Przemiany, jakie dokonały się na przestrzeni minionych lat, znacząco wpłynęły na całe polskie społeczeństwo, przyniosły również wiele prze- obrażeń wśród postaw prezentowanych przez młodych ludzi. Młodzież ucząca się w szkołach średnich różnego typu, takich jak licea ogólnokształ- cące, technika i licea zawodowe oraz zasadnicze szkoły zawodowe, jest gru- pą pokoleniową różniąca się długością kształcenia, zasobem posiadanej wiedzy, doświadczeniem życiowym, a także hierarchią wyznawanych war- tości i prezentowanymi postawami.
Zaobserwowane wśród nastolatków znaczne różnice w sposobie reali- zacji obranych celów są rezultatem pochodzenia społecznego, sytuacji mate-
________________________
13 Z. Melosik, op.cit., s. 69.
Sytuacja zawodowa i wartość pracy w życiu współczesnej młodzieży 185 rialnej rodziców oraz rodzaju szkoły. Łatwo zatem dostrzec brak stabilności preferowanych przez młodzież wartości. Ogólnie rzecz biorąc, młodzież początku lat 90. nie była zainteresowana realnymi problemami dnia dzisiej- szego, społecznymi, ekonomicznymi ani estetycznymi. Konkretne wydarze- nia nie przyciągały uwagi młodych ludzi. Interesowali się raczej problema- mi natury globalnej, dotyczącymi porządku świata, spraw fundamentalnych dla ludzkiej egzystencji. Ich uwaga skupiała się przede wszystkim na egzy- stencji własnej, szczególnie na refleksji nad życiem osobistym. Młodzież końca lat 90. żyje już w zupełnie innych warunkach. Ma większe możliwo- ści. Od kilku lat znaczna jej część łączy pracę z nauką i uważa to za rzecz normalną. Młodzi ludzie czasów ustabilizowanej transformacji w momencie zmiany ustroju byli dziećmi. Komunizm przeżyli w podstawówce lub tylko w przedszkolu. Fakt ten wywarł kolosalny wpływ na przebieg procesu ich socjalizacji. Pokolenie początku lat 90. oczekiwało pracy raczej ciekawej niż dobrze płatnej. Nie byli jeszcze nastawieni na sukces, choć nie oznaczało to życiowej bierności. Bezpieczna homeostaza przestała być dla nich czołową wartością, natomiast istotną stało się przeżywanie silnych emocji. Aspiracją młodzieży początku lat 90. było życie pełne wyzwań, wymagające silnej woli oraz umiejętności dawania sobie rady z własnym losem. Młodzież ta deklarowała podmiotowe nastawienie do życia. Mocniej odczuwała również takie wartości jak godność człowieka, prawda i sprawiedliwość. Starali się znaleźć swoje miejsce w życiu oraz w miarę możliwości dobrze zarabiać.
Jednak mit wielkiej życiowej kariery „od pucybuta do milionera” nie był marzeniem ich życia. Porównując stan obecny z sytuacją z początku lat 90.
i wcześniejszych, można dostrzec pewne względnie trwałe zmiany stosunku młodych ludzi do określonych wartości i aspiracji. Przez tych zaledwie kilka lat, ale jakże znaczących, sposób patrzenia na świat, oczekiwania młodzieży wobec życia ewoluowały wraz z rozwojem demokracji i otwarciem się na Zachód14. Największa zmiana dotyczy wykształcenia, które powszechnie przestało pełnić rolę wartości autotelicznej i występuje jako wartość instru- mentalna, środek do osiągania innych wartości-celów. Ważna zmiana nastą- piła także w stosunku do pieniędzy, gdzie prawie powszechna monetary- zacja świadomości powoduje, że podziały i różnice są dziś postrzegane głównie poprzez pryzmat wartości ekonomicznych.
Badacze zajmujący się kwestią młodzieży wyróżniają kilka konkretnych grup wśród ogółu młodzieży polskiej. Każda z grup posiada swoje wartości oraz cele życiowe. Analizując ewolucję grupy młodzieżowej „licealistów”, można zauważyć szereg zmian. W latach 90. młodzież ta pochodziła z ro-
________________________
14 B. Idzikowski, E. Narkiewicz-Niedbalec, M. Zielińska, E. Papiór, Młodzież polska w no- wym ładzie społecznym, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra 2003, s. 83.
dzin, gdzie przynajmniej jedno z rodziców miało wyższe wykształcenie, bądź z takich, w których nienajgorszej pozycji ekonomicznej towarzyszyły aspiracje do kształcenia dzieci. Najczęściej wykształcenie było elementem dziedziczonego etosu albo też było czynnikiem zdobywania i podwyższania prestiżu rodziny. Obecnie licealiści mają poczucie przynależności do elity swego pokolenia, czują się skazani na sukces. W tej grupie młodzieży waha- nia w obrębie naczelnych wartości są największe, ale też grupa ta jest najle- piej przygotowana do dokonujących się w Polsce przemian. Wykształcenie traktują jako wartość instrumentalną, niezbędną do osiągania wysokiej po- zycji w nowo tworzącej się hierarchii społecznej oraz jako idealny środek szybko pomnażający prawdziwy kapitał. Podobnie jak pokolenie przełomu nie boją się bezrobocia, które traktują jako stan przejściowy. Są pewni, że znajdą pracę. Raczej nie obawiają się, że nie dostaną się na studia. Nie lękają się żadnych niepowodzeń. Jedyne co ich przeraża to przemoc na ulicach.
Występuje u nich swego rodzaju moda na optymizm życiowy. Poruszają się swobodnie po nowych przestrzeniach elektronicznych i stąd między innymi czerpią przekonanie, że nadeszła nowa epoka, w której młodzież ma zasad- nicze znaczenie i wielkie możliwości15. Uważają, że mają przed sobą przy- szłość, bo są młodzieżą licealną, której przeznaczeniem są studia wyższe.
Wzorem dla nich jest młody, pogodny człowiek, który zawsze daje sobie ra-dę z każdą sytuacją. Za największą wara-dę uważają skłonność do słabości.
Twierdzą, że są odporni na stresy i nie boją się konkurencji. Dążą do sukce- su materialnego i kariery zawodowej. Można powiedzieć, że polska mło- dzież dość jednoznacznie pozytywnie ocenia kapitalizm, podchodząc do niego z dużym zapałem ideologicznym, co wiąże się prawdopodobnie jed- nak z brakiem wystarczającego osobistego doświadczenia.
Motywacje młodzieży dotyczące nauki ulegały przekształceniom. W la- tach 80. większość młodych ludzi wybierających się na studia chciała w ten sposób przedłużyć sobie młodość, odroczyć decyzję o podjęciu pracy lub uważała studia za idealny sposób na wewnętrzne doskonalenie się. W końcu lat 90. takie motywacje bardzo osłabły na rzecz powodów praktycznych.
Wykształcenie przestało być celem, a stało się środkiem do celu. Podobnie dzieje się w kolejnych latach. Dzięki studiom młodzi ludzie chcą zdobyć do-brą, wysoko płatną pracę i mieć w przyszłości łatwiejsze życie. Pokolenie to jest pierwszym, które tak otwarcie wypowiada potrzebę sukcesu i które de-finiuje ten sukces „amerykańskimi” kategoriami bogactwa, pozycji zawo-dowej. Dąży do zachowania wolności i niezależności, chce dobrze się bawić i jednocześnie dużo zarabiać, jeździć dobrymi samochodami. Ceni życie peł- ne przygód, barwne i w gruncie rzeczy samotne.
________________________
15 R.A. Pogórski, Hierarchia wartości młodego pokolenia w Unii Europejskiej, Oficyna Wy- dawnicza Branta, Warszawa 2005, s. 74.
Sytuacja zawodowa i wartość pracy w życiu współczesnej młodzieży 187 Analizując obecną sytuację na rynku pracy w Polsce, można stwierdzić, że system zawodowy jest w dużej mierze chaotyczny. Jego dynamizm oraz możliwości systematycznego reagowania na światowe zmiany i nowe trendy są bardzo ograniczone. Nowe realia społeczno-ekonomiczne wskazu- ją wyraźnie, że dawny schemat stałej pracy jest już nieaktualny16. W dzisiej- szej rzeczywistości młodzi ludzie będą musieli wielokrotnie zmieniać jej miejsce i rodzaj. „Kształcenie przyszłych pracowników jest dopiero począt-kiem ich losów zawodowych. Przewidywania specjalistów są zgodne co do tego, że obecny 7-latek co najmniej 5-7 razy w ciągu swojego «życia zawo-dowego» zmieni wykonywany zawód lub chociaż czynności zawodowe”17. Trzeba więc stwierdzić, że wolny rynek ma także swoje wady. Brak gwaran-cji względnie stałej pracy powoduje brak życiowej stabilności, co ma ogrom-ny wpływ na kształt dorosłego życia już u jego progu. Można zatem powie- dzieć, że jeśli stan gospodarki i sytuacja na rynku pracy będą się w Polsce rozwijać pomyślnie, górę w procesie socjalizacji wezmą czynniki subiektyw- ne, to znaczy aspiracje, dążenia młodych Polaków i preferowany styl życia, które dziś są odległe (różne) od dążeń życiowych pokolenia rodziców. Wy- nika to z faktu, że jakkolwiek młodzież orientuje się na podobne życiowo wartości, to jednak chce „więcej, szybciej i inaczej” od rodziców18. Jak zatem można zauważyć, rynek pracy, szerzej system społeczno-gospodarczy, ma decydujący wpływ na losy młodego pokolenia, a zwłaszcza na jego rozwój.
Stabilność i pewna przewidywalność procesów rozwojowych nie są warto- ściami podstawowymi w polskiej rzeczywistości. Brak klarownego systemu powodować może szereg zaburzeń, na które szczególnie podatni są młodzi ludzie. Rzecz jasna nie dotknie to (albo dotknie w niewielkim stopniu) mło- dzieży z rodzin o wysokim statusie. Mocna i stabilna pozycja rodziców mo- że utwierdzić młodzież w ich mniemaniu o sukcesie i tym bardziej wzmoc- nić przekonanie o ich dużych możliwościach.
Sytuacja zawodowa, tak samo jak społeczna i gospodarcza, jest dla współczesnej polskiej młodzieży niebywale trudna. Skomplikowane, niejas- ne i często przestarzałe relacje różnych czynników społeczno-politycznych utrudniają w gruncie rzeczy pozytywny start w dorosłe życie. Rozczarowa- nie już na tym etapie nie sprzyja osiąganiu satysfakcji z własnego życia.
W tym kontekście pojawia się istotna kwestia dotycząca korzystania z do- brych, światowych, zwłaszcza zachodnich rozwiązań, pozwalających wyko- rzystać potencjał i energię ludzi młodych, często bardzo ambitnych. Nie ma tu mowy o wiernym kopiowaniu schematów i mechanizmów działania, ale
________________________
16 R. Parzęcki, Plany edukacyjno-zawodowe młodzieży w stadium eksploracji. Zamierzenia – wy- bory – realia, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2004, s. 32.
17 J.E. Karney, Psychopedagogika pracy, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2007, s. 194.
18 B. Idzikowski, E. Narkiewicz-Niedbalec, M. Zielińska, E. Papiór, op.cit., s. 87.
o zrównoważonym dopasowaniu dobrych praktyk do rzeczywistości pol- skiej, w pierwszej kolejności w zakresie myślenia, dalej edukacji, a potem – co stanowi konsekwencję poprzednich – w stosunku do pracy i kariery zawodowej.
Ostatnie 20 lat rozwoju ekonomicznego, nazywane erą globalizacji, było okresem olbrzymiego wzrostu jakości życia dla wielu ludzi na całym świe- cie. Wskaźniki długości życia, zdrowia i edukacji uległy poprawie, a setki milionów ludzi wydobyło się z ubóstwa, aby zacząć żyć w tzw. skromnym dobrobycie. Sektor prywatnych inwestycji zarówno lokalnych, jak i zagra- nicznych zwiększył się i w rezultacie podwoiła się liczba tworzonych rocz- nie miejsc pracy. Jednocześnie globalizacja stała się przedmiotem wielu kontrowersji. Jest często postrzegana jako przyczyna problemów, przede wszystkim dla słabych gospodarek oraz niedostatecznych społecznych i środowiskowych warunków w wielu rozwijających się krajach19.
Globalizacja trwa od stuleci. Obecna faza tego procesu polega na zwięk- szonej mobilności towarów i kapitału, a tym samym na powstaniu global- nego rynku, na którym, teoretycznie, obowiązują wszystkich te same para- metry jednakowej gry ekonomicznej. W bogatej literaturze dotyczącej przedmiotu można znaleźć bardzo wiele definicji globalizacji. Wynika to z faktu, że jest to proces wielopoziomowy i wielowymiarowy, który można rozpatrywać z różnych punktów widzenia. Analiza procesów globalizacyj- nych wykazała, że w miarę upływu czasu kształtują się dobre i złe obszary zatrudnienia. Globalizacja dzieli rynki pracy. Korzyści, jakie ze sobą niesie, nie są w równym stopniu dostępne dla poszczególnych krajów, dziedzin, a nawet dla poszczególnych podmiotów gospodarczych. Proces ten cemen-tuje istniejący od wieków podział świata na centrum i peryferie. Kraje go-spodarczo rozwinięte czerpią z niej większe korzyści niż państwa słabo rozwinięte. Pierwsze są eksporterami towarów na rynek światowy, uodpor-nionymi na negatywne skutki procesów globalizacyjnych, drugie muszą się dostosować do ustalonych sposobów działania, stając do nierównej walki20. Proces ten nie obejmuje wszystkich dziedzin gospodarki, powstają więc ob-szary wręcz zacofane. W miarę przekształcania się gospodarki industrialnej w elektroniczną zmniejsza się znaczenie zawodów produkcji przemysłowej, a zwiększa się rola szeroko rozumianych usługodawców, w tym w szcze-gólności zawodów związanych z technologiami informacyjno-komunika- cyjnymi (ICT). Wśród podmiotów gospodarczych głównymi beneficjentami globalizacji są jedni z jej sprawców – ponadnarodowe i transnarodowe kor-
________________________
19 M. Strykowska, Globalizacja a kariery zawodowe, [w:] Społeczne problemy globalizacji, red.
Z. Blok, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań 2001, s. 45.
20 S.M. Kwiatkowski, A. Bogaj, B. Baraniak, Pedagogika pracy, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2007, s. 46-48.
Sytuacja zawodowa i wartość pracy w życiu współczesnej młodzieży 189 poracje. Stanowi to zagrożenie dla małych i średnich przedsiębiorstw działa- jących na rynkach lokalnym i regionalnym. Osiąganie przewagi konku- rencyjnej staje się coraz trudniejsze i wiąże się ze wzrastającym znaczeniem kapitału ludzkiego dla każdej współczesnej organizacji.
Zauważyć można, że proces globalizacji ma ogromny wpływ na wiele dziedzin, także na edukację i kształtowanie kariery zawodowej. Rozwój na- uki i techniki wymusza przystosowanie szkolnictwa do wspierania go, a system edukacji powinien tak przygotować wychowanków, aby mogli znaleźć własne miejsce w dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości. Wy- maga to zdecydowanego rozwoju procesów poznawania i rozumienia siebie oraz zjawisk otaczającego świata. Obowiązkowe staje się opanowanie metod twórczego myślenia. Wzrasta różnorodność działań technicznych – specjali- zacji i integracji. Konieczne jest także uwzględnienie w edukacji potrzeby wielostronnego patrzenia na sferę działań. Warunkiem funkcjonowania współczesnych szkół jest rozszerzenie dziedzin kształcenia i przygotowanie wychowanka do mobilności w obrębie zawodu oraz do możliwości jego zmiany.
Globalne procesy nieustannie wpływają, w większym lub mniejszym stopniu, na poszczególne dziedziny naszego życia. Rynek pracy jest szcze- gólnie podatny na te oddziaływania, a w warunkach polskich przybiera to różne, czasem niekorzystne formy i rozwiązania. Zmienia się dotychczaso- we znaczenie, forma i rodzaj pracy. Młode pokolenie, wchodzące dopiero w etap pracy zawodowej, staje się – świadomym lub nie – odbiorcą tych zmian i musi w sposób jak najlepszy dla siebie przyswoić ten stan i pogodzić się z nieprzerwanym globalnym pędem. „Aby nadążyć za zmianami, współ- czesny pracownik musi nieustannie rozwijać swoje kompetencje zawodowe i nieustannie się kształcić. Społeczeństwo XXI wieku – to społeczność ucząca się, która sprawdza się w działaniu. Człowiek, jego wiedza i umiejętności, to najważniejsze zasoby tworzące organizację. Jednocześnie pracownik może pracować dlatego, że istnieje organizacja”21.