NIEWYKORZYSTANY POTENCJAŁ PRZESTRZENI PRODUKCYJNEJ POLSKIEGO ROLNICTWA

Deprecjacja ekonomiczna rolnictwa, wyrażająca się głównie niską opłacal-nością i dochodowością, spowodowała narastające zjawisko niewykorzystywa-nia zasobów produkcyjnych polegające na wycofywaniu się gospodarstw z pro-dukcji rolniczej zarówno poprzez całkowite zaprzestanie uprawy roślin i chowu zwierząt gospodarskich, jak też częściowe odłogowanie i ugorowanie gruntów.

Według PSR w 2002 r. w rolnictwie polskim było ogółem 755,6 tys. (25,8%), w tym w rolnictwie indywidualnym 333,9 tys. (17,1%, a w 1996 r.

-10.1%) gospodarstw nie prowadzących żadnej działalności rolniczej. Odsetek takich gospodarstw jest odwrotnie proporcjonalny do ich wielkości obszarowej i jest największy w gospodarstwach najmniejszych, co wiąże się z konieczno-ścią poszukiwania innych pozarolniczych, bardziej dochodowych źródeł docho-dów. Ważną przyczyną zaprzestania produkcji rolniczej jest również sytuacja demograficzna, zaawansowany wiek i nienajlepszy stan zdrowotny wielu go-spodarzy, w mniejszym zakresie przyczyny obiektywne, w tym losowe (ryc. 7). Należy jednak podkreślić, że w 2002 r. bez działalności rolniczej było około 1400 gospodarstw o powierzchni powyżej 50 ha (7%), których właściciele prawdopodobnie traktują posiadaną ziemię jako lokatę kapitału, licząc na wzrost jej wartości po akcesji do UE, lub też jako siedlisko i rezydencję. Ogól-ny areał niewykorzystaOgól-nych użytków rolOgól-nych w indywidualOgól-nych gospodar-stwach nie prowadzących działalności rolniczej był znaczny i wynosił w 2002 r.

1150,3 tys. ha (8,1% ogółu użytków rolnych).

Zróżnicowanie terytorialne liczebności i udziału gospodarstw nie prowadzą-cych działalności rolniczej przedstawiono na ryc. 7. Prawie połowa tych gospo-darstw występowała w 4 województwach: mazowieckim, małopolskim, śląskim i podkarpackim. Największa skala tego zjawiska była w województwie śląskim i zachodniopomorskim, gdzie co trzecie gospodarstwo nie prowadziło działal-ności rolniczej, a areał niewykorzystanych użytków rolnych wynosił odpowied-nio 36,5 tys. ha (20,2%) i 12,9 tys. ha (14%). Duży odsetek gospodarstw „nie-czynnych" występował w województwach północnych i zachodnich (lubuskim 28%. pomorskim 25,7%, dolnośląskim 23,6%, warmińskomazurskim -21%,) oraz w woj. mazowieckim - 20%).

Ryc. 7. Gospodarstwa indywidualne bez działalności rolniczej (dłużej niż rok), 2002 A - liczba gospodarstw bez działalności rolniczej wg przyczyny zaniechania: 1 - zdrowotne i

ro-dzinne, 2 - ekonomiczne, 3 - inne, 4 - pozostałe (kombinacje 1 - 3 ) , B - udział gospodarstw bez działalności rolnej w ogólnej liczbie gospodarstw

Individual households without farming activity (for longer than a year)

A - number of households without farming activity according to reason of quitting: 1 - health and family, 2 - economical, 3 - miscellaneous, 4 - other (combinations 1-3), B - share of households

without farming activity in total number of households

Drugim charakterystycznym zjawiskiem, które pojawiło się w zasadzie w okresie transformacji i nie występuje w tak dużej skali w krajach UE jest dra-styczny wzrost powierzchni odłogów i ugorów - ze 163 tys. ha (1,1% użytków rolnych) w 1989 r. do około 1,5 min ha w 1996 r. i aż 2,3 min ha w 2002 r. (13,6% powierzchni użytków rolnych i aż 17,6% gruntów ornych). 1,8 min ha nie użytkowanych gruntów występowało w rolnictwie indywidualnym. Liczba gospodarstw z odłogami i ugorami wynosiła 1157 tys. (w 1996 r. - 592 tys.). Grunty odłogowane i ugorowane występowały we wszystkich grupach obsza-rowych gospodarstw z tym - co jest interesujące - największa ich powierzchnia wynosząca prawie 522 tys. ha, tj. 22,7% łącznej powierzchni odłogów i ugorów w kraju wystąpiła w 177 tys. gospodarstwach rolnych w przedziale obszarowym 2 - 5 ha oraz w 225 gospodarstwach rolnych o powierzchni 1000 ha i więcej, zajmując tam 402,2 tys. ha (29,1% łącznej powierzchni odłogów i ugorów). Znaczne areały odłogów i ugorów występowały też w gospodarstwach najmniejszych do 2 ha, najmniejsze zaś w gospodarstwach w przedziale 5 0 -300 ha, co wiąże się ze sprawnością gospodarowania i stanowi ważki argument zasadności istnienia gospodarstw o powierzchni maksymalnej 300-500 ha zapisanej w ustawie „O kształtowaniu ustroju rolnego państwa" (ryc. 8).

Współczesne procesy i perspektywy rozwoju iv zakresie ... 73

Łącznie w gospodarstwach o powierzchni do 5 ha i powyżej 1000 ha znaj-dowało się 1,55 min ha odłogów i ugorów, a więc przeszło 67% łącznej ich po-wierzchni.

Największy udział odłogów i ugorów w powierzchni gruntów ornych wystę-pował, nie jak należałoby sądzić, w regionach popegeerowskich na północy i zachodzie Polski, gdzie jest on wprawdzie dosyć wysoki (woj. zachodniopo-morskie - 24,1%, lubuskie - 23,3%, warmińsko-mazurskie - 17,3%), lecz w południowowschodnich regionach kraju (w województwie podkarpackim -31,9%, śląskim - 30,7% i małopolskim - 23,3%). W tych też województwach w latach 1990-2002 następował największy przyrost gruntów odłogowanych i ugorowanych.

Ryc. 8. Odłogi i ugory na gruntach ornych wg grup obszarowych gospodarstw, 2002 I - grunty orne pod zasiewami, 2 - odłogi i ugory

Uncultivated and fallow lands on arable areas according to territorial groups of households, 2002 l - sowed arable lands, 2 - uncultivated and fallow lands

Należy zaznaczyć, że przeszło połowa (56%) odłogów i ugorów w gospo-darstwach indywidualnych znajdowała się w gospogospo-darstwach nie prowadzących działalności rolniczej (bez produkcji rolnej), lecz również duży ich odsetek wy-stępował w gospodarstwach produkujących na rynek.

Problem niewykorzystania potencjału przestrzeni produkcyjnej rolnictwa (gospodarstwa nieczynne i grunty odłogowane i ugorowane) można rozpatry-wać w różnych aspektach, a mianowicie: aktualnej sytuacji produkcyjnej rol-nictwa i popytu na artykuły żywnościowe, możliwościach podjęcia produkcji rolnej w razie poprawy koniunktury, przepływu gruntów nie użytkowanych do innych towarowych gospodarstw, wykorzystania tych gruntów dla produkcji alternatywnych źródeł energii, ewentualnego ich zalesienia itp.

Według J. Zegara (2003) areały gospodarstw nieczynnych i gruntów odło-gowanych i ugorowanych „...nie stwarzają problemu, jeśli ograniczyć się do

bieżącej sytuacji produkcyjnej i w świetle obecnego popytu na artykuły żywno-ściowe". ale uruchomienie przepływu „zamrożonych" zasobów gruntów rolnych

do gospodarstw sprawnych ekonomicznie zwiększyłoby szansę poprawy ich efektywności i opłacalności. W tym celu należałoby uruchomić instrumenty stymulujące przepływ niewykorzystanych rolniczo gruntów z gospodarstw de-presyjnych do gospodarstw rozwojowych. A. Woś (2003) sceptycznie odnosi się do możliwości rewitalizacji gospodarstw „nieczynnych" w warunkach akce-sji Polski do UE, ale uważa, że akcesja powinna sprzyjać zagospodarowaniu tych gruntów, jak również gruntów odłogowanych w drodze zalesień lub utrzymaniu w kulturze z uwagi na unijne płatności bezpośrednie oraz ich sprze-daż w miarę wzrostu cen ziemi.

PROBLEMY ZWIĄZANE Z RESTRUKTURYZACJĄ