Konsumpcja oraz czas wolny (ang. leisure time) to zagadnienia zwią- zane z osobistymi preferencjami jednostek, wolnym wyborem i osiąganiem przyjemności, czyli swoistymi fundamentami, na których kultura współ- czesna stworzyła specyficzny styl życia w natychmiastowości. Konsumpcja w życiu młodych ludzi pełni znaczącą, społeczną rolę, odzwierciedlającą także podporządkowane jej inne działania, jak: realizacja zainteresowań, wybory kierunku kształcenia czy sposób urzeczywistniania kariery za- wodowej. Konsumpcja stała się znakiem dzisiejszej kultury i jest jedną z najbardziej zaspokajanych potrzeb ludzi. Można zaobserwować zmianę orientacji życiowych przechodzących od powściągliwości, skromności, pra- cowitości, do nacisku na twórczość, fantazję, przyjemność i dostatek. Młodzi ludzie są wręcz socjalizowani do świata konsumpcji, który jest uznawany za obowiązujący i powszechny. Żyje się więc w głębokim przeświadczeniu, że żeby być, trzeba coś mieć. Ważna jest nie tyle chęć samego posiadania rze- czy, co problem ich używania i towarzysząca im symbolika6. Zmiany ustro- jowe oraz specyfika nowoczesnego kapitalizmu stworzyły rzeczywistość, w której konsumpcja i wysoki standard życia są nie tylko wyznacznikiem statusu i osiągnięć ludzi, ale zdecydowanie prawomocnym celem funkcjo- nowania gospodarki i podstawową siłą rzutującą na jej rozwój. Działania marketingowe i reklama stały się warunkami niezbędnymi do zaspokajania potrzeby samorealizacji człowieka, choć czynione są w sposób o wątpliwej wartości edukacyjnej. Jednak w powszechnym, choć powierzchownym, od- czycie naciski konsumpcyjne nie są odbierane jako negatywna presja, po- nieważ gwarantują przede wszystkim przyjemność i radość. Można powie- dzieć, że przedstawiciele młodego pokolenia tworzą projekty życia i własną tożsamość, opierając się właśnie w dużej mierze na konsumpcji. Istotną rolę odgrywa tutaj zdobywanie doświadczenia osadzonego i popularyzowanego za pomocą środków masowego przekazu. Wskazują one na budowanie sty- lu życia adekwatnego do pozycji społecznej oraz dają możliwość zaobser-
________________________
6 K. Szafraniec, Młodzi 2011, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa 2011, s. 223-224. Raport powstał w wyniku prac zespołu seminaryjnego, który spotykał się na przestrzeni lat 2010-2011. W jego pracach w różnych fazach projektu, oprócz Krystyny Szafraniec, brali udział: Piotr Arak, Anna Atłas, Przemysław Biliński, Michał Boni, Tomasz Bratek, Piotr Burda, Michał Czyżewski, Paweł Dębek, Roman Dolata, Krzysztof Dresler, Jan Dworak, Barbara Fatyga, Zbigniew Fijałek, Bogusława Grabowska, Tomasz Harasimowicz, Piotr Jabłoński, Aleksandra Karlińska, Krzysztof Koseła, Beata Łaciak, Artur Łega, Andrzej Matejuk, Anna Olszówka, Łukasz Osiński, Jolanta Rogala-Obłękowska, Aleksandra Rusielewicz-Wachowicz, Zbigniew Rykowski, Mirosław Sielatycki, Janusz Sierosławski, Marcin Sińczuch, Tomasz Szlendak, Teresa Szopińska, Aldona Wiktorska-Święcka, Klaudia Wojciechowska, Gabryjela Zielińska.
wowania bardziej ogólnego, konsumpcyjnego modelu działania, do którego każdy powinien dążyć7. Model ten dotyczy bardzo różnorodnych sfer ak- tywności człowieka, jak: obyczaje, moda i sposób ubierania się, gust, wystrój wnętrz, sposób odżywiania, organizacja uroczystości okolicznościowych, wchodzenie w role społeczne, funkcjonowanie w korporacji. Oczywiście szczególne miejsce przypisane jest sferze czasu wolnego. W takim świecie poszukiwanie własnej tożsamości skupia się wokół idei mieć i sprawia, że dąży się do promowanego stylu życia zgodnie ze sztucznie wykreowanymi potrzebami. Nie ma tu miejsca na pogłębioną refleksję czy krytyczną selekcję docierających do jednostki informacji. Upozorowany świat reklam utwier- dza w przekonaniu, że życie jest piękne i wystarczy sięgać po jego wytwory, a zachowania konsumpcyjne łączy się z osobistą przemianą, co uczy akcep- tować określone wartości8. Jednak należy zaznaczyć, że publicznie (odgór- nie) wytwarzane przekazy są nieautentyczne do momentu, gdy nie zostaną zindywidualizowane. Liczy się to, jak sami ludzie odczuwają, odbierają i przeżywają zaaranżowaną konieczność projektowania i przebudowywania własnej tożsamości. Możliwość wybierania swojego „ja”, eksperymentowa- nia z nim i możliwość „bycia w ruchu” stają się oznakami wolności. W spo- łeczeństwie ponowoczesnym wybór jest wartością samą w sobie, sam fakt wybierania ma nawet większe znaczenie, niż to co się wybiera9. Można po- wiedzieć, że wcześniej pozycję społeczną wyznaczał rodzaj wykonywanej pracy, dochody, zgromadzone dobra, natomiast aktualnie istotny jest pro- wadzony styl życia. Już nie jest ważne, ile i jak się zarabia, ale ile i jak się wydaje oraz nie to, jak się pracuje, ale to, jak się korzysta z życia, czasu wol- nego oraz jak się odpoczywa. Pojawiają się negatywne skutki społeczne takiego postrzegania rzeczywistości, gdyż z licznych i powszechnie pro- mowanych dóbr mogą korzystać tylko nieliczne grupy osób, które mają odpowiednią pracę i płacę, a co za tym idzie narzędzia do konsumowania.
Ważnym aspektem staje się więc umiejętność zrównoważonego konsumo- wania rzeczywistości, która z pozoru wydaje się bardzo atrakcyjna i fascy- nująca, ale w rezultacie buduje często uczucie zagubienia i pustki emocjo- nalnej. Konsumpcjonizm potęguje chęć samorealizacji, otwartości, ciągłego poszukiwania nowości, a także daje tak pożądaną obecnie możliwość wy- boru. W tej kwestii zdecydowanie podkreślić należy rolę rodziny, która po- winna stanowić element filtrujący, kształtujący i uwrażliwiający młodych ludzi na bardziej pogłębione wartości życiowe, jak przyjaźń, życzliwość, otwartość lub autentyczność.
________________________
7 A. Giddens, Nowoczesność i tożsamość, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 271.
8 D. Kellner, Popular culture and the construction of postmodern identities, [w:] Modernity and identity, eds. S. Lash, J. Friedman, Blackwell, Oxford 1992, s. 163-164.
9 Z. Bauman, Płynna nowoczesność, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2006, s. 129-135.
Sytuacja zawodowa i wartość pracy w życiu współczesnej młodzieży 183 W kontekście powyższych rozważań można stwierdzić, że w świecie konsumpcji powstają nowe formy tożsamości, m.in. tożsamość globalnej młodzieży czy globalnego nastolatka10. Ma to swoje oparcie w kulturze po- pularnej oraz ideologii konsumpcji. Kultura młodzieżowa, charakteryzująca się specyficznym sposobem spędzania czasu, jedzenia, zachowania, przy- czynia się do tego, że nastolatki z całego świata są bardzo do siebie podobne, w odróżnieniu od pokolenia swoich rodziców. Kultura popularna spaja i eliminuje różnice narodowe, państwowe, etniczne i językowe. Globalny nastolatek jest przede wszystkim aktywny i łatwo nawiązuje kontakt. Jest bardzo tolerancyjny dla odmienności i różnic, wręcz je pochłania i na ich podstawie buduje relacje, które niestety przyjmują charakter szybkich, tym- czasowych i powierzchownych. Tożsamość młodej osoby jawi się czasami jako pusty worek, do którego szybko wpadają coraz to nowe informacje i w takim samym tempie się ulatniają. Można odnieść wrażenie, że człowiek wtapia się w rzeczywistość, tracąc przy tym własną odrębność. Współczesna młodzież napędza się krótkimi bodźcami ze świata zewnętrznego, nie tęskni za stabilizacją, a wręcz przeciwnie – poszukuje zmian, ma zdolność koncen- tracji na kilku rzeczach równocześnie, jednak nie na jednej rzeczy przez dłuższy czas. W społeczeństwie konsumpcji pokazywane są różne drogi na skróty, które podnoszą adrenalinę, ale bez wysiłku i poświęcenia. Wiąże się to często z tym, że młodzież ma świadomość istniejącego ryzyka, ale chęć przeżywania mocnych wrażeń jest o wiele silniejsza11.
Z kolei funkcjonowanie młodych ludzi w pracy oraz rozumienie sukce- su związane jest często z wyobrażeniem wspinania się po szczeblach karie- ry, gdzie w organizacji nie ma współpracowników, a głownie konkurenci.
„Współczesne społeczeństwo wierzy w mit, że dzięki zwiększaniu szybko- ści, każdy może zostać natychmiast zwycięzcą i odnieść sukces w ciągu jed- nej nocy”12. Rywalizacja sprawia, że człowiek zaczyna żyć w samotności i odosobnieniu, bez poczucia wspólnoty. Sukces już nie kojarzy się z ra- cjonalnością, systematycznym działaniem, ale z przypadkiem, zbiegiem okoliczności. Ludzie chcą być podziwiani, ale także znaleźć kogoś do podziwiania. Za Zbyszko Melosikiem można wyróżnić trzy typy idoli odzwierciedlających określone wzory życia. Pierwszy z nich to tragiczny indywidualista, który nie potrafi zaakceptować logiki tego świata i w rezul- tacie ponosi klęskę, czasami nawet może wykazywać skłonności samobój- cze. Drugi z nich jest konserwatywny, znakomicie czuje się w konkurencyj- nym świecie dorosłych i odnosi, dzięki swoim talentom i pracy, sukces, prowadząc przy tym normalne życie. Z kolei trzeci typ symbolizuje rebe-
________________________
10 Z. Melosik, Teoria i praktyka edukacji wielokulturowej, Impuls, Kraków 2007.
11 Ibidem, s. 53-65.
12 R. Holden, Inteligencja sukcesu, Amber, Warszawa 2004, s. 32.
liancką postawę wobec świata i jego norm, która przesycona jest agresją, jednak żadnych konstruktywnych rezultatów nie przynosi13. Jak można za- uważyć, typy te ukazują ponowoczesne sposoby postrzegania rzeczywisto- ści i postawy wobec niej, w ramach których trudno znaleźć równowagę i swoją prawdziwą tożsamość. Wszystkie te typy odnoszą się do uwarun- kowań społecznych i dużego nacisku na osiąganie sukcesu i satysfakcji ży-ciowej, innymi słowy – albo człowiek wpisuje się w ten wzór, albo z lep- szym bądź gorszym efektem buntuje się przeciwko niemu. Globalny nasto- latek budując własną tożsamość, w niewielu obszarach swojego życia od- czuwa stabilność i bezpieczeństwo. Dodatkowo zwiększające się poczucie wolności oraz przywilej posiadania różnorodnych wyborów w życiu tworzy często uczucie zagubienia i trudności z podejmowaniem właściwych decyzji.
Ważnym jest, aby procesy wychowania, socjalizacji oraz edukacji odbywały się w oparciu o zasady podmiotowości, indywidualności młodego człowie- ka, elastyczności oraz adekwatności do otaczającego go świata. Ta ostatnia zasada zdaje się być szczególnie ważna ze względu na fakt, że współczesny globalny nastolatek bardziej świadomie odbiera specyfikę świata, w którym żyje, i każdą próbę wpływania na niego – oderwaną od rzeczywistości, czysto teoretyczną lub realizowaną rutynowo – odrzuca jako nieautentycz- ną. Ponadto, w kontekście podejmowanej w niniejszym artykule problema- tyki wchodzenie globalnego nastolatka w środowisko i rynek pracy stanowi wyzwanie dla pracodawców w zakresie budowania zrównoważonej i zin- dywidualizowanej polityki personalnej, tak ważnej dla skutecznego zarzą- dzania międzygeneracyjnego.