Nowy przebieg karier zawodowych, a tym samym nowe podejście do planowania ścieżki edukacyjno-zawodowej wymagają od instytucji kształcą- cych przygotowania jednostki, która będzie potrafiła odnaleźć swoje miejsce w świecie pracy. Na poziomie kształcenia wyższego niezbędne jest prowa- dzenie doradztwa zawodowego, które pozwoli w płynniejszy sposób jed- nostce przejść z edukacji na rynek pracy. Wkroczenie absolwentów na ten
________________________
4 F. Mayor, Przyszłość świata, Fundacja studiów i badań edukacyjnych, Warszawa 2001, s. 380.
5 B. Rożnowski, Przechodzenie młodzieży z systemu edukacji na rynek pracy, Wydawnictwo KUL, Lublin 2009, s. 19.
6 M. Mead, Kultura i tożsamość. Studium dystansu międzypokoleniowego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 121.
Doradztwo zawodowe jako wsparcie w kreowaniu sytuacji przyszłych absolwentów uczelni 153 rynek7 jest nie tylko w dzisiejszej rzeczywistości gospodarczej bardzo trud- ne, ale jednocześnie ważne jest, jak to się odbędzie. Czas studiów to czas zdobywania wiedzy, praktyki i zgłębiania określonej dziedziny, a w obecnej sytuacji na rynku pracy to również czas przemyślenia drogi zawodowej, zaplanowania swojej przyszłości, wyznaczenia długofalowych celów. Funk- cjonowanie akademickiego biura karier (ABK), realizatora szeroko pojętych działań z zakresu doradztwa zawodowego, na wyższych uczelniach oraz wszelkie przedsięwzięcia z zakresu kreowania sytuacji absolwentów na rynku pracy to dziś bardzo istotny element edukacji na poziomie akademic- kim. Zgodnie z Ustawą z 20 kwietnia 2004 roku o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, ABK to:
jednostka działająca na rzecz aktywizacji zawodowej studentów i absolwentów szkoły wyższej, prowadzona przez szkołę wyższą lub organizację studencką, do za- dań której należy w szczególności:
1. dostarczanie studentom i absolwentom informacji o rynku pracy i możliwościach podnoszenia kwalifikacji zawodowych,
2. zbieranie, klasyfikowanie i udostępnianie ofert pracy, staży i praktyk zawodo- wych,
3. prowadzenie bazy danych studentów i absolwentów uczelni zainteresowanych znalezieniem pracy,
4. pomoc pracodawcom w pozyskiwaniu odpowiednich kandydatów na wolne miejsca pracy oraz staże zawodowe,
5. pomoc studentom w aktywnym poszukiwaniu pracy8.
Każda uczelnia dysponuje biurem karier, gdzie studenci w zakresie do- radztwa zawodowego mogą liczyć na porady indywidualne, m.in.: sporzą- dzanie własnego planu działania i rozwoju edukacyjno-zawodowego. Waż- nym obszarem działalności jest świadczone doradztwo grupowe jako forma nabywania przez studentów określonych umiejętności, niezbędnych do funkcjonowania na rynku pracy, tj.: umiejętności pracy w grupie, rozwiązy- wania problemów, komunikacji społecznej etc. Jak pisze Ilona Jajtner:
Rolą biur karier jest przede wszystkim przedstawienie możliwości pracy ze względu na wykorzystanie posiadanych umiejętności – w jakich branżach są one cenione, jak należy je poszerzać i doskonalić, jakie braki należy uzupełnić, w jaki sposób dobie- rać przedmioty na studiach, kursy i innego rodzaju zajęcia, by zwiększyć swoje szanse zatrudnienia.
Wybór ścieżki kariery staje się wtedy mniej przypadkowy, a przejście od roli studenta do roli pracownika płynne i mniej zaskakujące. Znacząco skraca się
wów-________________________
7 Szerzej: B. Rożnowski, op.cit.; D. Kukla, Praca w obszarze wartości młodzieży studiującej wobec przemian rynku pracy, Wydawnictwo OB, Częstochowa 2013.
8 Szerzej: Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 roku o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. 2004, nr 99, poz. 1001 z późn. zm.), art. 2 ust. 1 pkt. 1.
czas okres poszukiwania pracy, dlatego że osoby korzystające z doradztwa zawo- dowego (jak i innych usług biur karier) zaczynają szukać pracy wcześniej i są do te- go lepiej przygotowane – chociażby poprzez fakt, że otrzymują informację, w jaki sposób poszukiwać pracy i jak takie poszukiwania zaplanować9.
Doradztwo zawodowe w tym sektorze edukacji sprowadza się między innymi do takich działań, jak: udział w targach pracy; organizowanie dys- kusji i zajęć praktycznych dotyczących poszukiwania pracy; udział w semi-nariach i warsztatach na temat podstawowych przepisów obowiązujących przy zatrudnianiu, predyspozycji zawodowych, problemów pracy w Unii Europejskiej; udzielanie wsparcia psychologicznego i społecznego; doradz-two w planowaniu dalszego rozwoju i kariery zawodowej; szeroko pojęta motywacja, wsparcie; pomoc w ustaleniu celów i priorytetów zawodowych;
pomoc w odnalezieniu mocnych stron; doradztwo w zakresie przygotowa-nia dokumentów aplikacyjnych oraz sztuki autoprezentacji i kształtowaprzygotowa-nia umiejętności praktycznych, np.: przygotowania listu motywacyjnego, pierw- szej rozmowy z pracodawcą.
„Studia to okres umożliwiający również zdobywanie doświadczenia w ramach programowych i ponadprogramowych praktyk oraz wolontaria- tu. Wielu młodych ludzi w tym okresie zdobywa nowe umiejętności, podno- si kwalifikacje poza formalnym trybem kształcenia”10, a doradztwo zawo- dowe jako proces podporządkowany koncepcji kompleksowego rozwoju zawodowego człowieka w kontekście planowania kariery zawodowej w cią-gu całego życia stanowi istotny element tego okresu. Ewelina Jednaka- -Dąbrowska podkreśla, że: „wiele młodych osób, będących w trakcie studiów boryka się z decyzją dotyczącą przyszłości zawodowej. Często pro- gramy studiów nie są dostosowane do wymagań obecnego, szybko zmienia- jącego się rynku pracy. Uczelnie nie zawsze dbają o to, aby każdy student uzyskiwał niezbędną jak się okazuje wiedzę na temat rynku pracy”11.
Współcześnie młody człowiek rzadko ma sprecyzowane plany eduka- cyjno-zawodowe i nie wie do końca, co by chciał robić w przyszłości. Jest to spowodowane wyborami edukacyjnymi, które dokonywane są pod wpływem „mody” na dany kierunek kształcenia lub z przypadku. Jak pisze Agnieszka Bondaruk: „U większości absolwentów zauważalny jest brak przygotowania do poruszania się po współczesnym rynku pracy oraz
________________________
9 I. Jajtner, Biura karier – po co i dla kogo istnieją?, „Pedagogika Pracy” 2006, nr 49, s. 95.
10 D. Pisula, Poradnictwo kariery przez całe życie, Wydawnictwo KOWEZiU, Warszawa 2009, s. 92.
11 E. Jednaka-Dąbrowska, Od edukacji do rynku pracy Propozycje rozwiązań problemów, z ja- kimi klienci zwracają się do doradcy zawodowego na różnych etapach rozwoju kariery zawodowej, [w:]
Wielowymiarowość poradnictwa w życiu człowieka, red. D. Kukla, Difin, Warszawa 2011, s. 290.
Doradztwo zawodowe jako wsparcie w kreowaniu sytuacji przyszłych absolwentów uczelni 155 nieumiejętność samodzielnego dokonywania decyzji edukacyjnych i zawo- dowych”12.
Proces kształtowania się planów rozwoju zawodowego „rozpoczyna się od odkrywania własnego potencjału oraz poszukiwania informacji o rynku pracy. Dopiero dysponując pewną wiedzą o sobie i otoczeniu rynkowym, można przejść do tworzenia listy możliwych rozwiązań, pomysłów na dal- szą drogę zawodową”13.
Patrząc na współczesny rynek pracy, planując ścieżkę rozwoju zawo- dowego przyszłego absolwenta, wydaje się ważne i bezdyskusyjne odpo- wiedzenie na pytania: Jakie zadania stoją przed współczesnym doradcą w zakresie wspomagania osób wkraczających na rynek pracy po raz pierw- szy? W jaki sposób doradcy zawodu mogą nieść pomoc swoim klientom biur karier w zakresie planowania i kształtowania przyszłości zawodowej?
Jak powinna owa pomoc przebiegać na poszczególnych etapach planowania kariery? Magdalena Mrozek proponuje pewien schemat pracy z klientem14, który doradca może zastosować, pamiętając jednak o tym, aby sposób pracy dostosowywany był indywidualnie do klienta. Doradca bowiem powinien pobudzić klienta biur karier do tego, by ten odpowiedział sobie samemu na następujące pytania i poruszył takie oto kwestie:
1. Co klient wie o sobie?
2. Co jest dla klienta ważne w pracy? – doradca powinien dążyć do określenia wartości, jakie odgrywają najważniejszą rolę w życiu czło-wieka, który podejmuje ważne decyzje zawodowe. Należy mieć bo-wiem na uwadze to, iż człowiek podejmując decyzje, wyznaczając ce-le, może kierować się różnymi motywami. Jeśli dodatkowo człowiek wiąże te decyzje i cele z posiadanymi wartościami, posiada większe szanse na to, by osiągnąć sukces, a jego działania są bardziej spójne oraz skuteczne.
3. Jakie są zainteresowania klienta? – zainteresowania odgrywają bardzo ważną role w procesie rozwoju zawodowego. Wykonywanie pracy zgodnej z zainteresowaniami zapewne przynosi o wiele więcej korzy-ści zarówno samemu pracownikowi, jak i jego pracodawcy. Pracow-nik bowiem odczuwa zadowolenie z pracy, a poprzez to zwiększa się jego zaangażowanie i polepsza jej jakość. Doradca może pomóc swo-jemu klientowi w określeniu obszaru jego zainteresowań poprzez np.
analizę dotychczasowych doświadczeń czy też dokonanych
uprzed-________________________
12 A. Bondaruk, Poradnictwo zawodowe w biografii człowieka, [w:] Wielowymiarowość poradnic- twa..., op.cit., s. 48.
13 M. Mrozek, ABC doradztwa zawodowego. Praca z klientem dorosłym, Wydawnictwo KOWEZiU, Warszawa 2009, s. 21.
14 Ibidem, s. 22-44.
nio wyborów, może także zaproponować klientowi wykonanie róż-nych testów badających zainteresowania. Ponadto bardzo przydatne dla osób, które poszukują pomysłów na pracę, jest wskazanie im przez doradcę tego, czego mogą dotyczyć ich zainteresowania zawo- dowe, a także jakie mogą mieć one przełożenie na świat pracy i za- wodów.
4. Jakie klient posiada umiejętności? – człowiek nabywa swoje umiejęt- ności dzięki doświadczeniom, które zyskuje poprzez aktywność na przestrzeni swojego całego życia – zarówno w pracy zawodowej, jak i poza nią. Doradca zatem powinien tak przeprowadzić rozmowę z klientem, aby ten przywołując swe dotychczasowe doświadczenia, nabywał coraz większą świadomość tego, jakie umiejętności posiada.
5. Jak pozyskiwać informacje na rynku pracy? – informacje te mogą być inspiracją do podjęcia określonej decyzji, jak i pomagają w ocenie ce-lów jakie klient już posiada. Doradca zawodowy może zatem poma-gać klientom w określeniu rodzaju informacji, jakich aktualnie po-trzebują, podając jednocześnie różne możliwe źródła pozyskiwania tychże informacji, zachęcając przy tym do samodzielnego ich poszu-kiwania.
6. Skąd czerpać pomysły na pracę? – doradca zawodowy może na tym etapie doradztwa wskazać na powiązania, jakie istnieją pomiędzy pomysłami, jakie klient miał na przestrzeni swojego całego życia, a doświadczeniami, jakie zdobył. Następnie wskazać wątki przewod-nie oraz najważprzewod-niejsze kierunki działań. W gestii doradcy zawodo-wego jest także pobudzenie klienta do twórczego myślenia poprzez zwrócenie się ku jego marzeniom, pragnieniom oraz oczekiwaniom.
Na tym etapie porady, czyli: po zebraniu informacji na temat tego, ja-kie klient ceni wartości związane z pracą, jaja-kie posiada zainteresowa-nia zawodowe oraz po zestawieniu posiadanych przez klienta umie-jętności, przy jednoczesnym monitorowaniu tego, jak wygada rynek pracy, doradca może zachęcić klienta do stworzenia własnej listy po- mysłów zawodowych.
7. W jaki sposób formułować cele zawodowe? – pierwszy etap to ocena pomysłów i wybór spośród nich tego najbardziej optymalnego, tego do którego realizacji chcemy dążyć. Następnie należy zdefiniować le krótko-, średnio- i długoterminowe. Wyróżnić, które z nich są ce-lami strategicznymi, czyli najważniejszymi, takimi, które dają poczu-cie szczęścia i spełnienia.
8. Jakie działania doprowadzą do realizacji tychże celów? – doradca za- wodowy współpracujący z osobami, które podejmują ważne decyzje, powodujące zmiany w ich życiu, powinien mieć świadomość tego, iż
Doradztwo zawodowe jako wsparcie w kreowaniu sytuacji przyszłych absolwentów uczelni 157 działania takie wiążą się z pewną dozą niepewności i lęku. Dlatego też końcowy etap procesu doradczego w zakresie wspomagania klientów w podejmowaniu przez nich decyzji, polegający na wspól-nym planowaniu oraz podejmowaniu konkretnych działań, budzi u wielu osób opór. Nie wynika on z braku chęci do ostatecznego wprowadzenia zmian, ale właśnie z niepewności, obaw, lęku15. Doradca zawodowy w swojej pracy może korzystać z wyżej umieszczo- nego schematu działania, zaczerpniętego, jak wspomniano, z publikacji M. Mrozek. Rolą doradcy zawodowego na tym etapie edukacji i wchodzenia na rynek pracy jest umiejętność wskazania tych wymienionych, ale i innych możliwości, dzięki którym młody człowiek będzie mógł się sprawdzić w konkretnej działalności16.
Dzisiejsza „refleksja nad kondycją człowieka współczesnego, skazanego na szukanie swojego miejsca w ciągle zmieniającej się rzeczywistości znajdu- je się w obszarze rozważań wokół zjawiska globalizacji”17. Następują prze- miany istoty pracy ludzkiej, gdzie praca nabiera nowej, innej wartości dla młodych pokoleń. Jest to wynikiem wielu zmian – zarówno społeczno- -gospodarczych, jak również mentalnościowych. Aktualnie praca to wy- znacznik prestiżu, możliwość zapewnienia sobie określonego statusu mate- rialnego (co w czasach konsumpcjonizmu wydaje się dla wielu niezwykle ważne). Dla młodych pokoleń coraz ważniejsza staje się także możliwość rozwoju osobistego i zawodowego. Jak zauważył F. Mayor „praca nie przy- nosi już ludziom zbawienia”. Świat pracy te nieprzystosowane jednostki, które nie umieją odnaleźć się w zmianach, jakie zaszły na gruncie pracy za- wodowej człowieka, po prostu odrzuca, wyklucza. Tylko człowiek silny jest sobie w stanie poradzić z tym stanem rzeczy. Praca zaczyna przybierać aspekt „darwinistyczny”. Z jednej strony wynika to ze zmian pokolenio- wych, a co za tym idzie mentalnościowych współczesnych generacji. Z dru- giej są to przeobrażenia podyktowane oczekiwaniami, jakie obecnie wobec pracowników stawia społeczeństwo wiedzy, jak również przemianami spo- łeczno-gospodarczymi.
Decyzje młodych ludzi „dotyczące edukacji, a później pracy mogą mieć duży wpływ na kształt rynku edukacji, pracy, czy też gospodarki kraju z ja- kiego pochodzą. Nastawienie i deklaracje względem rodzicielstwa wpływają
________________________
15 Ibidem; punkt jest częścią szerszego opracowania: M. Zając, D. Kukla, Skuteczne zarzą- dzanie własnym talentem szansą na odniesienie sukcesu zawodowego, [w:] Wielowymiarowość porad- nictwa..., op.cit., s. 301-328.
16 E. Jednaka-Dąbrowska, op.cit., s. 291.
17 A. Cybal-Michalska, Tożsamość młodzieży w perspektywie globalnego świata. Studium socjo- pedagogiczne, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań 2006, s. 12.
na demografie krajów. Wybory młodych ludzi, determinanty, czynniki ja- kimi się w nich kierują wydają się więc bardzo ważne. Trafne wybory za- wodowe to klucz do osiągnięcia szczęścia, wysokiego statusu społecznego.
To czasem możliwość wzbogacenia siebie, a także kraju z jakiego młody człowiek pochodzi. Waga wyborów edukacyjno-zawodowych młodych lu- dzi jest niezwykle istotna”18. Wiele krajów od wielu lat, zwłaszcza w dobie wysokiego bezrobocia wśród młodych, dąży do tego, aby opracować syste- my mające na celu pomoc młodym, aby Ci w jak najlepszy sposób mogli za-planować swoją przyszłość edukacyjno-zawodową. Wyzwaniem dla edu- kacji jest zatem odnalezienie „złotego środka”. Planowanie nauczania pod kątem wymagań rynku pracy, zapotrzebowań pracodawców. Jak pisze Z. Melosik: „Cele kształcenia nie są już rozpatrywane w kontekście kreowa- nia człowieka wykształconego, lecz w kontekście potrzeb rynku pracy”19. Ważne jest wyposażanie w wiedzę, umiejętności, kwalifikacje aktualnie po- trzebne, jednocześnie na tyle szerokie i uniwersalne, by stanowić mogły bazę do nauki i zdobywania nowych kwalifikacji, na wypadek gdyby po- trzeby rynku pracy diametralnie się zmieniły. I tutaj warto odwołać się do nowych ram kwalifikacji oraz nauczania dla efektów, tj. wyposażania stu- dentów w takie umiejętności, które składają się na poszczególne zawody, a które można nieustannie uzupełniać, zmieniać, poszerzać, zyskując tym samym możliwość zmiany zawodu, szybkiego przekwalifikowania się.