Dylemat wyboru zawodu w kontekście wybranych teorii psychologicznych

i socjologicznych

Problem wyboru zawodu przez jednostkę jest przedmiotem badań wielu teoretyków reprezentujących różne dyscypliny i subdyscypliny na- ukowe, jak np. psychologia, pedagogika, socjologia, ekonomia i poradnictwo zawodowe. W porównaniu do innych dyscyplin i subdyscyplin problema-tyczne jest jednak jednoznaczne określenie statusu naukowego poradnictwa zawodowego. Lokuje się ono pomiędzy psychologią a pedagogiką, korzysta-jąc przy tym mniej lub bardziej z doświadczeń innych nauk humanistycz-nych i społeczhumanistycz-nych. Problematycznym jest też fakt, że pomimo zbieżności przedmiotów badawczych, wymienione nauki rozwijają się w znacznej izo- lacji. Nauki te mówią o ludziach, a więc o szczególnych przedmiotach, które same coś wiedzą o sobie. Jednostki, żyjąc w społeczeństwie, chcąc nie chcąc, mają świadomość pewnych zjawisk czy prawidłowości społecznych, świa-domość potoczną, nieuporządkowaną, ograniczoną horyzontem własnych doświadczeń życiowych, opartą często na przesądach i stereotypach. Ponad-to, trawestując koncepcję zawodu socjologa według Piotra Sztompki¹, moż- na powiedzieć, że doradca zawodowy pomaga klientowi sformułować wie-dzę uporządkowaną, uogólnioną, potwierdzoną faktami. Oba te rodzaje wiedzy są o tym samym, a doradca zawodowy umożliwia klientowi ich konfrontację. Dzięki doradcy zawodowemu klient może zacząć samodziel-nie orientować się w swojej sytuacji zawodowej. Tym samym zdobyć wiedzę o sobie i otaczającej go rzeczywistości, a wiedza ta wprowadzona do życio-wego doświadczenia klienta staje się samowiedzą. W tychże naukach, jak i w innych naukach społecznych i humanistycznych, których przedmiotem

________________________

1 P. Sztompka, Życie codzienne – temat najnowszej socjologii, [w:] Socjologia codzienności, red.

P. Sztompka, M. Bogunia-Borowska, Znak, Kraków 2008, s. 16-17.

są ludzie, ich życie i typowo ludzkie dzieła, wynik naukowy może bezpo- średnio wywierać praktyczny wpływ na funkcjonowanie jednostek, bowiem uświadomiony przez ludzi może stać się motywacyjnym podłożem ich dzia- łań. Pojawia się więc niezwykła sytuacja epistemologiczna, gdy wiedza sa- ma zdolna jest zmienić swój własny przedmiot. Doradca zawodowy, który stwarza klientowi warunki do dochodzenia do samowiedzy, stoi przed nie lada wyzwaniem, gdyż realizując proces doradczy, ma w ręku narzędzia pozwalające na przekształcanie klienta i jego świadomości².

Określona we wstępie specyfika poradnictwa zawodowego sprawia, że literatura przedmiotu dotycząca wyboru zawodu jest bardzo bogata i różno- rodna. Koncepcje wyboru zawodu zmieniają się wraz ze społeczeństwami, aktualnymi trendami, problemami i potrzebami. W efekcie nie ma jednej, uniwersalnej, powszechnie przyjętej i intersubiektywnie kontrolowalnej teorii wyboru zawodu. Zmienność teorii świadczy o ich rozwoju i moderni- zacji, co jest korzystne z punktu widzenia osób korzystających z usług do-radcy zawodowego. Stanowi to jednak trudność dla samych doradców. To właśnie oni stają przed dylematem wyboru teorii, którą będą stosować, pra- cując z klientami. Jakimi kryteriami mają się kierować, dokonując tego wy- boru – sumieniem, preferencjami, modą, kompetencjami? Najbardziej racjo- nalne wydaje się podejście interdyscyplinarne i łączenie różnych teorii z gruntu psychologii, pedagogiki i socjologii. Takie podejście daje możliwość szerokiego spojrzenia na kwestie związane z wyborem zawodu i świadcze-nia wysokiej jakości usług doradczych. Niekiedy jednak wiedza, którą po-sługują się praktycy poradnictwa, oparta jest na ich indywidualnych do-świadczeniach osobistych, a przez to bywa niespójna, fragmentaryczna, uproszczona i niejednokrotnie nie jest wolna od stereotypów; niemniej jednak wiedza przekazywana przez te osoby może mieć walor poznawczy i praktyczny. Częstokroć też wiedza doradców zawodowych opiera się również na teoriach, które nie spełniają wymogów intersubiektywnej spraw- dzalności i powtarzalności. Odrzucanie przez praktyków i teoretyków poradnictwa zawodowego wskazań metodologicznych, pomijanie ich w po-stępowaniu badawczym prowadzi do nihilizmu poznawczego, uszczupla możliwości prawidłowego postrzegania i ujmowania badanej rzeczywisto-ści. Nie mamy wówczas do czynienia z nauką, lecz ze zbiorem bezładnych faktów³.

Część teoretyków traktuje wybór zawodu jako jednorazowy akt, inni traktują to jako proces i mówią o rozwoju zawodowym/kariery, jeszcze inni zwracają uwagę na społeczny lub psychologiczny aspekt/wpływ podejmo-

________________________

2 Ibidem, s. 16-17.

3 M. Surmaczyński, Warsztaty metodologiczne doktorantów socjologii, Oficyna Wydawnicza Arboretum, Wrocław 2002, s. 120.

Dylemat wyboru zawodu w kontekście wybranych teorii psychologicznych i socjologicznych 75 wanych decyzji. Badacze zajmujący się tą tematyką próbują wyjaśniać za- chowania człowieka odnośnie do wyboru zawodu. Stawiają pytania badaw- cze, między innymi: co decyduje o wyborze zawodu, czy wybór zawodu jest jednorazowy, jak przebiega rozwój zawodowy człowieka, jakie czynniki wpływają na prestiż i popularność zawodu, jakie są osobiste i społeczne konsekwencje niewłaściwych wyborów, czy możliwa jest satysfakcja z wy- konywanej pracy, czy i jakie osoby wpływają na podejmowanie decyzji o wyborze zawodu. Charakter tego tekstu nie pozwala na szeroką analizę wszystkich koncepcji i podejść. Postaram się jednak przybliżyć teorie wy- boru zawodu mające najbardziej ugruntowaną pozycję wśród teoretyków i praktyków doradztwa zawodowego. Chciałbym podjąć próbę zestawienia koncepcji z obszaru psychologii z koncepcjami socjologicznymi, które wy- dają się być najmniej rozpowszechnione wśród przedstawicieli innych dys- cyplin.

Najbardziej znaną i jednocześnie jedną z najstarszych teorii psycholo- gicznych jest teoria „cechy i czynnika” Franka Parsonsa. Według tej teorii wybór zawodu uwarunkowany jest trzema czynnikami: poznaniem włas- nych zdolności, zainteresowań, aspiracji, mocnych stron i ograniczeń; wie- dzą na temat wymagań rynku pracy; umiejętnością zbudowania logicznego powiązania pomiędzy tymi dwoma rodzajami informacji. Jakkolwiek sam F. Parsons w swojej pracy z klientami nie posługiwał się metodami psycho-metrycznymi do ich diagnozowania, to jego osoba (niesłusznie) kojarzona jest z wprowadzeniem metod testowych. Niemniej jednak, zapoczątkował on kierunek, w którym kluczową sprawą jest dopasowanie „człowiek – pra-ca”. Według F. Parsonsa im dopasowanie jest większe, tym większe jest prawdopodobieństwo sukcesu zawodowego⁴.

Inną, również uważaną za klasyczną, jest teoria typów osobowości za-wodowych Johna L. Hollanda⁵. Wyróżnił on sześć typów osobowości, czyli modalnych orientacji personalnych – realistyczny, badawczy, artystyczny, społeczny, przedsiębiorczy i konwencjonalny. Według tego badacza na zróżnicowanie preferencji zawodowych i cech osobowości wpływają uwa-runkowania indywidualne i społeczne, a każdy człowiek posiada cechy każdego typu, które występują hierarchicznie w malejącym natężeniu. Ana-logicznie do sześciu typów osobowości J.L. Holland wyróżnił sześć rodza-jów środowisk pracy. Osiągnięcie spójności pomiędzy typem osobowości a typem środowiska pracy powinno być celem działania jednostki i jest

wa-________________________

4 A. Paszkowska-Rogacz, Psychologiczne podstawy wyboru zawodu. Przegląd koncepcji teore- tycznych, Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej, Warszawa 2003, s. 32-36.

5 J.H. Holland, Making vocational choices: A theory of vocational personalities and work environments, Psychological Assessment Resources, Odessa 1997.

runkiem satysfakcji z wykonywanej pracy⁶. Te i inne koncepcje „cechy i czynnika” krytykowane są ze względu na niemożliwość obiektywnego mierzenia cech psychologicznych człowieka, kwestionowana jest również wartość prognostyczna testów.

Za klasyczną uznawana jest również teoria Anne Roe, która reprezentu-je podejście psychodynamiczne⁷. Ma ono swoje źródła w zmodyfikowanej teorii psychoanalitycznej, gdzie istotą jest uznanie doniosłości roli procesów nieświadomych oraz dynamizujących zachowanie konfliktów i obronnego.

W modelu tym można odnaleźć punkty styczne z koncepcją „cechy i czyn-nika”. Również poddaje się analizie jednostkę, środowisko i ich wzajemne dopasowanie, jednakże w ujęciu psychodynamicznym koncentruje się nie na zainteresowaniach, a na potrzebach i popędach, wśród czynników środowi-skowych wpływających na podejmowanie decyzji zawodowych szczególnie wyróżnia się rodzinę⁸.

Innym kierunkiem są teorie rozwojowe, które koncentrują się na bada- niu indywidualnych dróg rozwojowych w okresie całego biegu życia czło- wieka (life-span). Najbardziej znanym przedstawicielem tego nurtu jest Do- nald E. Super⁹. Wprowadził on dwa nowe pojęcia: zachowanie zawodowe i rozwój zawodowy, a kluczowym terminem jego koncepcji jest pojęcie ob- razu siebie (self-concept). Według D.E. Supera zawodowy obraz siebie (voca- tional self-cencept) rozwija się wraz z rozwojem jednostki na podstawie obserwacji pracy, identyfikowania się z pracującymi dorosłymi oraz wszyst- kich innych doświadczeń. Zdaniem tego badacza, wzorzec realizowanej przez całe życie kariery jest realizacją obrazu siebie. Zwraca przy tym uwa- gę, że podejmowane przez jednostkę zadania zawodowe są ściśle powiązane z pełnionymi rolami społecznymi¹⁰. Istotnym jest też, że według D.E. Supera rozwój zawodowy przebiega w czasie, jest ciągły i nieodwracalny. Tworząc swoją teorię D.E. Super jako pierwszy połączył potrzeby, wartości i zaintere- sowania w obrębie jednego modelu. Jego teoria bazuje na traktowaniu wy- boru zawodu jako procesu dynamicznego, trwającego przez całe życie jed- nostki. W rozwoju kariery podkreśla istotę czynników indywidualnych oraz społecznych uwzględniających strukturę społeczną, system szkolny, rynek pracy, jego politykę etc.¹¹

________________________

6 A. Paszkowska-Rogacz, op.cit., s. 36-44.

7 A. Roe, P.W. Luneborg, Personality development and career choice, [w:] Career choice and development, eds. D. Brow, L. Brooks, Jossey-Bass Publishers, San Francisco – Washington – London 1984.

8 A. Paszkowska-Rogacz, op.cit., s. 62-73.

9 D.E. Super, A life span, life space. Perspective on convergence, [w:] Convergence in career de-velopment theories, eds. M.L. Savickas, R.W. Lent, CPP Books, Palo Alto 1994.

10 A. Paszkowska-Rogacz, op.cit., s. 82-100.

11 B. Wojtasik, Podstawy poradnictwa kariery. Poradnik dla nauczycieli, Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej, Warszawa 2011, s. 13-14.

Dylemat wyboru zawodu w kontekście wybranych teorii psychologicznych i socjologicznych 77 Niektórzy doradcy zawodowi, szczególnie mający wykształcenie psy- chologiczne, opierają się na koncepcji „terapii nastawionej na klienta” Carla Rogersa, według którego podejście nastawione na klienta jest takim sposo- bem bycia z drugą osobą, który sprzyja zdrowym zmianom i ułatwia roz- wój. Opiera się ono na założeniu, że w człowieku tkwią ogromne zdolności do rozumienia samego siebie i do konstruowania zmian w sposobie bycia i zachowania oraz że najlepsze warunki do ujawnienia i urzeczywistnienia tych zdolności stwarza specyficzna relacja z drugim człowiekiem. Jej specy- fika polega na tym, że doradca zawodowy doświadcza siebie takim, jakim rzeczywiście jest, że wykazuje głęboką wrażliwość i nieoceniające zrozu- mienie dla drugiej osoby, że troszczy się o nią i komunikuje jej wszystkie te uczucia. Carl Rogers jako najważniejszą cechę tak prowadzonego procesu doradczego wyróżnia odrzucenie modelu medycznego, który polega na stwierdzeniu patologii, postawieniu diagnozy, doborze określonego sposo- bu postępowania i uznaniu celowości „leczenia”. Kluczowymi czynnikami gwarantującymi powodzenie procesu doradczego według C. Rogersa jest autentyczność terapeuty/doradcy, pełna akceptacja klienta, wrażliwe, pre- cyzyjne i empatyczne zrozumienie tego, co klient odczuwa i tego, o co mu chodzi. Najważniejsze cechy podejścia zorientowanego na klienta według niego to między innymi (pomijam cechy specyficzne dla psychoterapii):

– określona forma doradcy, która jest koniecznym i wystarczającym wa- runkiem skuteczności procesu doradczego,

– stosowanie podejścia nastawionego na rozwój,

– określona koncepcja roli terapeuty, który przez cały czas poświęca uwagę klientowi i jest do jego dyspozycji, ma zaufanie do tego, czego w danej chwili bezpośrednio doświadcza w kontakcie z klientem, – intensywna i nieprzerwana koncentracja na fenomenologicznym świe-

cie przeżyć klienta,

– postępy w procesie doradczym ujawniające się w zmianie sposobu by- cia klienta, we wzroście jego zdolności do bezpośredniego doświad- czania,

– dążenie do urzeczywistnienia możliwości klienta będące siłą motywu- jącą w procesie doradczym,

– zainteresowanie nie strukturą osobowości, a procesem zachodzących w niej zmian,

– stosowanie jednolitych zasad prowadzenia procesu doradczego do wszystkich klientów,

– doświadczenie, którego nie wolno przykrawać do przyjętej z góry teo- rii i które musi stanowić źródło wszystkich koncepcji teoretycznych¹².

________________________

12 C.R. Rogers, Terapia nastawiona na klienta. Grupy spotkaniowe, Thesaurus-Press, Wrocław 1991, s. 6-8.

Koncepcją, która kładzie mocny akcent na społeczne aspekty, jest teoria społecznego uczenia się Anity Mitchell, G. Briana Jonesa i Johna D. Krum- boltza¹³. Teoria ta koncentruje się na interakcji jednostki z jej środowiskiem społecznym w sytuacji wyboru zawodu. W toku prac badawczych autorzy zidentyfikowali cztery grupy uwarunkowań, które poprzez wzajemne inter- akcje powodują zmiany na ścieżce kariery. Badacze wskazali, że są to:

czynniki genetyczne i zdolności specjalne (genetic endowment and special abili- ties), warunki środowiskowe i przypadkowe zdarzenia (environmental condi- tions and events), doświadczenia związane z uczeniem się (lerning experineces) oraz umiejętność realizacji zadań (task approach skills). W świetle tej teorii jednostka dziedziczy pewne możliwości, rodząc się w określonym środowi- sku, które jest źródłem jej doświadczeń i tworzy warunki lub ograniczenia jej aktywności. Są one elementami procesu uczenia się, a jednostka jest ak- tywnym podmiotem w kształtowaniu własnej kariery¹⁴.

Warto też przytoczyć teorię konstrukcji kariery Marka L. Savickasa¹⁵, według której kariera to subiektywna konstrukcja, w jej ramach jednostki nadają osobiste znaczenie zdarzeniom z przeszłości, aktualnym doświad- czeniom i przyszłym aspiracjom, wplatając je do „tematu życia” (life theme) modelującego zawodową sferę życia człowieka. To, co reguluje, kieruje oraz podtrzymuje zawodowe i społeczne zachowania jednostki, nie jest wcześniej odkryte i przewidziane, ale wyłania się w procesie nadawania znaczeń.

W swoim podejściu M.L. Savickas opiera się na trzech głównych trendach psychologicznych w poradnictwie zawodowym: dyferencyjnym, rozwojo- wym oraz dynamicznym. Każda z tych perspektyw dostarcza odpowiedzi na pytania, wobec których staje każda osoba konstruująca własną karierę. Są to następujące pytania:

– Jaką karierę konstruować?

– Z jakiego powodu ją tworzyć?

– Jak konstruować swoją karierę?

Kariera jest konstruowana dzięki biograficznej refleksyjności. Opo- wiadając historię kariery dotyczącą różnorodnych doświadczeń, jednostka selektywnie podkreśla wybrane zdarzenia i sytuacje tworzące narracyjną

„prawdę”, zgodnie z którą funkcjonuje¹⁶.

________________________

13 J.D. Krumboltz, A social learning theory of career decision making, [w:] Social learning and career decision making, A.M. Mitchell, G.B. Jones, J.D. Krumboltz, The Caroll Press, Cranston 1979.

14 A. Paszkowska-Rogacz, op.cit., s. 103-110.

15 M.L. Savickas, Constructing careers: actor, agent and author, „Journal of Employment Co-unselling” 2011, no 48.

16 J. Minta, Od aktora do autora. Wspieranie młodzieży w konstruowaniu własnej kariery, Kra- jowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej, Warszawa 2012.

Dylemat wyboru zawodu w kontekście wybranych teorii psychologicznych i socjologicznych 79 Przedstawione teorie w różnym stopniu uwzględniają społeczny kon- tekst funkcjonowania jednostki, a w szczególności jej życie codzienne. Czym jest codzienność, życie codzienne? Według P. Sztompki życie codzienne to życie z innymi, w obecności innych. To zdarzenia powtarzalne, a nie- kiedy wręcz cykliczne, rutynowe. Życie codzienne często przybiera formy rytualne, udramatyzowane, wykonywane według pewnego wpojonego i bezrefleksyjnego scenariusza. Angażuje naszą cielesność, wyposażenie biologiczne ze wszystkimi jego ograniczeniami, słabościami, ale też całym potencjałem, siłami i możliwościami. Zlokalizowane jest w przestrzeni, która determinuje jego charakter i treść. Epizody życia codziennego mają pewną trwałość, ramy czasowe. Mają często charakter bezrefleksyjny, automatycz- ny. Codzienność cechuje też spontaniczność. Doradca zawodowy, podobnie jak socjolog, może dążyć do tego, aby przekroczyć poziom oczywistości, wniknąć głębiej w potocznie doświadczane zdarzenia, analizować je, budo- wać klasyfikację, rozszyfrować prawidłowości dające podstawy do teore- tycznych uogólnień i pracy z klientem. Analizując życie codzienne klienta, doradca zawodowy może stosować hermeneutykę podejrzeń, czyli stawiać pytania o rzeczy pozornie oczywiste i w ten sposób wydobywać na światło dzienne te wszystkie fragmenty, te sytuacje, które utrwalając się, tworzą esencję egzystencji klienta. Powinien przy tym pamiętać, że to, kim jest klient, jego jaźń, tożsamość czy potencjalna zdolność do uzyskania autono- micznej jaźni i niepowtarzalnej tożsamości, są produktem interakcji, w jakie klient wchodzi z innymi ludźmi, w tym i z doradcą zawodowym. Istotną refleksją dla doradcy zawodowego jest fakt, iż na poziomie życia codzienne- go to, co indywidualne i to, co społeczne, osobna jednostka i powiązana, re-lacyjna sieć między jednostkami, okazują się nierozerwalnie związanymi i analitycznie tylko odróżnialnymi aspektami ciągle zmienianego pola in- dywidualno-społecznego, w tym właśnie pola, na którym odbywa się pla- nowanie kariery. W zdarzeniach życia codziennego, na poziomie codziennej praktyki odnaleźć można refleks całościowych struktur społecznych i in- dywidualnych działań. Poziom codziennej praktyki życiowej jest z natury rzeczy obszarem nieustannego ruchu, zmienności, stawania się. Życie co- dzienne klienta staje się zarazem terenem twórczej modyfikacji, produkcji struktur i kultury¹⁷.

Jakie czynniki mogą wpływać na konstruowanie przez jednostkę swoje- go własnego świata życia, w tym planowania kariery zawodowej? Według P. Sztompki jego kształt wyznaczają trzy czynniki. Po pierwsze okoliczności sytuacyjne, które jednostka rozpoznaje jako determinanty pochodzące z ze- wnątrz, a więc z jednej strony ograniczenia możliwych działań, a z drugiej

________________________

17 P. Sztompka, op.cit., s. 25-33.

zasoby sprzyjające podjęciu działań określonego typu. W obrębie sytuacji działania znajdują się pewne dostępne jednostce przedmioty, inni ludzie, z którymi się styka, a którzy mają swoje własne cele, intencje i motywacje, a także ogólniejsze reguły normatywne. Po drugie każda jednostka ma uni- katową sytuację biograficzną, skumulowaną sumę własnych doświadczeń, która wyznacza jej aktualne cele, zamiary, ocenę sytuacji, w której się znaj- duje. Po trzecie każda jednostka dysponuje unikatowym zasobem wiedzy podręcznej, do którego sięga, podejmując działanie, który dostarcza schema- tu interpretacji jej przeszłych i obecnych doświadczeń, a także wyznacza antycypację zdarzeń, jakie mają nastąpić. Wszystkie trzy determinanty swo- jego świata życia – okoliczności sytuacyjne, doświadczenia biograficzne i zasób wiedzy – jednostka czerpie ze społeczeństwa, a w szczególności ze swojej szczególnej zbiorowości (kultury), przetwarzając je jednak indywi- dualnie i nadając im własną, prywatną interpretację¹⁸. Życie codzienne wią- że się nierozerwalnie z pełnieniem ról zawodowych. Ich pełnienie wiąże się z poświęceniem dużej ilości czasu, a w zasadzie poświęceniem znacznej czę-ści życia jednostki, oraz jest jedną z zasadniczych charakterystyk jej poło- żenia w strukturze społeczeństwa. Wiąże się to z kształtowaniem osobowo- ści jednostki, jej systemu wartości, zachowania, stylu życia, codzienności¹⁹. Chociaż charakter pracy i wykonywany zawód są najlepszym wskaźnikiem wielowymiarowo określonego położenia społecznego, to socjologowie i do- radcy zawodowi, teoretycy poradnictwa zawodowego stosunkowo mało uwagi poświęcają szczegółowym analizom form zatrudnienia. Analizom rzecz jasna odpowiadającym swoistej dla nich perspektywie²⁰. Istotnym jest zatem problem związku pracy z systemem wartości, działań i stosunków społecznych człowieka oraz z jego położeniem materialnym, pozycją spo- łeczną, kulturą i stylem życia²¹. Z pełnieniem ról zawodowych, z wykony- waniem zawodu nierozerwalnie wiąże się pojęcie kariery zawodowej. Za Kazimierzem M. Słomczyńskim – kariera zawodowa jest sekwencją „prac”, jakie kolejno podejmują ludzie od chwili wejścia na rynek pracy. Dla znacz- nej części populacji kariery zawodowe nie są ciągłe – mają różnej długości przerwy spowodowane takimi czynnikami, jak bezrobocie, choroba, nie- sprawność fizyczna lub psychiczna, urlop rodzicielski, zajmowanie się do- mem, opieka nad inną osobą, uzupełnianie wykształcenia, pobyt w więzie-

________________________

18 Ibidem, s. 33-45.

19 J. Żebrowski, Socjologiczne aspekty zawodu i pozycji społecznej – droga do tożsamości wycho- wawców profesjonalnych, „Studia Gdańskie. Wizje i rzeczywistość” 2008, t. V, s. 23-24.

20 K.M. Słomczyński, Kariera i sukces jako przedmiot badań socjologicznych, [w:] Kariera i suk- ces. Analizy socjologiczne, red. K.M. Słomczyński, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielono- górskiego, Zielona Góra – Warszawa 2007, s. 9-14.

21 J. Żebrowski, op.cit., s. 23-24.

Dylemat wyboru zawodu w kontekście wybranych teorii psychologicznych i socjologicznych 81 niu etc. Kariera zawodowa per se nie ma charakteru constans, ulega ciągłym zmianom, przekształcaniu. Według K.M. Słomczyńskiego kariera zawodo- wa może być modelowana. Modelowanie karier zawodowych oparte jest na założeniu, że w trakcie karier jednostek ich pozycje zawodowe coraz bar- dziej zbliżają się do takich pozycji, które wyrażają „efektywną wartość” wy- kształcenia na rynku pracy. Jakie czynniki mogą mieć wpływ na modelowa- nie kariery zawodowej? Co decyduje o strategiach modelowania? Jaka jest zależność pomiędzy modelowaniem kariery zawodowej a życiem codzien- nym? Nie są to jedyne pytania, które można postawić. Kazimierz M. Słom- czyński w kontekście analizy nowych wymiarów struktury społecznej wy- nikających z wprowadzenia gospodarki rynkowej stawia już dalsze. Jakie strategie zachowań na rynku pracy doprowadziły do sukcesu całych gospo-darstw domowych? Jakie strategie doprowadziły do utrwalenia się znacz- nych trudności ekonomicznych i zepchnęły część tych gospodarstw na mar- gines społeczny? W jakim stopniu jest on uwarunkowany przez zdolności

W dokumencie Doradztwo zawodowe w perspektywie całożyciowego uczenia się (Stron 74-88)