Działania prowadzone przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi

W zakresie pozostającym w kompetencji Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w 2017 r. realizowane były działania, w tym dla osób starszych, w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) na lata 2014 – 2020 oraz z I filaru Wspólnej Polityki Rolnej - płatności bezpośrednich, które są ważnym instrumentem odpowiedzialnym m.in. za wsparcie i stabilizację dochodów rolniczych, a więc mają bezpośredni wpływ na sytuację materialną osób starszych w rolnictwie

Aktywność zawodowa osób starszych na wsi

W 2017 r. liczba producentów rolnych po 60 roku życia, wnioskujących o przyznanie płatności bezpośrednich wynosiła 335 377. Łączna kwota zrealizowanych dla nich w 2017 r.

jednolitych płatności obszarowych wyniosła ok. 1 983 mln zł. Średnia wielkość płatności przyznawanych producentom po 60 roku życia w zakresie wszystkich płatności wnioskowanych do Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa jednolitym wnioskiem o dopłaty obszarowe (uwzględniającym także dopłaty do upraw, zwierząt, rolnośrodowiskowe, ONW i zalesień) wyniosła ok. 5 912 zł. Producenci rolni w wieku 60+ korzystali także z innych działań uruchomionych w ramach PROW 2014-2020. Ponadto w 2017 r. z kredytów preferencyjnych (finansowanych ze środków krajowych) skorzystało 161 kredytobiorców w wieku 60 lat i więcej. Łączna kwota pomocy (liczona jako EDB – ekwiwalent dotacji brutto) wyniosła 1 991 585 zł.

Ubezpieczenie społeczne rolników

Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi, zgodnie z kompetencjami realizuje zadania w zakresie ubezpieczenia społecznego rolników. Kompleksową obsługę ubezpieczonych rolników i członków ich rodzin, dla których działalność rolnicza stanowi jedyne bądź podstawowe źródło utrzymania, w zakresie ubezpieczenia społecznego prowadzi Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS), na podstawie ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz.

U. z 2016 r. poz. 277, z późn. zm.). Liczba osób starszych objętych ubezpieczeniem społecznym rolników (KRUS) na koniec 2017 r. wyniosła 69 393 osoby. W tej grupie dominowali mężczyźni – 57 486 osób. Najliczniejszą grupą osób starszych ubezpieczonych w KRUS byli rolnicy (w tym małżonkowie rolników) – 63 963 osoby, następnie domownicy – 5 302 osoby. Najmniej liczną grupę osób starszych ubezpieczonych w KRUS stanowią osoby ubezpieczone na wniosek z tytułu pobierania świadczenia pielęgnacyjnego, specjalnego zasiłku opiekuńczego albo zasiłku dla opiekuna, za które składki na ubezpieczenie emerytalno-rentowe opłaca wójt, burmistrz lub prezydent miasta. Na koniec 2017 r. wśród ubezpieczonych w KRUS dodatkowo pozarolniczą działalność gospodarczą prowadziło 4 144 osoby starsze.

Według stanu na dzień 31.12.2017 r. liczba osób w wieku 60+ pobierających świadczenia emerytalne z KRUS wyniosła 887 408, w tym 614 037 kobiet. Renty z tytułu niezdolności do pracy

72

pobierało 99 355 osób starszych, w tym 55 920 mężczyzn, natomiast renty rodzinne pobierało prawie 11 552 osób starszych.

W 2017 r. wypłacane były również jako zobowiązania z PROW 2004-2006 i PROW 2007-2013 renty strukturalne. Łącznie z tego działania w 2017 r. skorzystało 12 844 osoby starsze, a zrealizowane z tego tytułu płatności wyniosły 84 723 174 zł.

Projekty realizowane na rzecz osób starszych.

Osoby starsze, w tym także na terenach wiejskich, to grupa bardzo zróżnicowana. Obok grupy osób cieszących się dobrym zdrowiem, aktywnych zawodowo i społecznie, szukających okazji do rozwoju, są seniorzy o zupełnie odmiennej charakterystyce – osoby przewlekle chore, niesamodzielne, niemające możliwości prowadzenia aktywności zawodowej, pozostające na marginesie życia społecznego czy niechętne zmianom.

Osoby starsze mogą z jednej strony stanowić niewykorzystany kapitał ludzki na obszarach wiejskich, wymagający aktywizacji i ciekawych propozycji samorealizacji, tak by uczynić z nich (oraz z usług z myślą o nich zaprojektowanych) motor rozwoju obszarów wiejskich. Z drugiej strony, seniorzy na obszarach wiejskich mogą być również pasywnymi odbiorcami opieki zdrowotnej i socjalnej, wymagającymi wieloaspektowego wsparcia, w tym w zakresie zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych. Dla tej grupy osób starszych potrzebne jest zaprojektowanie specyficznych dla terenów wiejskich modeli zabezpieczenia socjalnego, zwłaszcza opieki długoterminowej, które gwarantują jej wysoką jakość i efektywną realizację na często rozległych i mniej dostępnych terenach.

Poprawa dostępności usług świadczonych w odpowiedzi na wyzwania demograficzne uznana została za jeden z celów Strategii na Rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju do roku 2020 (z perspektywą do 2030)(SOR). Jego realizacja ma się odbywać między innymi poprzez wsparcie dla rozwoju rolnictwa społecznego, jako innowacyjnego podejścia, łączącego rolnictwo wielofunkcyjne i usługi społeczne/opiekę zdrowotną na poziomie lokalnym (możliwość dywersyfikacji dochodów rolników połączona z ofertą usług socjalnych dla mieszkańców obszarów wiejskich z wykorzystaniem szeroko rozumianych zasobów rolnych i wiejskich). W związku w powyższym, MRiRW odpowiada za realizację projekt ujętego w SOR pn. Gospodarstwo otwarte na ludzi, który jest komponentem w projekcie strategicznym pn. (NIE)samodzielni, za który odpowiada Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej. Celem projektu Gospodarstwo otwarte na ludzi jest ułatwienie dostępu do przystępnych cenowo oraz wysokiej jakości usług społecznych, poprzez zbudowanie i wdrożenie usługi opiekuńczej dla osób niesamodzielnych, realizowanej w wiejskim gospodarstwie domowym (gospodarstwie opiekuńczym). Inicjatywa wpisuje się w proces deinstytucjonalizacji pomocy społecznej, polegający na przejściu od opieki instytucjonalnej do usług świadczonych w lokalnej społeczności, a także w proces dywersyfikacji dochodów rolniczych poprzez wykorzystanie potencjału gospodarstw rolnych i kapitału ludzkiego wiejskiego gospodarstwa domowego do realizacji funkcji społecznych, w tym wypadku opiekuńczych.

Powstawanie gospodarstw opiekuńczych będzie sprzyjać podnoszeniu jakości życia na obszarach wiejskich. Będzie to miało znaczenie nie tylko dla osób wymagających bezpośredniego wsparcia, ale także dla opiekunów osób niesamodzielnych, którzy nierzadko muszą rezygnować z tego powodu z kariery zawodowej. Urzeczywistnienie w praktyce idei rolnictwa społecznego będzie sprzyjać ponadto zwiększaniu roli, jaką odgrywają rolnicy w swoich społecznościach lokalnych oraz kształtowaniu pozytywnego wizerunku całego sektora rolniczego w Polsce. Bezpośrednim realizatorem projektu jest Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Oddział w Krakowie, a w projekt włączone są Wojewódzkie Ośrodki Doradztwa Rolniczego.

73

W celu realizacji projektu z SOR i wdrożenia w życie przepisów prawnych formalnie regulujących funkcjonowanie gospodarstw opiekuńczych, konsorcjum w składzie MRiRW, CDR w Brwinowie o/Kraków, Uniwersytet Jagielloński i Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, złożyło w ramach I konkursu na projekty otwarte w ramach strategicznego programu badań naukowych i prac rozwojowych „Społeczny i gospodarczy rozwój Polski w warunkach globalizujących się rynków”

GOSPOSTRATEG, projekt pn. Gospodarstwa opiekuńcze w rozwoju obszarów wiejskich wobec wyzwań demograficznych. Projekt otrzymał dofinansowanie i w chwili obecnej oczekuje na podpisanie umowy z NCBiR (trwają negocjacje wysokości dofinansowania). Głównym celem projektu jest opracowanie modelu (wzorca) gospodarstwa opiekuńczego oraz przygotowanie systemu jego wdrażania w postaci strategii rozwoju gospodarstw opiekuńczych. Jest to odpowiedź na syndrom problemów składających się na zjawisko pułapki demograficznej zdiagnozowanej w SOR. Projekt przyczyni się także do likwidacji innych istotnych dla Polski barier rozwojowych, m.in. nierówności pomiędzy miastami a obszarami wiejskimi w dostępie do usług społecznych, niewystarczającej koordynacji usług publicznych na poziomie lokalnym, niskiej jakości kapitału społecznego. W pierwszym etapie projektu zrealizowane zostaną zadania badawcze, których wyniki staną się podstawą modelu gospodarstwa opiekuńczego. Na drugi etap składają się prace związane z przygotowaniem do wdrożenia wspomnianego modelu: opracowanie niezbędnych regulacji prawnych oraz budowa poparcia politycznego i społecznego na rzecz ich wprowadzenia. Rola MRiRW polegała będzie na stworzeniu systemu prawnego wdrażania modelu gospodarstwa opiekuńczego (powołanie międzyresortowego zespołu zadaniowego zarządzeniem Prezesa RM, przygotowanie odpowiednich przepisów prawnych), zapewnieniu poparcia politycznego oraz otoczenia prawnego niezbędnego do realizacji strategii rozwoju gospodarstw opiekuńczych.

W 2017 r. przez Kujawsko-Pomorski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Minikowie realizował projekt „Zielona opieka – gospodarstwa opiekuńcze w woj. kujawsko-pomorskim”.

KPODR w partnerstwie z Lokalną Grupą Działania „Bory Tucholskie”. Od stycznia 2017 roku rozpoczęło funkcjonowanie 15 gospodarstw opiekuńczych świadczących opiekę dzienną (8 godz., 5 dni w tygodniu) nad osobami niesamodzielnymi. Większość osób korzystających z gospodarstw to osoby starsze – 85% powyżej 60 roku życia, a ponad 50% powyżej 70 roku życia. Gospodarstwa są zlokalizowane w 5 powiatach – brodnickim, mogileńskim, świeckim, tucholskim i wąbrzeskim – zapewniają opiekę w sumie 75 osobom (grupy ok. 5 os.). W każdym gospodarstwie opiekun zajmuje się podopiecznymi, wspiera ich w codziennych czynnościach, pomaga mu wolontariusz (w mniejszym wymiarze czasu). Podopieczni w gospodarstwach spędzają wspólnie czas, rozmawiają, spożywają posiłki, uczestniczą w zajęciach (związane z obejściem gospodarskim – zajmowanie się zwierzętami, ogródek, ale również rękodzieło, trening pamięciowy, kolorowanki, itp.), chodzą na spacery. Niekiedy z własnej inicjatywy podopieczni wraz z opiekunem odwiedzają inne gospodarstwa lub okoliczne zabytki. Każde z gospodarstw regularnie jest odwiedzane przez doradcę ds. gospodarstw opiekuńczych oraz psychologa, którzy rozmawiają z podopiecznymi i opiekunami, starają się pomóc w rozwiązywaniu ewentualnych problemów lub konfliktów oraz proponują nowe zajęcia/aktywności dla podopiecznych. Podopieczni otrzymują dofinansowanie na wydatki związane z dojazdem do gospodarstwa, przy czym nie zawsze pokrywa ono wszystkie koszty. Każda osoba może korzystać z opieki przez pół roku, w sumie skorzystało z niej 241 osób.

Mając na względzie fakt, iż brakuje rozwiązań w zakresie polityki senioralnej dostosowanych do potrzeb obszarów wiejskich, w 2017 roku MRiRW zleciło wykonanie opracowania Rozwój rolnictwa społecznego w Europie na przykładzie gospodarstw opiekuńczych w wybranych krajach europejskich. Przykłady z Belgii (Flandria), Francji, Holandii, Niemiec, Norwegii, Wielkiej Brytanii i Włoch. Opracowanie przedstawia przegląd rozwiązań systemowych w obszarze rolnictwa społecznego (ze szczególnym uwzględnieniem działalności prowadzonej przez gospodarstwa

74

opiekuńcze) w wybranych siedmiu krajach europejskich o najwyższym stopniu rozwoju tego sektora.

Przedstawiony przegląd może być źródłem inspiracji i dobrych praktyk zarówno dla samych rolników zainteresowanych dywersyfikacją działalności rolniczej, jak i instytucji na szczeblu centralnym, regionalnym i lokalnym, które mogą aktywnie wspierać rozwój rolnictwa społecznego w Polsce.

Kolejny projekt „Aktywny i Zdrowy Senior Rolnik”, realizowany przez Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, ma na celu wypracowanie kompleksowego systemu opieki i rehabilitacji nad osobami starszymi z obszarów wiejskich objętych systemem rolniczego ubezpieczenia społecznego. Z uwagi na fakt, iż jest to nowy obszar działania Kasy, projekt ma charakter pilotażowy, przy czym oczekuje się, iż będzie on przyczynkiem do modernizacji systemu zabezpieczenia społecznego w zakresie opiekuńczo-rehabilitacyjnych komponentów oferty ubezpieczeniowej dla osób starszych z obszarów wiejskich objętych systemem rolniczego ubezpieczenia społecznego. Projekt jest częścią projektu strategicznego Zdrowsze społeczeństwo, ujętego w obszarze Kapitał ludzki i społeczny w SOR.

W zakresie realizacji projektu „Aktywny i Zdrowy Senior Rolnik” w 2017 r. zostało podpisane trójstronne porozumienie pomiędzy Kasą Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, Funduszem Składkowym Ubezpieczenia Społecznego Rolników a Stowarzyszeniem Polskie Towarzystwo Zdrowia Publicznego. Celem projektu jest stworzenie modelu kompleksowego systemu opieki i rehabilitacji nad osobami starszymi z obszarów wiejskich objętych systemem rolniczego ubezpieczenia społecznego. W ramach pilotażu, w celu wdrożenia innowacyjnych narzędzi, planuje się przeprowadzić badanie interdyscyplinarne w kierunku ustalenia potrzeb rehabilitacyjnych oraz realizację następujących usług:

 kompleksowej opieki z elementami rehabilitacji w trybie dziennym (udział beneficjentów w zajęciach w trybie dziennym 5 dni w tygodniu przez cały czas trwania projektu (2 lata),

 kompleksowej rehabilitacji w trybie stacjonarnym (21 dniowe stacjonarne turnusy rehabilitacyjne),

 pobyty krótkoterminowe (5 dni z noclegiem) – tzw. „urlopy wytchnieniowe” – wsparcie dla opiekunów osób starszych.

Cele strategiczne projektu to:

1) poprawa sytuacji społecznej i zdrowotnej niepełnosprawnych rolników,

2) przeciwdziałanie marginalizacji grup rolników w dostępie do usług publicznych, 3) zachowanie i rozwijanie istniejącej infrastruktury rehabilitacyjnej dla rolników, 4) budowa, rozbudowa i modernizacja infrastruktury rehabilitacyjnej dla rolników, 5) rozwój społecznego środowiska rolników,

6) minimalizowanie poziomu niesamodzielności życiowej mieszkańców na wsi, 7) poprawa funkcjonowania osób niepełnosprawnych w środowisku wiejskim.

Do opracowania modelu kompleksowego systemu opieki i rehabilitacji nad osobami starszymi wykorzystane będą innowacyjne rozwiązania w obszarze organizacji i świadczenia usług opiekuńczych, rehabilitacyjnych oraz profilaktyki zdrowotnej wśród rolników z uwzględnieniem:

potrzeb zdrowotnych i rehabilitacyjnych rolników, chorób typowych dla wieku podeszłego uwzględniających specyfikę pracy rolniczej, zmian demograficznych w Polsce z uwzględnieniem specyfiki obszarów wiejskich.

Przy Centralnej Bibliotece Rolniczej, od dziesięciu lat, działa Staromiejski Uniwersytet Trzeciego Wieku im. Marii Skłodowskiej-Curie (SUTW). W 2017 r., w zajęciach brało udział 240 słuchaczy. Wykłady ogólnouniwersyteckie omawiały szeroko pojęte treści humanistyczno - przyrodnicze. W 2017 r. odbyło się ich łącznie 25, w każdą środę tygodnia. Pozostałe zajęcia

75

odbywały się codziennie. Były to seminaria- Godzina dla zdrowia, Sztuka godnego życia, Spotkania z filozofią, Ludzie Kresów, Prawda i mity o islamie oraz Historia Sztuki. Odbywały się także warsztaty treningu pamięci, gimnastyka dla seniorów, lektorat języka angielskiego, spotkania klubowe (w ich trakcie słuchacze grali w scrabble i szachy) oraz konsultacje informatyczne.

Organizowane było także zwiedzanie interesujących miejsc stolicy pod opieką przewodnika, czyli Spacerki po Warszawie.

SUTW współpracował także z Filharmonią Narodową oraz z większością warszawskich teatrów, które przekazywały słuchaczom bilety ze specjalną zniżką, czasem także bezpłatne.

Słuchacze korzystali również z licznych ofert biura podróży „Artur”, które specjalizuje się w turystyce seniorów (wycieczki krajowe i zagraniczne, wyjazdy na święta, pobyty sanatoryjne, wczasy dla babć z wnukami) oraz biura podróży „Zdrowe życie”, oferującego głównie pobyty sanatoryjne i rehabilitacyjne oraz Fundacji Turystyka i Rehabilitacja.

Wiele instytucji kultury za pośrednictwem SUTW zapraszało seniorów na swoje imprezy (wernisaże, wystawy, koncerty, warsztaty, spotkania tematyczne), m.in. Staromiejski Dom Kultury, Muzeum Niepodległości, Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego, Muzeum Satyry, Śródmiejski Klub Literatury, Instytut Pamięci Narodowej. Słuchacze mieli także możliwość korzystania ze zorganizowanej dla nich na terenie CBR siłowni „Strefa Ruchu”. Działający przy UTW Klub PTTK zorganizował także wycieczki dla słuchaczy, m.in. w Góry Stołowe i Świętokrzyskie. Słuchacze UTW byli także zapraszani na wszystkie imprezy organizowane przez Centralną Bibliotekę Rolniczą.

Oferta UTW przy CBR spotkała się z dużym zainteresowaniem. Szczególnie cenne są te inicjatywy, które pozwalają seniorom na uczestnictwo w nich wraz z rodziną. Przebywanie z osobami w różnym wieku korzystnie wpływa na samopoczucie osób starszych, a także pozwala zacieśniać więzy międzypokoleniowe.