ROZWÓJ BUDOWNICTWA MIESZKANIOWEGO NA OBSZARACH WIEJSKICH
PRZEKSZTAŁCENIA UKŁADÓW OSADNICZYCH POD WPŁYWEM BUDOWNICTWA MIESZKANIOWEGO
Na podstawie analizy miejscowych planów zagospodarowania przestrzenne-go gmin, z obserwacji poczynionych w terenie oraz z badań przeprowadzonych przez innych autorów (Gorzym-Wilkowski, Miszczuk 1999), można wyciągnąć kilka wniosków dotyczących współczesnych przekształceń przestrzeni wiejskiej dokonujących się pod wpływem nowego budownictwa.
W ostatnich latach uwidoczniły się tendencje do urbanizacji obszarów wiej-skich przez zabudowę mieszkaniową ludności nierolniczej. Szczególnie dużą rolę odgrywają one w strefach podmiejskich oraz na terenach uzbrojonych i położonych wzdłuż ważniejszych dróg. Ekspansja budownictwa wzdłuż dróg wychodzących ze wsi wydłuża istniejące pasma zabudowy, wiele miejscowości rozrasta się radialnie. Pojawia się również zabudowa kolonijna, oddalona od właściwej miejscowości. Powstają nowe osiedla, w których zabudowa jednoro-dzinna naśladuje „miejskość", wskutek czego w krajobrazie wsi pojawiają się elementy ftzjonomicznie obce, przez co staje się on zdegradowany i chaotyczny (Mikielewicz 1995). Żywiołowa ekspansja budownictwa na tereny wiejskie po-głębia procesy rozpraszania zabudowy oraz potęguje dowolność form architek-tonicznych. Wielokrotnie w części zasadniczej wsi dochodzi do wytworzenia się drugiego pasa zabudowy, zlokalizowanego za istniejącymi siedliskami. Po-wstają wąskie i wydłużone pasma zabudowy, mające szerokość kilkunastu me-trów. a wybiegające nawet kilkaset metrów w głąb pól. Parcelacja gruntów na małe działki budowlane prowadzi do niemal całkowitego przekształcenia sie-dlisk i rozłogów (Matczak 1984).
We wsiach, do których napływa ludność nie związana z rolnictwem, w obrę-bie siedlisk obserwuje się zanik pewnych typów budynków (np. stodół), bądź zmianę ich funkcji na ogólnogospodarcze (Jedut 1995; Jakóbczyk-Gryszkiewicz
1988; Wesołowska 2003).
Suburbanizacja i rozpraszanie zabudowy może prowadzić do redukcji bądź zmiany funkcji wsi, z charakteru rolniczego na mieszkaniowy lub rezydencjo-nalny (Kuciński 2001), czasem nawet do powstania niezdolnych do samodziel-nego życia osiedli (Kamiński 1995).
Wymienione procesy prowadzą do przekształcania przestrzennych układów zabudowy wiejskiej i zmian fizjonomicznych osadnictwa. W rezultacie niegdyś przeważnie jednoosiowe wsie przekształcają się w układy wielodrożne ze znacznym udziałem rozproszonej zabudowy.
Rozwój budownictwa mieszkaniowego na obszarach wiejskich... 173
WNIOSKI
W okresie przemian systemowych kraju tempo rozwoju nowego budow-nictwa mieszkaniowego na obszarach wiejskich nie było wysokie i od połowy lat 90. zaczęło coraz wyraźniej słabnąć. Zaznaczyły się duże różnice prze-strzenne w liczbie oddawanych do użytku mieszkań, będące konsekwencją wy-stępowania różnych uwarunkowań lokalnych. O skali tych różnic decydują, po-dobne jak przed rokiem 1989, czynniki związane głównie z zarobkowaniem pozarolniczym ludności, które ma duży wpływ na kształtowanie zasobów kapi-tałowych ludności wiejskiej i na realizowane w obrębie gospodarstwa inwesty-cje. Jest to podstawowa przyczyna narastających różnic pomiędzy strefami podmiejskimi, gdzie nowe budownictwo rozwija się najintensywniej, a strefami peryferyjnymi, gdzie z kolei przyrost nowych mieszkań jest niewielki. Miej-scowości położone bliżej miast lub na obszarach o szczególnie atrakcyjnych walorach przyrodniczych rozwijają się znacznie szybciej niż tereny położone z d a ł a od ważniejszych szlaków komunikacyjnych i większych ośrodków miej-skich. Na niektórych obszarach budownictwo mieszkaniowe zamiera.
Pomimo ograniczeń nowe budownictwo wpłynęło na poprawę warunków mieszkaniowych ludności. Nowe budynki są bowiem większe powierzchniowo i lepiej wyposażone w podstawowe instalacje techniczne.
Wieś polska w ostatnich latach była terenem znacznych zmian struktural-nych i przestrzenstruktural-nych. Są one głównie następstwem napływu ludności z miast, utrzymującej się ze źródeł pozarolniczych. Przeobrażenia społeczno-ekonomiczne znalazły swe odbicie w cechach morfologicznych i fizjonomicz-nych wsi. W ostatniej dekadzie zauważa się obszary koncentracji nowego bu-downictwa mieszkaniowego (strefy podmiejskie). Zjawisku temu często towa-rzyszy chaos przestrzenny oraz rozpraszanie zabudowy.
Rozwój nowego budownictwa mieszkaniowego stanowi obecnie istotny czynnik wpływający na pogłębianie różnic w warunkach życia ludności wiej-skiej Polski. Dochodzi do coraz większych dysproporcji pomiędzy obszarami wiejskimi kraju.
LITERATURA
E b e r h a r d t P., 1989, Regiony wyludniające się ve Polsce, P r a c e G e o g r a f i c z n e I G i P Z P A N , 148, W a r s z w a .
G a I i n i a k J., 1994, Przemiany budownictwa mieszkaniowego we wsiach
podhalań-skich w latach 1931-1988, [w. ) B. Górz (red.). Studia nad przemianami Podhala,
G a ł ą z k a A . , 2 0 0 3 , Infrastruktura komunalna na wsi. Początki, współczesność, per-spektywy rozwoju, [w:] Problemy zagospodarowania terenów wiejskich w Polsce,
B i u l e t y n K P Z K P A N , 2 0 7 , W a r s z a w a , 1 3 - 4 7 .
G a ł c z y ń s k a B., 2002, Problematyka wsi i rolnictwa w strefie podmiejskiej
War-szawy w badaniach geograficznych, [w:] G . W ę c ł a w o w i c z ( r e d . ) , Warszawa jako przedmiot badań w geografii spoleczno-ekonomicznej. P r a c e G e o g r a f i c z n e I G i P Z P A N . 184, W a r s z a w a , 1 3 9 - 1 5 9 .
G o r c z y c a M . , 1996, Polski dysparytet mieszkaniowy na tle wybranych krajów,
Z P r a c Z a k ł a d u B a d a ń S t a t y s t y c z n o E k o n o m i c z n y c h , 2 3 8 , Z a k ł a d B a d a ń S t a t y -s t y c z n o - E k o n o m i c z n y c h G U S i P A N , W a r -s z a w a .
G o r c z y c a M . , 1997. Stan i rozwój mieszkalnictwa w Polsce, [ w : ] S t u d i a i P r a c e Z B S E , 2 5 0 , W a r s z a w a .
G o r z e l a k G . , 1989, Rozwój regionalny Polski w warunkach kryzysu i reformy. R o z -w ó j r e g i o n a l n y , r o z -w ó j l o k a l n y , s a m o r z ą d t e r y t o r i a l n y , 14, U n i -w e r s y t e t W a r s z a -w s k i , W y d z i a ł G e o g r a f i i i S t u d i ó w R e g i o n a l n y c h , Instytut G o s p o d a r k i P r z e s t r z e n n e j , W a r s z a w a .
G o r z y m - W i l k o w s k i W . , M i s z c z u k A . , 1999, Polityka przestrzenna gmin w latach 90. w zakresie budownictwa mieszkaniowego na przykładzie wybranych gmin woj. lubelskiego, [w:] Budownictwo mieszkaniowe w latach 90. — zróżnicowanie przestrzenne i kierunki rozwoju. B i u l e t y n K P Z K , 190, W a r s z a w a ,
1 1 5 - 1 2 3 .
G ó rz. B., 2(X)I, Budownictwo mieszkaniowe na obszarach wiejskich południowej
Pol-ski po roku 1988, [ w : ] J. R a j m a n (red.), Polska - Europa. Gospodarka, przemysł.
W y d a w n i c t w o N a u k o w e A k a d e m i i P e d a g o g i c z n e j , K r a k ó w , 2 6 1 - 2 7 9 .
J a k ó b c z y k - G r y s z k i e w i c z J., 1988, Niektóre aspekty urbanizacji wsi w strefie
podmiejskiej Łodzi, A c t a U n i v . L o d z i e n s i s , F o l i a G e o g r a p h i c a , 9, 3 5 - 5 2 .
J a k ó b c z y k - G r y s z k i e w i c z J„ 1998, Przeobrażenia stref podmiejskich dużych
miast, Studium porównawcze strefy podmiejskiej Warszawy, Łodzi i Krakowa,
Wy-d a w n i c t w o U n i w e r s y t e t u Ł ó Wy-d z k i e g o , Ł ó Wy-d ź .
J e d u t R., 1995, Ewolucja morfologii wsi w następstwie przemian
spoteczno-gospodarczych (wybraneprzykłady z Polski środkowowschodniej), [ w : ] Z . J . K a m i ń -ski ( r e d . ) , Urbanizacja wsi w obrzeżach miejsko-wiejskich, K a t o w i c e , 1 1 5 - 1 2 5 . K a m i ń s k i Z.J., 1995, Degradacja wartości kulturowych wsi na obrzeżach
miejsko-wiejskich, [ w : ] Z . J . K a m i ń s k i ( r e d . ) , Urbanizacja wsi w obrzeżach miejsko-wiejskich, K a t o w i c e . 2 9 - 4 0 .
K u c i ń s k i K., 2 0 0 1 , Osadnictwo, | w : | I. F i e r l a ( r e d . ) . Geografia gospodarcza Polski,
P W E , W a r s z a w a , 6 8 - 9 6 .
K u l e s z a H., 1995, Sytuacja mieszkaniowa w pierwszych latach transformacji w wo-jewództwach, B i u l e t y n K P Z K P A N . 170, W a r s z a w a .
L i s o w s k i A., 1998, Regionalne zróżnicowanie budownictwa mies kaniowego a transformacja spoleczno-ekonomiczna w Polsce, [w. ] Przestrzenne aspekty
Rozwój budownictwa mieszkaniowego na obszarach wiejskich... 175
M a r s z a ) T . , 1999. Zróżnicowanie i kierunki rozwoju budownictwa mieszkaniowego
w Polsce, [w:] T. Marszał (red.), Budownictwo mieszkaniowe w latach 90.
-zróżnicowanie przestrzenne i kierunki rozwoju, B i u l e t y n K P Z K P A N , 190, W a r s z a w a , 7 - 2 8 .
M a t c z a k A., 1984, Próba wykorzystania analizy morfologicznej do określenia
funk-cji wypoczynkowej osiedli w strefie podmiejskiej Łodzi, P r o b l e m y T u r y s t y k i , 2.
M i k i e 1 e w i c z R., 1995, Wybrane aspekty przekształceń struktury przestrzennej wsi
podłódzkich, [ w : ] Z . J . K a m i ń s k i ( r e d . ) , Urbanizacja wsi w obrzeżach
miejsko-wiejskich, K a t o w i c e , 4 7 - 6 1 .
Narodowy Spis Powszechny z dnia 6.XII. 1988r., Warunki mieszkaniowe. Materiały i opracowania statystyczne, 1990. G U S , W a r s z a w a .
Ś m i ł o w s k a T., 1997, Statystyczna analiza poziomu życia ludności Polski w ujęciu
przestrzennym, S t u d i a i P r a c e , 2 4 7 , Z B S E , G U S , W a r s z a w a .
T r a f a s K., 1997, Przebieg procesów transformacji i zmiany infrastruktury
prze-strzennej aglomeracji krakowskiej. Z e s z y t y I G i P Z P A N , 4 4 , W a r s z a w a .
W e s o ł o w s k a M., 2003, Współczesne przeobrażenia wsi podlubelskiej (na
przykła-dzie Jakubowic Konińskich), [w:] B . G ó r z , C z . G u z i k ( r e d . ) . Współczesne prze-kształcenia i przyszłość polskiej wsi, S t u d i a O b s z a r ó w W i e j s k i c h , 4, W a r s z a w a ,
1 9 7 - 2 0 8 .
H O U S I N G C O N S T R U C T I O N D E V E L O P M E N T IN R U R A L A R E A S
T h e p e r i o d o f e c o n o m i c t r a n s f o r m a t i o n in P o l a n d m a d e t h e s i t u a t i o n o f rural a r e a s m o r e c o m p l i c a t e d , a n d h i g h l y i n f l u e n c e d the d e v e l o p m e n t o f h o u s i n g c o n s t r u c t i o n . T h e p r e s e n t p a p e r p a y s a t t e n t i o n m o s t l y t o s o m e n e w a s p e c t s of c o n t e m p o r a r y h o u s i n g c o n -s t r u c t i o n c o n n e c t e d with it-s h e t e r o g e n e o u -s -spatial a n d -s t r u c t u r a l d e v e l o p m e n t a n d w i t h its r o l e in t r a n s f o r m i n g rural s e t t l e m e n t s y s t e m s . H o u s i n g s u b s t a n c e is c h a r a c t e r i z e d a n d b a s i c i n d i c a t o r s t y p i f y i n g h o u s i n g c o n s t r u c t i o n a r e p r e s e n t e d . T h e a n a l y s i s c o n d u c t e d s h o w s that t h e d e v e l o p m e n t o f n e w h o u s i n g c o n s t r u c t i o n is a n i m p o r t a n t f a c t o r i n f l u e n c i n g the g r o w i n g d i f f e r e n c e s in l i v i n g s t a n d a r d o f rural p o p u l a t i o n in P o l a n d . T h e d i s p r o p o r t i o n s b e t w e e n r e g i o n s a r e c o n s t a n t l y g r o w i n g . Sett l e m e n Sett s l o c a Sett e d c l o s e r Sett o c i Sett i e s o r in a r e a s wiSetth e s p e c i a l l y a Sett Sett r a c Sett i v e n a Sett u r a l f e a Sett u r e s d e -v e l o p m u c h f a s t e r t h a n t e r r i t o r i e s l o c a t e d f a r f r o m m a i n t r a n s p o r t a t i o n r o u t e s a n d l a r g e r u r b a n c e n t r e s . In s o m e a r e a s , n e w h o u s i n g c o n s t r u c t i o n h a s p r a c t i c a l l y d i s a p p e a r e d .
MAREK DEGÓRSKI
I n s t y t u t G e o g r a f i i i P r z e s t r z e n n e g o Z a g o s p o d a r o w a n i a P A N 0 0 - 8 1 8 W a r s z a w a , ul. T w a r d a 5 1 / 5 5
m . d e g o r @ t w a r d a . p a n . p l