POTENCJAŁ GOSPODARCZY

Z A Ł O Ż E N I A

Poziom zainwestowania gospodarczego obszarów w znaczący sposób wpły-wa na wpły-warunki bytowe mieszkańców. Można wyróżnić dwie przyczyny tego stanu: bezpośrednią - pozarolnicze miejsca pracy, pośrednią - wpływy z podat-ków. Uzyskane dochody samorządy gminne mogą przeznaczyć na rozwój infra-struktury. „Głównym zadaniem władz samorządowych jest zaspokajanie potrzeb

mieszkańców - dbanie o ich warunki życia. W dużym stopniu na jego realizacją ma wpływ konkurencyjność jednostki terytorialnej, czyli zdolność do uczestni-czenia w rywalizacji o inwestorów zewnętrznych, w tym zwłaszcza o inwestorów zagranicznych" (Wieloński 2004, s. 54). Nie zwalnia to jednak władzy lokalnej

od podejmowania działań na rzecz pobudzania lokalnej przedsiębiorczości. D. Kołodziejczyk (2002, s. 42) twierdzi na podstawie przeprowadzonych badań, iż „... upowszechnienie postawy aktywnej wśród ludzi jest najważniejszym

czynnikiem zmian układów lokalnych. Poprzez ich działalność gospodarczą, szczególnie pozarolniczą, zostają zaspokajane ważne potrzeby lokalne o charakterze bezpośrednim i pośrednim: przyrost miejsc pracy (...), baza po-datkowa (...), inwestycje (...), tworzenie silnych podstaw kapitałowych i spo-łecznych".

Jednym z najczęściej wykorzystywanych wskaźników do opisu sytuacji go-spodarczej regionu jest liczba jednostek zarejestrowanych w systemie REGON w przeliczeniu na liczbę ludności. W stosunku do tej miary zgłaszane są pewne zastrzeżenia - system obejmuje podmioty gospodarcze, które dawno już zaprze-stały działalności lub zmieniły profil, występuje nieporównywalność wielko-ściowa przedsiębiorstw, nierejestrowanie indywidualnych gospodarstw rolnych oraz to, iż system informuje raczej o zamiarach podjęcia działalności, niż o faktycznie podjętych działaniach (Kaczmarek 1998; Domański 2001; Koło-dziejczyk za Bański, Stola 2002). Mimo tych zastrzeżeń, dane z systemu REGON informując o aktywności mieszkańców gmin, są powszechnie stoso-wane.

Następną cechą wybraną do analizy była wielkość dochodu w przeliczeniu na mieszkańca. Dochody budżetów gmin składają się z kilku pozycji: docho-dów własnych - 49% w 2002 r. (w tym największy udział ma podatek od nieru-chomości), dotacji celowych z budżetu państwa - 11%, subwencji ogólnych z budżetu państwa - 39% (głównie na zadania oświatowe) oraz niewielkich źródeł pozabudżetowych. Stąd też dochody budżetów samorządów tylko w niewielkiej części są wypadkową zainwestowania gospodarczego terenu, a w znacznej mierze zależą od funduszy przekazywanych przez władze central-ne. Bardziej przydatny byłby wskaźnik udziału wydatków inwestycyjnych w wydatkach ogółem, wskazujący na obszary, gdzie władze lokalne prowadzą politykę mającą na celu rzeczywistą poprawę warunków bytowych ludności.

Zmiany warunków życia ludności wiejskiej 99

Jako ostatnią cechę diagnostyczną wybrano odsetek pracujących w ogólnej liczbie osób w wieku produkcyjnym. Jednak i w tym przypadku należy zdawać sobie sprawę z pewnych ułomności tego wskaźnika. Otóż, nie uwzględnia 011 zatrudnionych w przedsiębiorstwach małych, a przecież obszary wiejskie są właśnie zdominowane przez małe, rodzinne firmy, zatrudniające poniżej pięciu pracowników. Jednakże brak danych w agregacji gminnej uniemożliwia prze-śledzenie przestrzennych różnic w rozwoju tych małych, ale bardzo licznych podmiotów gospodarczych.

Wskaźnik zatrudnienia, czyli udział wszystkich pracujących w liczbie ludno-ści w wieku powyżej 15 lat w 1995 r. dla obszarów wiejskich, wyniósł 53,1%, zaś w 2002 r. 46,4% (Mały Rocznik... 2003). W tych samych latach odsetek pra-cujących w ogólnej liczbie osób w wieku produkcyjnym - według danych BDR - kształtował się odpowiednio na poziomie 17,3% i 14%. Świadczy to o tym. iż od 2A do 3A pracujących na wsi (także w gospodarstwach rolnych) stanowią wła-ściciele lub zatrudnieni w firmie do 5 osób. W miastach różnice pomiędzy tymi miarami były nieznaczne. Jednakże pomimo wskazanych ograniczeń przyjęto opisany wskaźnik, gdyż w niniejszym opracowaniu najistotniejsze są różnice pomiędzy poszczególnymi obszarami (odległości względne).

WYNIKI

W 1995 roku średnio na obszarach wiejskich Polski zarejestrowanych było 28,8 podmiotów na 1000 mieszkańców, co w porównaniu z miastami było wartością dwuipółkrotnie niższą. Obszary podmiejskie cechują się znacznie wyższą liczbą przedsiębiorstw niż średnia krajowa (ryc. 8). W okolicach wszystkich większych miast, na terenach nadmorskich oraz przede wszystkim w Polsce zachodniej swoje siedziby znajduje dużo większa liczba podmiotów gospodarczych niż na rolniczych terenach Polski wschodniej. Przykładowo wśród pięciu gmin o największym nasyceniu przedsiębiorstwami, trzy leżą w strefie podmiejskiej Warszawy (Raszyn, Łomianki i Michałowice), a dwie są typowymi gminami turystycznymi (Mielno i Rewal).

W ciągu ośmiu analizowanych lat obraz przestrzenny nasycenia podmiotami gospodarczymi nie uległ dużym zmianom (ryc. 9). Znacznie wzrosła liczba podmiotów zarejestrowanych (choć niekoniecznie faktycznie istniejących) o około 91% (z 425 tys. do 812 tys.), jednakże główne miejsca lokalizacji pozo-stały te same. Świadczyć to może o dużej stabilizacji zachowań związanych z wyborem lokalizacji przez inwestorów. Istotnymi czynnikami atrakcyjności inwestycyjnej są: infrastruktura techniczna, korzystne położenie, podaż siły ro-boczej (w tym o wysokich kwalifikacjach), połączenia komunikacyjne oraz siła nabywcza ludności. Wszystkie te kryteria spełnia większość gmin ze stref pod-miejskich aglomeracji.

Rye. 8. Liczba podmiotów gospodarczych w systemie R E G O N na 1000 mieszkańców, 1995 A - miasta

Number of business entities in the REGON system per 1,000 inhabitants, 1995 A - cities

Rye. 9. Liczba podmiotów gospodarczych w A -N u m b e r o f business entities in the REGO-N

systemie R E G O N na 1000 mieszkańców, 2002' miasta

Zmiany warunków życia ludności wiejskiej 101

Ryc. 10. Dochody budżetów gmin przypadające na j e d n e g o mieszkańca, 1995, A - miasta Budget income of communes per head capita, 1995, A - cities

Ryc. 11. Dochody budżetów gmin przypadające na jednego mieszkańca, 2002, A - miasta Budget income of communes per head capita, 2002, A - cities

Na początku analizowanego okresu znacznie wyższymi dochodami budże-tów gmin w przeliczeniu na jedną osobę cechowały się gminy z Polski północ-nej i zachodniej oraz tereny wokół pięciu największych miast kraju - Warsza-wy, Lodzi, Krakowa, Wrocławia i Poznania (ryc. 10). Zdecydowanie poniżej średniej znalazły się obszary dawnej Kongresówki, czyli tereny, gdzie jest naj-więcej podmiotów gospodarczych z pierwszego sektora, tzn. rolnictwa, leśnic-twa, rybołówstwa (Kaczmarek 1998).

Do 2002 r. zróżnicowanie przestrzenne gmin pod względem wielkości do-chodów budżetu na osobę zmieniło się nieznacznie (ryc. 11). Różnice pomiędzy dochodami budżetów samorządów są niewielkie. Przykładowo w 2002 r. - przy średniej około 1400 zł - dochody budżetów gmin w 80% przypadków zawie-rały się w wartościach większych lub mniejszych o 15% od tej kwoty.

W 1995 r. najwyższym zatrudnieniem w firmach powyżej 5 osób charakte-ryzowały się tereny Polski zachodniej i północnej oraz strefa podmiejska War-szawy (ryc. 12). Wyraźnie uwidocznił się także pas przygranicznych gmin wo-jewództw podlaskiego, lubelskiego i podkarpackiego. Wśród 100 gmin

0 najmniejszej liczbie pracujących największa ich liczba znajdowała się w wo-jewództwie mazowieckim, podlaskim, świętokrzyskim i małopolskim. Z kolei

grupa 100 gmin o największym zatrudnieniu była najliczniej reprezentowana przez gminy z województw wielkopolskiego, mazowieckiego, dolnośląskiego 1 zachodniopomorskiego. Obecność woj. mazowieckiego w obydwu kategoriach świadczy o ogromnym zróżnicowaniu pomiędzy obszarem metropolitalnym stolicy a peryferiami województwa.

Ryc. 12. Odsetek pracujących w ogólnej liczbie osób w wieku produkcyjnym, 1995, A - miasta Employment rate per total number of persons in productive age, 1995, A - cities