PROCESY LUDNOŚCIOWE NA OBSZARACH WIEJSKICH
AKTYWNOŚĆ SPOŁECZNO-GOSPODARCZA LUDNOŚCI WIEJSKIEJ
Dzięki urynkowieniu gospodarki w ostatniej dekadzie wzrosła aktywność gospodarcza ludności wiejskiej, ale wzrost ten nie był zadowalający. Podmioty prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą stanowią bowiem nadal bar-dzo niewielką grupę gospodarstw wiejskich. Stanowią one jednak „koło zama-chowe" rozwoju obszarów wiejskich. Prócz tworzenia nowych miejsc pracy (aczkolwiek są to na ogół przedsięwzięcia nieduże o charakterze rodzinnym), podmioty te są przykładem dla innych gospodarstw, a ich właściciele pełnią funkcję lokalnych liderów.
Najbardziej dynamicznie rozwijającą się działalnością gospodarczą na wsi są usługi i handel. Pod koniec lat osiemdziesiątych znaczna grupa mieszkańców wsi zarobkowała w państwowych i spółdzielczych placówkach usługowych, przede wszystkim w branży rolniczej. Zakłady te były na ogół nierentowne i uległy likwidacji po 1989 r. Niszę po nich przejął sektor prywatny, ale nie re-kompensował on ubytku miejsc pracy po wcześniej istniejących placówkach, w których zatrudnienie było na ogół nadmierne. Ograniczenia na rynku pracy w innych branżach były jeszcze większe, przez co udział pracujących w szeroko rozumianych usługach wzrósł. W 2001 r. w strukturze podmiotów gospodarczych na wsi 69,1% stanowiły podmioty działające w usługach, 25,2% -w przemyśle, a 5,7% z-wiązanych było z rolnict-wem (obsługa i przet-wórst-wo). Zróżnicowanie przestrzenne w tym zakresie nie było duże (ryc. 9).
Wzrost liczby podmiotów gospodarczych zaobserwowano we wszystkich badanych jednostkach. Na przykład w gminie Dubeninki ich liczba wzrosła z 51 w 1995 r. do 446 w 2002 r. Wśród nich aż 438 należy do sektora prywatnego. W gminie Grabowiec w połowie lat dziewięćdziesiątych działały tylko 82 pod-mioty gospodarcze, a ich liczba wzrosła do 157 w 2001 r. Analogicznie jak
Procesy ludnościowe na obszarach wiejskich 35
w innych gminach i tu większość to przedsięwzięcia osób fizycznych. Przewa-żają niewielkie firmy handlowe (62), transportowe (12), budowlane (11) i pro-dukcyjne (11). Wszystkie przedsiębiorstwa w gminie są niewielkie, o tradycyj-nym charakterze, prawie wyłącznie o znaczeniu lokaltradycyj-nym. Usługi i handel to także podstawowa działalność w gminie Kotuń. Na 320 podmiotów zarejestro-wanych w 2002 r. aż 293, to przedsięwzięcia o charakterze usługowym lub han-dlowym.
Ryc. 9. Struktura podmiotów gospodarczych oraz ich liczba na 10 tys. osób w wieku produkcyjnym na obszarach wiejskich, 2001
A - podmioty z zakresu rolnictwa, B - podmioty z działalnością przemysłową, C - podmioty z zakresu usług
Sectoral classification of economic entities and their number per 10,000 people of productive age in rural areas, 2001
A - agriculture, B - industry, C - service
Jednym z elementów wskazującym na aktywność społeczną mieszkańców wsi jest ich zaangażowanie w działalność organizacji pozarządowych. W 2000 r. istniało w kraju prawie 50 tys. stowarzyszeń i fundacji określanych jako organizacje pozarządowe. Około 20% z nich działało w gminach
miejsko-wiejskich, 16% w gminach miejsko-wiejskich, reszta zaś w miastach. W latach 1995— 2000 liczba organizacji pozarządowych w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców wzrosła na wsi z 1,2 w 1995 r. do 9,1 w 2000 r. (Kołodziejczyk 2003). Tempo wzrostu było więc większe niż w miastach (analogicznie z 7,3 do 16,6), ale było to związane z niską wartością w punkcie wyjścia.
Stosunkowo niższą aktywność społeczną ludności wiejskiej od mieszkańców miast potwierdza też frekwencja podczas wyborów parlamentarnych i referen-dum. W miastach udział w referendum wzięło około 63% uprawnionych do głosowania, na wsi zaś tylko 51%. Znamiennym jest fakt, że frekwencja w refe-rendum rosła wraz z wielkością gminy. W gminach liczących do 5 tys. miesz-kańców wyniosła 50%, do 10 tys. - 50,1%, a do 20 tys. - 55,6%.
WNIOSKI
Lata dziewięćdziesiąte i początek lat dwutysięcznych przyniosły wiele cie-kawych zjawisk w zakresie zagadnień ludnościowych. W wyniku kurczenia się rynku pracy i rosnącego bezrobocia oraz „wyzbycia się" obszarów wiejskich z mobilnej ludności, coraz mniej osób migrowało ze wsi do miast. Nadal naj-większe natężenie tego zjawiska występuje na obszarach peryferyjnych. W są-siedztwie dużych aglomeracji ma miejsce proces odwrotny, tj. przeważa nie-znacznie napływ ludności z miasta na wieś.
Osłabła dynamika ruchu naturalnego ludności na wsi. Dużo większy wpływ na zmiany liczby ludności mają obecnie procesy migracyjne, chociaż ich tempo w stosunku do lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych również osłabło.
Wieś cechuje na ogół wyraźny niedobór kobiet w wieku matrymonialnym (w grupie wiekowej 20-29 lat współczynnik feminizacji w 2002 r. wynosił 92,4). W ciągu ostatnich kilkunastu lat sytuacja w tym zakresie uległa poprawie na obszarach wiejskich.
Poziom wykształcenia ludności na wsi - pomimo stałej poprawy - jest nadal znacznie niższy niż mieszkańców miast. Likwidacja wielu szkół podstawowych na wsi oraz ograniczenie liczby szkół technicznych wydaje się nie sprzyjać po-prawie poziomu edukacji młodzieży wiejskiej. Bariery finansowe oraz duża odległość do szkół ponadpodstawowych kształtują niekorzystną strukturę aspi-racji edukacyjnych młodzieży wiejskiej.
W latach dziewięćdziesiątych systematycznie zmniejszał się odsetek zawo-dowo czynnych w rolnictwie (około 45% ludności pracującej na wsi). Jego kosztem rosła liczba zatrudnionych w innych działach gospodarki, przede wszystkim w usługach i handlu.
Dzięki urynkowieniu gospodarki w ostatniej dekadzie wzrosła aktywność gospodarcza ludności wiejskiej. Gospodarstwa prowadzące pozarolniczą dzia-łalność gospodarczą stanowią nadal bardzo niewielką grupę gospodarstw wiej-skich.
Procesy ludnościowe na obszarach wiejskich 7,1
LITERATURA
B a ń s k i J., 2002, Typy ludnościowych obszarów problemowych [w:] J. Bański, E. Rydz (red.), Społeczne problemy wsi, Studia Obszarów Wiejskich, 2, PTG, IGiPZ PAN, Warszawa, 41-52.
F r e n k e l I., 1997, Ludność zatrudnienie i bezrobocie na wsi w latach 1988-1995, Problemy Rozwoju Wsi i Rolnictwa, 55, IRWiR PAN, Warszawa.
F r e n k e l I„ 2003. Ludność, zatrudnienie i bezrobocie na wsi. Dekada przemian, IRWiR PAN, Warszawa.
G a ł c z y ń s k a B., 1993, Poziom wykształcenia ludności zatrudnionej w rolnictwie
in-dywidualnym (w ujęciu przestrzennym), projekt badawczy - Rolnictwo i gospodarka żywnościowa w ujęciu przestrzennym 1980-1990-2000, lERiGŻ, Warszawa.
K o l a r s k a - B o b i ń s k a L., (red.) 2002, Mieszkańcy wsi o integracji europejskiej:
opinie, wiedza, poinformowanie, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa.
K o ł o d z i e j c z y k D., 2003, Kapitał społeczny w rozwoju obszarów wiejskich, [w:] B. Górz, Cz. Guzik (red.) Współczesne przekształcenia i przyszłość polskiej wsi. Studia Obszarów Wiejskich, 4, PTG, IGiPZ PAN, 27-37.
K o w a l s k i M.. (red.), 2003, Przestrzeń wyborcza Polski, IGiPZ PAN, PTG, Warsza-wa.
K u l i k o w s k i R., 2003, Szczegółowy przegląd czynników opisujących produkcję
rolną i charakterystyka możliwości produkcyjnych rolnictwa [w: ] A. Ciołkosz (red.), Charakterystyka rolniczej przestrzeni produkcyjnej Polski, GUS, Warszawa, 9-88.
O r ł o w s k i W.M., 2001, Makroekonomiczne uwarunkowania rozwoju rolnictwa
pol-skiego w długim okresie, Wieś i Rolnictwo, 2, Warszawa.
Raport z wyników Powszechnego Spisu Rolnego 2002, 2003, GUS, publikacja
interne-towa.
R y d z E., 2002, Bariery edukacyjne młodzieży wiejskiej, [w:] J.Bański, E.Rydz (red.).
Społeczne problemy wsi. Studia Obszarów Wiejskich. 2, PTG, IGiPZ PAN, 53-68.
S z a f r a n i e c K., 2001, Ludzie - podstawowy kapitał polskiej wsi, [w:] L. Kolarska-Bobińska, A. Rosner, J. Wilkin, (red.), Przyszłość wsi polskiej. Wizje, strategie,
kon-cepcje, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa, 123-141.
Z e g a r J., 2003. Zróżnicowania regionalne rolnictwa, GUS. Warszawa. CONTEMPORARY POPULATION PROCESSES IN RURAL AREAS The aim of this paper is to identify and evaluate the population processes and phe-nomena in the rural areas. The deliberations refer to the subject of migration and natural movement, level of education and educational system in the country, as well as profes-sional activity of rural inhabitants. The analysis of statistical data and a survey con-ducted in over one thousand rural households shows, that in the last decade, the number of people migrating from the villages to the city became smaller, but the phenomenon continues to occur, most often in peripheral areas. In the neighbourhood of big agglom-erations, a reverse process is taking place, i.e. slightly more people migrate from the city
to t h e c o u n t r y . In the last d o z e n y e a r s , t h e d i s p r o p o r t i o n b e t w e e n the n u m b e r o f y o u n g m e n a n d w o m e n in rural a r e a s h a s d i m i n i s h e d . T h i s , h o w e v e r , d i d n o t i m p r o v e t h e s i t u a t i o n in t e r m s o f n a t u r a l m i g r a t i o n , a s in the e a r l y 2 0 0 0 ' s , in a l a r g e n u m b e r o f rural c o m m u n e s , a n a t u r a l d e c l i n e in p o p u l a t i o n n u m b e r w a s n o t e d . T h e e d u c a t i o n a l level o f r u r a l p o p u l a t i o n h a s i m p r o v e d b u t it c o n t i n u e s t o r e m a i n m u c h l o w e r t h a n in t h e c i t y . P o o r e r t e a c h e r s ' q u a l i f i c a t i o n s , t h e n e c e s s i t y t o c o m b i n e d e p a r t m e n t s w i t h y o u t h o f d i f -f e r e n t a g e , a n d p r o b l e m s with t r a n s p o r t a t i o n a r e the m a j o r o b s t a c l e s in r e a c h i n g the p r o p e r level of e d u c a t i o n . In the 1 9 9 0 ' s the p e r c e n t a g e o f p e o p l e e m p l o y e d in a g r i c u l t u r e w a s d e c l i n i n g . T h i s w a s c o m p e n s a t e d b y g r o w i n g e m p l o y m e n t in o t h e r s e c t o r s , e s -p e c i a l l y t r a d e and s e r v i c e s .
D A N U T A K O Ł O D Z I E J C Z Y K
Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej 00-002 Warszawa, ul. Świętokrzyska 20
kolodziejczyk@ierigz.waw.pl