POLSKA SCENA POLITYCZNA

Specyfika polskiego życia politycznego spowodowała ukształtowanie się w latach 90. czterech podstawowych opcji politycznych. Dwie główne antago-nistyczne opcje polityczne zostały określone w pracy jako prawica i lewica. Konflikt pomiędzy nimi ma przede wszystkim charakter ideologiczny. Pozo-stałe dwie, również silnie zantagonizowane opcje to liberałowie i ludowcy, gdzie konflikt opiera się w większym stopniu na przesłankach społeczno-ekonomicznych. Siły prawicowe, jak i liberalne wywodzą się przede wszystkim z opozycji lat 80. W przeciwieństwie do tego opcja lewicowa i ludowa opiera się w dużym stopniu na środowiskach związanych z dawnym komunistycznym systemem władzy. Te związki wydają się tłumaczyć skład kolejnych koalicji rządzących. Były one albo prawicowo-liberalne albo lewicowo-ludowe. Wza-jemne relacje pomiędzy tymi parami antagonistów przedstawia w sposób sym-boliczny dwuosiowy wykres (ryc. 1).

Antagonizm pomiędzy ludowcami a liberałami określany jest osią intere-sów. Antagonizm pomiędzy prawica a lewicą - osią wartości. W nawiązaniu do istniejących modeli teoretycznych, antagonizm liberałowie-ludowcy

tłuma-Zachowania wyborcze ludności wiejskiej... 133

czony jest zazwyczaj odmiennością interesów grup społecznych (Żukowski 1993; Zarycki 1997). Na liberałów głosują przede wszystkim mieszkańcy miast, na ludowców - mieszkańcy wsi.

Ograniczenie analizy jedynie do obszarów wiejskich w żaden sposób nie bu-rzy tego układu. Silniejsze wpływy liberałów obserwować można w gminach wiejskich przylegających do dużych ośrodków miejskich (np. Tarnowo Podgór-ne pod Poznaniem, Michałowice pod Warszawą), natomiast silniejsze wpływy ludowców w gminach położonych peryferyjnie względem aglomeracji.

W przeciwieństwie do konfliktu na osi interesów (liberałowie-ludowcy). tłumaczonym zazwyczaj antagonizmem pomiędzy ludnością miejską a ludnością wiejską, konflikt na osi wartości (prawica-lewica) znacznie trudniej wpisać w porządkujący go schemat. Stąd wynikają kłopoty z wyjaśnieniem przestrzennego zróżnicowania tego zjawiska (Florczyk, Żukowski 1990; Raci-borski 1997; Zarycki 1997; Kowalski 2000; Bartkowski 2003).

Badacze wskazują zarówno na możliwe strukturalne (społeczno-gospodarcze), jak i kulturowe uwarunkowania przestrzennego zróżnicowania zachowań wyborczych w Polsce (zob. Zarycki 1997). Oba nie muszą być ze so-bą w sprzeczności, gdyż różnicowanie strukturalne prowadzić może również do różnicowania kulturowego. Przykład Wielkopolski pokazuje, jaki wpływ na kształtowanie tradycyjnej kultury ludowej tego regionu miały wsie folwarczne, gdyż ich udział w systemie osadniczym był znacznie większy niż w innych re-gionach Polski (Brencz 1996). Biorąc ten przykład pod uwagę, trudno powie-dzieć, czy o postawie politycznej w dniu dzisiejszym decyduje status społeczno-gospodarczy (np. interesy pracowników najemnych), czy wiążąca się z nim kultura.

Badania przeprowadzane w latach dziewięćdziesiątych dowodzą, że jednym z głównych wyznaczników orientacji lewicowej w Polsce wydaje się być opcja za interwencjonizmem państwowym i świeckością państwa. W przypadku pra-wicy podkreśla się natomiast takie wartości jak: patriotyzm, własność prywatną, katolicyzm, rodzinę (Raciborski 1997). Można na tej podstawie przypuszczać, że różnice między „najmitami" (pracownikami państwowych przedsiębiorstw, do niedawna w dużej części lokatorami mieszkań należących do sektora uspo-łecznionego) a „posesjonatami" (w dużej części pracującymi „na swoim", wła-ścicielami nieruchomości) wzmacniane są poprzez konflikt między kulturową modernizacją (laicyzacją) a kulturowym tradycjonalizmem (religijnością). Spór pomiędzy obydwoma sposobami wyjaśniania kulturowym i strukturalnym -może być więc pozorny, gdyż w obu przypadkach -może chodzić o elementy stanowiące zależne od siebie części nadrzędnego systemu.

Takim nadrzędnym systemem może być system cywilizacyjny. Skompliko-wane dzieje Polski mogły doprowadzić do silnego zróżnicowania polskiego społeczeństwa pod względem cywilizacyjnym. Sympatie dla prawicy mogłyby się wiązać z wpływami cywilizacji łacińskiej, poparcie dla lewicy z erozją jej wpływów na skutek oddziaływania cywilizacji orientalnych (Kowalski 2003).

Niezależnie od tego, jakie są uwarunkowania podziału pomiędzy lewicą a prawicą, istnienie czterech wzorcowych opcji politycznych w Polsce jest fak-tem. Podział ten dotyczy również polskiej wsi i znacznie j ą pod tym względem różnicuje przestrzennie. Wyróżniają się wyraźnie regiony „lewicowe", „prawi-cowe", „ludowe" oraz takie, gdzie dochodzą silne wpływy opcji liberalnej. Można wskazać 4 przykłady gmin z biegunowo odmiennymi wynikami wybo-rów: „ludowe", „liberalne", „prawicowe", „lewicowe". W poniższej tabeli pre-zentowane są przykłady takich gmin.

T a b e l a 1. W y n i k i w y b o r ó w w w y b r a n y c h g m i n a c h w i e j s k i c h w 1997 i 2 0 0 1 r.

Ginina ^{Prawica Lewica Liberałowie Ludowcy POŁOŻENIE TYP GMINY} Ginina

1997 2001 1997 2001 1997 2001 1997 2001 1997 2001

Raszyn 55,0 38.5 6,7 21,4 22,9 23.8 5,4 17,1 Kongresówka ^podmiejska, wielofunkcyjna Zduny 17,5 1,9 17,0 20,3 3,6 8,2 61.9 69,6 Kongresówka rolnicza

Krzęcin 21,9 5,6 55,6 53.1 6,9 2,5 15,6 38.8 ^Ziemie Zachodnie do 1990 rolnictwo uspołecznione Sierakowice

S3.I 26.6 9,2 12,6 4,9 29,1 2,8 31,7 ^Pomorze

Gdań-skie ^{wielofunkcyjna}

Wieś - 21,3 - 32,3 - 10,0 - 36,5 -

-Polska 43,2 23,8 34,2 41,1 15,4 15,8 7,3 19,2 -

I

Zachowania wyborcze ludności wiejskiej... 135

Sposób głosowania jest silnie związany z regionami historyczno-kulturowymi, ukształtowanymi w Polsce na przestrzeni ostatnich 200 lat (ryc. 2).

Ryc. 2. Regiony historyczno-kulturowe i największe ośrodki miejskie Polski Historical-cultural regions and the main urban centres in Poland

Gminy wiejskie, w których liberałowie mają relatywnie wysokie poparcie, koncentrują się wokół dużych ośrodków miejskich. Gminy wiejskie najsilniej popierające ludowców koncentrują się przede wszystkim na obszarze dawnej Kongresówki. Typowe gminy wiejskie głosujące na lewicę skupiają się przede wszystkim na Ziemiach Zachodnich oraz w Wielkopolsce. Gminy wiejskie gło-sujące na prawicę koncentrują się przede wszystkim na obszarze dawnej Galicji oraz Pomorzu Gdańskim (ryc. 3 i 4). Przykładowe gminy różnią się funkcjami społeczno-gospodarczymi (Bański, Stola 2002), co nasuwa przypuszczenie, że to właśnie ten czynnik wpływa na zróżnicowanie preferencji wyborczych mieszkańców obszarów wiejskich.

Do uwarunkowań historycznych nawiązuje również zróżnicowanie frekwen-cji wyborczej (ryc. 5). Jej najwyższy poziom notowany jest zazwyczaj na ob-szarze dawnego zaboru pruskiego i austriackiego. Wyróżniają się one wyższym poziomem wykształcenia mieszkańców wsi oraz wyższym poziomem religijno-ści. W tym wypadku uwarunkowania kulturowe dominują nad ekonomicznymi. Te drugie wydają się mieć większe znaczenie w kształtowaniu preferencji poli-tycznych. Dla obu grup czynników widać także silny stopień

współwystępowa-nia. Własność prywatna dominuje na obszarach z wyższym poziomem religij-ności, a poparcie dla prawicy łączy się zazwyczaj z wyższą frekwencją wybor-czą (Kowalski 2003).

Ryc. 3. Porównanie przestrzennego zróżnicowania wyników ludowców (A) i liberałów (B) w wyborach parlamentarnych, 2001

Comparison ot'spatial differentiation in peasant (A) and liberal (B) parties results in the 2001 parliamentary election

Ryc. 4. Porównanie przestrzennego zróżnicowania wyników lewicy (A) i prawicy (B) w wyborach parlamentarnych 2001 r.

Comparison of spatial differentiation in left-wing (A) and right-wing (B) parties results in the 2001 parliamentary election

Zachowania wyborcze ludności wiejskiej... 137

Ryc. 5. Frekwencja w wyborach do Sejmu, 1991 Participation in 1991 parliamentary election

UWARUNKOWANIA SPOŁECZNO-GOSPODARCZE