Aktywność edukacyjna, kulturalna i rekreacyjna

I.5.1 Aktywność edukacyjna

Jak wskazują wyniki badania „Kształcenie dorosłych” w 2016 r. osoby starsze charakteryzowały się stosunkowo niską aktywnością edukacyjną, mierzoną udziałem w kształceniu formalnym i pozaformalnym oraz uczeniu się nieformalnym. Mimo wzrostu udziału tej grupy osób w szeroko pojętej edukacji (o 6,1 p. proc w porównaniu do 2011 r.), uczestnictwo w jakiejkolwiek z form uczenia się w ciągu 12 miesięcy poprzedzających badanie¹⁷ zadeklarowało jedynie 25,6%

respondentów w wieku 60-69 lat, podczas gdy dla ogółu badanych odsetek uczestników kształtował się na poziomie 45,9%. Postępujący wraz z wiekiem badanych spadek uczestnictwa w działaniach edukacyjnych miał miejsce we wszystkich analizowanych kategoriach działań edukacyjnych – obok zrozumiałego zmniejszenia udziału osób podejmujących naukę w systemie formalnym (systemie szkolnym oraz studiów wyższych), niska aktywność została odnotowana w przypadku działań z zakresu edukacji pozaformalnej (zorganizowanych pozaszkolnych działań edukacyjnych, m.in. kursów, szkoleń, seminariów) oraz uczenia się nieformalnego, rozumianego jako samodzielne zdobywanie kompetencji, w celu poszerzania wiedzy i umiejętności.

Badaniu, oprócz uczestnictwa w działaniach edukacyjnych, poddana została również znajomość języków obcych, zdefiniowana jako deklarowana przez respondenta zdolność co najmniej do zrozumienia najczęściej stosowanych codziennych wyrażeń, oraz umiejętność używania tego języka w odniesieniu do znanych rzeczy i sytuacji. W 2016 r. respondenci w wieku 60-69 lat posługujący się przynajmniej jednym językiem obcym stanowili 50,7% osób w tej grupie wieku, co oznaczało wzrost poziomu upowszechnienia języków obcych wśród osób starszych (o 6,7 p. proc w porównaniu do 2011 r.).

Jedną z form działań edukacyjnych, prowadzonych z myślą o aktywizowaniu osób starszych stanowią Uniwersytety Trzeciego Wieku (UTW), których funkcjonowanie zostało objęte ogólnopolskim badaniem, przeprowadzonym przez Główny Urząd Statystyczny w listopadzie 2015 roku¹⁸. Najliczniejszą grupę wśród słuchaczy UTW powyżej 59 roku życia stanowiły osoby w wieku 60-64 lat – 37,4%, podczas gdy najstarsi uczestnicy - powyżej 75 roku życia - stanowili 12,3% słuchaczy. Oferta UTW, obejmująca m.in. lektoraty językowe, zajęcia komputerowe oraz zajęcia z zakresu korzystania z nowoczesnych technologii informacyjnych stanowi istotny wkład w zwiększanie uczestnictwa osób starszych w działaniach edukacyjnych, wpisujących się ideę uczenia się przez całe życie, jednak wciąż słuchacze 464 objętych badaniem UTW stanowią zaledwie 1% ludności w wieku 60 lat i więcej.

I.5.2 Edukacja osób starszych

Dane dotyczące uczestnictwa osób dorosłych w edukacji, w tym osób starszych, dostępne są w wynikach badań prowadzonych na dużych próbach statystycznych oraz badania działalności uniwersytetów III wieku przez GUS.

Dane dotyczące uczestnictwa w edukacji osób w kategorii wiekowej 60+ za rok 2017 dostępne są obecnie z Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL) zharmonizowanego z badaniem Labour Force Survey w Unii Europejskiej, które prowadzone jest w sposób ciągły, a wyniki podsumowywane są kwartalnie i rocznie. Badanie to wykazuje stosunkowo małe odsetki dorosłych w UE uczestniczących w edukacji, gdyż ogranicza się do badania uczestnictwa w edukacji

17 Badanie „Kształcenie dorosłych 2016” obejmowało osoby w wieku 18-69 lat.

18 Sprawozdanie z działalności Uniwersytetów Trzeciego Wieku (UTW-1), GUS 2016, dane w odniesieniu do roku szkolnego 2014/2015.

38

w okresie 4 tygodni przed badaniem (kilka innych badań stosuje odniesienie do 12 miesięcy, ale prowadzone są one w dłuższych odstępach czasu, np. co 5, a nawet co 10 lat).

Wykres 1. Uczestnictwo osób w wieku 55-74 lat w Europie w kształceniu i szkoleniu w okresie 4 tygodni przed badaniem w roku 2017

Źródło: Na podstawie danych przekazanych przez MEN.

Według wyników tego badania w Polsce poziom uczestnictwa w kształceniu i szkoleniu w okresie 4 tygodni przed badaniem osób w kategorii wiekowej 55-74 lata należy nadal do niższych w UE. W roku 2017 poziom ten wynosił 1,0% wobec 4,9% w UE i 18,6% w Szwecji, lidera w tym zakresie w UE. Wyniki wskazują jednak na nieznaczny postęp. W roku 2015 poziom ten był w Polsce niższy i wynosił 0,6%. Zjawisko niskiego uczestnictwa osób starszych w kształceniu i szkoleniu w Polsce diagnozowane w badaniu BAEL/LFS trwa od dłuższego czasu – przez wiele poprzednich lat nie przekroczyło 1%. Niemal w całości uczestnictwo to jest realizowane w ramach edukacji pozaformalnej.

Zaznaczyć należy jednak, że zdaniem MEN, wyniki te mogą nie uwzględniać specyfiki uczenia się osób dorosłych w Polsce. Osoby dorosłe, w tym zwłaszcza osoby starsze, jeśli uczestniczą w zorganizowanej edukacji, to głównie w edukacji innej niż formalna. Uczestnictwo dorosłych w wieku 25-64 w edukacji formalnej także w UE jest stosunkowo niewielkie – wynosi ok. 3%

w okresie 4 tygodni przed badaniem. Szczególnie niskim uczestnictwem w edukacji formalnej wykazują się osoby starsze. Uczestnictwo osób w wieku 55-74 lat w UE w edukacji formalnej wynosi zaledwie 0,3% w okresie 4 tygodni przed badaniem. W wieku produkcyjnym (do 65 roku życia) dorośli uczą się przede wszystkim w pracy lub w ścisłym związku z pracą. Uzupełniają to uczeniem się w zorganizowanych wspólnotach obywateli. Ten drugi rodzaj zaangażowania dotyczy zwłaszcza osób w wieku emerytalnym. Niewystarczająco zbadaną specyfiką tego zaangażowania jest to, że w Polsce osoby te intensywniej niż w większości krajów europejskich uczestniczą w zajęciach innych typów wspólnot, w tym zwłaszcza wspólnot religijnych. Cześć z tych zajęć może dotyczyć specyficznych, nie powtarzających się w krajach Europy zachodniej form zorganizowanej edukacji.

Osoby starsze w państwach Europy zachodniej notujących ich największe zaangażowanie edukacyjne (Szwecja, Dania, Finlandia, Holandia, W. Brytania) uczestniczą częściej we wspólnotach opartych na wzorach organizacji pozarządowych, na których koncentruje się uwaga badań statystycznych.

0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20

EU 28 Sweden Denmark Finland France Netherlands United Kingdom Estonia Austria Luxembourg Slovenia Ireland Malta Czech Republic Belgium Italy Portugal Spain Cyprus Lithuania Germany Latvia Hungary Slovakia Poland Greece Croatia Bulgaria Romania

39

Uwzględnienie specyfiki uczenia się dorosłych, tj. dostrzeżenie tego, że dorośli uczą się w sposób zorganizowany przede wszystkim w pracy, w ścisłym związku z pracą oraz w różnych wspólnotach, spowodowało znaczny wzrost wyników badania uczestnictwa dorosłych w edukacji w Polsce w ramach Bilansu Kapitału Ludzkiego zrealizowanego w roku 2017. Badanie to dotyczy osób dorosłych do 59 roku życia (kobiety) i 65 roku życia (mężczyźni). Jest ono koordynowane przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości we współpracy z badaczami Uniwersytetu Jagiellońskiego. Do końca lipca br. GUS przedstawić ma wyniki Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (osób w wieku 15-74 lat) za I kwartał 2018 r., w tym aktywności edukacyjnej osób dorosłych z uwzględnieniem podobnych zmian metodologicznych. W związku z tym, na jesieni możemy przedstawić istotną korektę wyżej przedstawionych danych.

Oprócz danych dotyczących uczestnictwa starszych dorosłych w edukacji dostępne są też dane GUS i Eurostat dotyczące poziomu umiejętności cyfrowych osób w wieku 16-74 lat. W tym zakresie dane Eurostat wskazują na niezadowalający stan w Polsce. Jedynie 8% osób w wieku 65-74 lat w Polsce ma co najmniej podstawowe umiejętności cyfrowe (średnia w UE - 25%, liderzy w UE:

Luksemburg - 65%, Holandia - 53%). Dane te jednocześnie świadczą o dużej luce pokoleniowej, ponieważ poziom umiejętności cyfrowych najmłodszej grypy wiekowej w tym badaniu w Polsce (16 - 24 lat) przewyższa średnią UE. W Polsce 85% osób w tym wieku posiada co najmniej podstawowe umiejętności cyfrowe wobec 82% w UE (jednak przy 97% w Luksemburgu, 94%

w Estonii i 93% w Holandii).

Wykres 2. Osoby w wieku 65-74 lat w Europie mające co najmniej podstawowe umiejętności cyfrowe - stan w roku 2017 w %

Źródło: Na podstawie danych przekazanych przez MEN.

I.5.3 Uczestnictwo w kulturze osób w wieku 60 lat lub więcej

W 2017 r. osoby w wieku 60 lat lub więcej stanowiły 13,3% ogółu czytelników zarejestrowanych w bibliotekach publicznych, tj. takich, którzy dokonali co najmniej 1 wypożyczenia w roku sprawozdawczym.

0 10 20 30 40 50 60 70

EU 28 Luxembourg Netherlands Sweden Denmark United Kingdom Finland Germany Belgium France Austria Czech Republic Estonia Slovenia Ireland Spain Cyprus Malta Portugal Slovakia Latvia Lithuania Hungary Croatia Poland Greece Bulgaria Romania Italy

40 Tabela 29. Czytelnicy bibliotek publicznych w 2017 r.

Wyszczególnienie Ogółem W tym w wieku 60 lat i więcej

razem

Czytelnicy bibliotek publicznych 6 020 666 803 408

w % ogółu czytelników 13,34%

Źródło: Wyniki badania GUS 1.28.01 na sprawozdaniu K-03.

Osoby starsze biorą aktywny udział w formach działalności kulturalnej organizowanych przez centra kultury, domy i ośrodki kultury oraz kluby i świetlice. W 2017 r. osoby w wieku 60 lat lub więcej stanowiły 18,0% ogólnej liczby członków grup i zespołów artystycznych działających w tych instytucjach (w miastach – 17,1%, a na wsi – 19,3%). W gronie osób wchodzących w skład zespołów wokalnych i chórów 38,3% to osoby w wieku 60 lat lub więcej (w miastach – 39,8%, a na wsi – 35,7%), a członkowie zespołów folklorystycznych w tym wieku stanowili 32,6% ogólnej liczby członków takich zespołów (w miastach – 29,3%, a na wsi – 35,2%).

Aktywny udział osób w wieku 60 lat lub więcej odnotowano w ramach działalności różnorodnych kół zainteresowań, klubów i sekcji we wspomnianych instytucjach kultury. Osoby starsze liczyły blisko 1/3 uczestników tych stałych form działalności (31,8%), choć ich udział był mocno zróżnicowany w zależności od tematyki i formy organizowanych zajęć. Osoby w wieku 60 lat lub więcej stanowiły 54,5% uczestników zajęć kół gospodyń, 31,7% osób biorących udział w spotkaniach dyskusyjnych klubów filmowych, 35,7% - uczestników zajęć informatycznych, a 31,9% - członków kół literackich.

Tabela 30. Udział osób starszych w formach aktywności kulturalnej organizowanych przez domy, ośrodki i centra kultury, kluby i świetlice w 2017 roku

Wyszczególnienie Ogółem Miasta Wieś W tym w wieku 60 lat i więcej

razem miasta wieś

Członkowie grup artystycznych w domach, ośrodkach i centrach kultury, klubach i świetlicach:

ogółem 291 159 180 017 111 142 52 345 30 855 21 490

w tym: teatralnych 29 842 18 986 10 856 3 634 2 611 1 023

muzycznych, instrumentalnych 44 086 24 600 19 486 4 227 2 456 1 771

wokalnych i chórów 54 430 34 926 19 504 20 869 13 898 6 971

folklorystycznych 56 154 25 013 31 141 18 310 7 339 10 971

tanecznych 98 013 70 528 27 485 3 618 3 234 384

Członkowie kół/klubów/sekcji w domach, ośrodkach i centrach kultury, klubach i świetlicach:

ogółem 582 675 389 059 193 616 185 483 125 792 59 691

w tym: plastycznych/technicznych 106 144 71 445 34 699 7 640 6 026 1 614

tanecznych 101 385 75 123 26 262 4 590 4 002 588

informatycznych 6 286 4 190 2 096 2 244 1 876 368

fotograficznych i filmowych 7 708 6 334 1 374 995 933 62

teatralnych 22 117 14 198 7 919 2 305 1 570 735

turystycznych i sportowo-rekreacyjnych 67 184 47 407 19 777 17 253 14 735 2 518 seniora/ Uniwersytetów Trzeciego

Wieku 108 668 80 861 27 807 99 254 74 215 25 039

dyskusyjnych klubów filmowych 8 329 7 966 363 2 644 2 606 38

kół gospodyń wiejskich 61 526 14 226 47 300 33 549 8 110 25 439

41

literackich 5 033 3 995 1 038 1 607 1 416 191

Absolwenci kursów organizowanych przez domy, ośrodki i centra kultury, kluby i świetlice:

ogółem 96 157 59 530 36 627 17 520 12 053 5 467

w tym: języków obcych 18 592 12 403 6 189 4 622 3 614 1 008

plastycznych 15 199 7 052 8 147 1 988 930 1 058

nauki gry na instrumentach 17 659 9 913 7 746 476 108 368

wiedzy praktycznej 6 665 3 618 3 047 1 534 763 771

tańca 20 038 14 083 5 955 1 732 1 491 241

komputerowych 7 765 4 776 2 989 5 110 3 347 1 763

Źródło: Wyniki badania GUS 1.28.01 na sprawozdaniu K-03.

Osoby starsze korzystały także z kursów oferowanych przez instytucje kultury, a w gronie absolwentów kursów było 18,2% osób w wieku 60 lat lub więcej. Warto zwrócić uwagę na istotny odsetek osób w wieku 60 lat lub więcej wśród absolwentów kursów komputerowych – 65,8%

(w miastach – 70,1%, a na wsi – 59,0%), a także kursów języków obcych – 24,9% i wiedzy praktycznej – 23,1%.

Udział osób starszych mieszkających w miastach był wyższy niż wśród mieszkańców wsi we wszystkich formach aktywności kulturalnej, co wynika przede wszystkim z trudniejszego dostępu do kultury ludności wiejskiej, w szczególności do instytucji artystycznych.

Wśród osób w wieku 60 lat lub więcej, podobnie jak w całej badanej populacji, w większości form aktywności kulturalnej bardziej aktywne były kobiety niż mężczyźni. Więcej kobiet niż mężczyzn czytało książki (54,9% wobec 40,7%) i czasopisma (78,5% wobec 71,6%) oraz uczęszczało do instytucji kultury. Z kolei więcej mężczyzn niż kobiet czytało gazety (77,7%

wobec 71,4%) oraz korzystało z komputera (29,9% wobec 23,2%) i Internetu (29,6% wobec 22,6%).¹⁹

I.5.4 Aktywność sportowa i rekreacyjna

Najbardziej aktualne dane Głównego Urzędu Statystycznego wskazują, że osoby w wieku 60 lub więcej lat stosunkowo rzadko uczestniczyły w zajęciach sportowych lub rekreacji ruchowej – jedynie co czwarta osoba (25,1%) wśród ogółu tej grupy wiekowej podjęła takie uczestnictwo²⁰.

Deklaracja o uczestnictwie regularnym, częstym dotyczyła 10,6% osób starszych, natomiast 14,5% stanowiły deklaracje o sporadycznym udziale w sporcie lub rekreacji ruchowej. Mężczyźni w tej grupie wiekowej byli nieco bardziej aktywni sportowo-rekreacyjnie niż kobiety.

Z badań prowadzonych przez Główny Urząd Statystyczny²¹ wynika, iż osoby w wieku 60 lub więcej lat stosunkowo rzadko odbywały podróże w celu turystycznym. W 2017 r. odsetek kobiet w wieku 60 lat lub więcej, które uczestniczyły w podróżach (krajowych i/lub zagranicznych) z co najmniej 1 noclegiem w celu prywatnym (wypoczynek, rekreacja i wakacje, odwiedziny u krewnych lub znajomych, zdrowotny, religijny, pielgrzymka, edukacyjny, zakupy) – stanowił 6,9%

populacji mieszkańców Polski w wieku 15 lat lub więcej. W przypadku mężczyzn odsetek ten wyniósł 5,4%.

19 Badanie Uczestnictwo ludności w kulturze w 2014 r.

20 Badanie 1.30.15 Uczestnictwo w sporcie i rekreacji ruchowej (dotyczy okresu od 01/10/2015 do 30/09/2016), GUS 2017.

21 Uczestnictwo mieszkańców Polski (rezydentów)w podróżach oraz kwestionariusz PKZ - Uczestnictwo w podróżach krajowych/zagranicznych w 2017 r., GUS 2017.

42

Tabela 31. Uczestnictwo osób starszych w podróżach w 2017 r.

Wyszczególnienie

Ogółem (populacja w wieku 15 lat i więcej uczestnicząca

w wyjazdach)

Przedział wiekowy

15–59 lat 60 lat i więcej

mężczyzna kobieta mężczyzna kobieta mężczyzna kobieta

ROK ^a 28,2 31,0 22,8 24,1 5,4 6,9

I kwartał ^b 4,8 5,0 4,3 4,6 0,5 0,5

II kwartał ^b 6,1 6,8 5,0 5,5 1,0 1,3

III kwartał ^b 18,7 21,2 15,3 17,0 3,4 4,2

IV kwartał ^b 4,3 4,8 3,6 3,9 0,8 0,8

a dotyczy wszystkich podróży łącznie (krajowych i zagranicznych z co najmniej z 1 noclegiem, w celu prywatnym – wypoczynek, rekreacja i wakacje, odwiedziny u krewnych lub znajomych, zdrowotny, religijny, pielgrzymka, edukacyjny, zakupy, inny ), dana osoba jest liczona jeden raz nawet jeśli uczestniczyła w więcej niż jednej podróży.

b dotyczy wszystkich podróży łącznie ( krajowych i zagranicznych z noclegiem i bez noclegu, w celu prywatnym – wypoczynek, rekreacja i wakacje), dana osoba jest liczona jeden raz nawet jeśli uczestniczyła w więcej niż jednej podróży.

Źródło: Dane GUS.

Osoby w wieku 60 lat lub więcej uczestniczące w podróżach (krajowych i/lub zagranicznych) z co najmniej 1 noclegiem w celu prywatnym stanowiły w 2017 r. 8,9% mieszkańców miast oraz zaledwie 3,4% mieszkańców wsi.