IDENTYFIKACJA PROCESÓW
UWARUNKOWANIA SPOŁECZNO-GOSPODARCZE Zróżnicowania społeczno-gospodarcze na wsi w wielu przypadkach
nawią-zują do dawnej przynależności państwowej i tradycji regionalnych. Dotyczy to rn.in. form gospodarki rolnej. Najsilniejsze związki z rolnictwem indywidual-nym zachowała wieś na obszarze dawnego Królestwa Kongresowego, czyli w tej części kraju, która jako pozostałość (lub zalążek - zależy z jakiej per-spektywy będziemy na to patrzeć) polskiej państwowości znajdowała się w la-tach 1815-1918 w unii z Cesarstwem Rosyjskim (ryc. 6).
Najsilniejszy rozwój rolnictwa uspołecznionego nastąpił w okresie PRL na obszarze Ziem Zachodnich oraz regionu poznańskiego. Oba regiony wchodziły przez dłuższy czas (co najmniej w latach 1815-1918) w skład państwa pruskie-go. Można przypuszczać, że przekształcenia społeczno-gospodarcze, które w tym państwie przebiegały, sprzyjając wielkiej własności ziemskiej (pruska droga do kapitalizmu), ułatwiły po roku 1945 utworzenie państwowych gospo-darstw rolnych. Przekształceniom tym sprzyjała również wymiana ludności. Z kolektywnym systemem organizacji produkcji rolniczej związana została du-ża część mieszkańców tych regionów (ryc. 6).
Pomorze Gdańskie również należało do państwa pruskiego, jednak ukształ-towane we wcześniejszym okresie cechy społeczno-gospodarcze (słaba pozycja
wielkiej własności ziemskiej) i kulturowe (izolacjonizm grup etnicznych - Ka-szubów, Kociewiaków) ograniczała wspomniane tendencje. Region upodobnił się przede wszystkim do ziem dawnej Galicji, czyli tej części Polski, która w latach 1772-1918 stanowiła jedną z prowincji państwa Habsburgów. W obu tych regionach, ewolucja uwarunkowań społeczno-gospodarczych spowodo-wała, że przy zachowaniu drobnej własności ziemi, miejscowa ludność zaczęła odchodzić od rolnictwa w inne sfery działalności zawodowej. Działo się to w znacznie większym stopniu, niż miało to miejsce na obszarach wiejskich Królestwa Kongresowego (ryc. 6).
Ryc. 6. Zróżnicowanie społeczno-gospodarcze wsi na tle regionów historyczno-kulturowych A - grunty gospodarstw uspołecznionych w ogóle gruntów rolnych, 1990 B - udział ludności utrzymującej się z rolnictwa w stosunku do ogółu ludności, 1996 Socio-economic differentiation of the rural areas on the background of historical-cultural regions: A - lands of state-owned farms in total farmed lands, 1990, B - share of people receiving income
from farming in the total population, 1996
Odrębności pomiędzy regionami kształtowane są również przez inne cechy. Wymienić można: poziom wykształcenia, wiek ludności, religijność (Kowalski 2000, 2003). Być może wszystkie te czynniki są wzajemnie ze sobą powiązane.
Zróżnicowanie przestrzenne zachowań wyborczych - podobnie jak zróżni-cowania społeczno-gospodarcze - nawiązuje do granic regionów historyczno-kulturowych. Jednym z wyjaśnień tego fenomenu może być teza, że zróżnico-wanie zachowań wyborczych ma związek ze zróżnicozróżnico-waniem nasilenia po-szczególnych rodzajów działalności gospodarczej. Nawiązywanie zachowań
Zachowania wyborcze ludności wiejskiej... 139
wyborczych do granic historycznych nie wynikałoby więc wbrew pozorom z oddziaływania tradycji historycznej na dzisiejszy stan świadomości ludności (tradycje pruskiej dyscypliny, kultu Franciszka Józefa czy rosyjskiej duszy), ale wiązałoby się raczej z ukształtowaniem w poszczególnych organizmach pań-stwowych odmiennych zrębów struktury społeczno-gospodarczej. Jak j u ż wspomniano, struktura ta mogłaby również być obustronnie związana z proce-sami w sferze kulturowej społeczeństw poszczególnych regionów (wykształce-nie, religijność, zaangażowanie obywatelskie).
Na obszarach wiejskich dawnego Królestwa Kongresowego dominują wpływy opcji ludowej (ryc. 7). Wiązać to można z silną pozycją rolnictwa in-dywidualnego. Partie ludowe uważane są za obrońców interesów rolników i często nazywane są związkami zawodowymi rolników.
Ryc. 7. Rezultat opcji ludowej i lewicowej w wyborach d o sejmu 2001 r. na tle regionów histo-ryczno-kulturowych Polski, A - opcja lewicowa, B - opcja ludowa
Peasant and left-wing parties 2001 parliamentary election results on the background of historical-cultural regions of Poland: A - left wing, B - peasant
Na obszarach wiejskich regionów wchodzących niegdyś w skład państwa pruskiego dominują wpływy opcji lewicowej (ryc. 7). Wiązać to można z silną - do roku 1990 - pozycją rolnictwa uspołecznionego. Można przypuszczać, że silne związki mieszkańców tych ziem z systemem socjalistycznym przechylają ich sympatie w kierunku politycznych spadkobierców formacji budującej
w Polsce socjalizm. Rozpad państwowych gospodarstw rolnych, wysoki po-ziom bezrobocia oraz narastanie innych patologii sprzyja idealizowaniu minio-nej rzeczywistości, która była wolna od tych problemów.
Na obszarach wiejskich wchodzących niegdyś w skład Królestwa Galicji, oraz na Pomorzu Gdańskim dominują wpływy opcji prawicowej (ryc. 7). Wią-zać to można z zanikiem funkcji rolniczych przy jednoczesnym zachowaniu tradycyjnej struktury własności. Podobnie kwestia ta przedstawia się na obsza-rach otaczających duże ośrodki miejskie. Tu jednak obok silnych wpływów prawicy zaznaczają się również ponadprzeciętne wpływy opcji liberalnej. Są one powszechnie przez badaczy wiązane z oddziaływaniem miejskiego stylu życia. To pobieżne podobieństwo zasięgów dostrzegalne na mapie ogólnopol-skiej potwierdzają adekwatne korelacje (ryc. 8 i 9).
Rolnicy (%)
Ryc. 8. Ludność rolnicza w gminach a poparcie dla partii ludowych, 2001 współczynnik korelacji liniowej +0,850
Farmer population in communes and support for peasant parties in 2001, linear correlation coefficient +0.850
rolnictwo uspołecznione (%)
Ryc. 9. Udział rolnictwa uspołecznionego w powierzchni użytków rolnych w 1990 r., a poparcie dla S L D - U P w 2001 r. w gminach wiejskich, współczynnik korelacji liniowej +0,571 Share of state-owned farming in total acreage of cultivated lands in 1990 and support for S L D - U P
Zachowania wyborcze ludności wiejskiej... 141
Miejscowości związane z odmiennymi typami społeczno-gospodarczymi charakteryzują się odmiennymi cechami układu przestrzennego i rodzajem ar-chitektury. Popegeerowskie osiedla wyróżniają się bardzo często wielorodzinną zabudową typu blokowego oraz pozostałościami po zabudowaniach gospodar-skich przedsiębiorstwa rolnego. Mieszkańcy tych osiedli znacznie częściej niż inni mieszkańcy wsi głosują na opcję lewicową. Wsie, szczególnie silnie zwią-zane z rolnictwem indywidualnym, charakteryzują się zabudową indywidualną z silnie rozbudowaną częścią gospodarczą. To właśnie w tych wsiach partie lu-dowe otrzymują największe poparcie. Miejscowości, gdzie dominuje własność prywatna, ale związki z rolnictwem osłabły, charakteryzują się zabudową jed-norodzinną, pozbawioną budynków gospodarczych. Pomimo rolniczej przeszło-ści mieszkańcy tych miejscowoprzeszło-ści najsilniej w kraju popierają opcję prawicową. W okolicach dużych ośrodków miejskich zauważalne są również ponadprze-ciętne wpływy opcji liberalnej.
REFERENDUM
Perspektywa przystąpienia Polski do Unii Europejskiej bardzo silnie podzie-liła mieszkańców polskiej wsi. Polaryzacja w tej kwestii była znacznie silniej-sza niż na obsilniej-szarach miejskich (Kowalski 2004). Znalazło to odbicie w wyni-kach przeprowadzonego w czerwcu 2003 r. referendum dotyczącego przystąpienia Polski do UE. Tak jak w przypadku wyborów parlamentarnych i prezydenckich były one silnie zróżnicowane regionalnie, a zróżnicowanie to także nawiązywało do granic regionów historycznych (ryc. 10). Można się do-myślać, że również w tym wypadku ważną role odgrywały uwarunkowania społeczno-gospodarcze i kulturowe.
Najsilniejsze poparcie dla UE zanotowano na obszarze Ziem Zachodnich. Nieco słabsze na obszarze Poznańskiego. Jeszcze słabsze na obszarze dawnej Galicji oraz Pomorza Gdańskiego. Najsłabsze poparcie zanotowano na obsza-rach wiejskich wchodzących niegdyś w skład Królestwa Kongresowego.
Można przypuszczać, że ludność Ziem Zachodnich miała najmniej obaw dotyczących przystąpienia do Unii Europejskiej, a z akcesją wiązała duże na-dzieje. Biorąc pod uwagę fakt, że najbardziej kontrowersyjne były problemy rolnictwa oraz tożsamości narodowej i tradycji, można przypuszczać, że lud-ność tego regionu - na skutek historycznych uwarunkowań - miała najmniej powodów do obaw. Rolnicy indywidualni stanowią tu niewielką część ludności, a związki z tradycyjnymi wartościami (m.in. religijność) zostały osłabione mi-gracjami i oddziaływaniem systemu socjalistycznego.
Mieszkańcy regionu poznańskiego są pod tym względem bardziej zacho-wawczy, co prawdopodobnie spowodowało mniejsze poparcie dla akcesji. Jesz-cze silniejszy sprzeciw na obszarach dawnej Galicji oraz Pomorza Gdańskiego (przede wszystkim Kaszub) należy najprawdopodobniej wiązać z mocniejszą
niż w wymienionych regionach pozycją rolnictwa indywidualnego oraz silniej-szymi związkami z tradycyjnymi wartościami. Najsłabsze poparcie dla UE za-notowano na obszarach dawnej Kongresówki. Można przypuszczać, że wiąże się to z silną pozycja rolnictwa indywidualnego oraz silnymi związkami z tra-dycyjnymi wartościami.
Ryc. 10. Poparcie dla akcesji w trakcie referendum 2003 r. na tle granic regionów historyczno-kulturowych
Support for EU accession in the 2003 referendum in relation to the historical-cultural regions boundaries
O wpływie związków z rolnictwem indywidualnym na różnicowanie sposo-bu głosowania w referendum może wskazywać silna korelacja ujemna pomię-dzy udziałem rolników wśród ludności gminy a poparciem dla akcesji (ryc. 11).
utrzymujący 5te z lolniclwa ( * )
Rye. 11. Ludność rolnicza w gminach a poparcie dla integracji europejskiej w referendum współczynnik korelacji liniowej -0,846
Farmer population in communes and support for European integration in the referendum, linear correlation coefficient -0.846
Zachowania wyborcze ludności wiejskiej... 143
Tę prawidłowość potwierdza również antyunijna postawa sympatyków partii ludowych (ryc. 12).
Ryc. 12. Poparcie dla PSL i Samoobrony w gminach w wyborach do sejmu 2001 r. a poparcie dla integracji europejskiej w referendum 2003 r., współczynnik korelacji liniowej -0,790 Support for PSL and Samoobrona (Self-defence) in communes in the 2001 parliamentary election,
and support for European integration in 2003 referendum, linear correlation coefficient -0.790
Przedstawione prawidłowości wskazują na silne wpływy uwarunkowań ukształtowanych przez historię na obecne zachowania wyborcze ludności wiej-skiej w Polsce. W przestrzennym zróżnicowaniu zachowań wyborczych ludno-ści wiejskiej widać przede wszystkim nawiązania do podziałów ziem polskich w latach 1815-1918 (a nawet 1772-1945). Trudno w dniu dzisiejszym wiązać to z tradycjami przynależności do różnych organizmów państwowych, czyli z wpływem odrębnych tradycji politycznych charakterystycznych dla tych państw. Należy raczej przypuszczać, że wynika to z odmiennych uwarunkowań społeczno-gospodarczych, które były skutkiem różnej polityki poszczególnych organizmów państwowych. Ważnym momentem było również przejęcie przez Polskę i zasiedlenie przez ludność polską Ziem Zachodnich po 1945 r. Dla wy-jaśnienia tych kwestii niezbędne są niewątpliwie bardziej pogłębione badania.
Omawiane zróżnicowanie zachowań wyborczych w szczególny sposób do-tyczy terenów wiejskich. Miasta są pod tym względem znacznie bardziej jedno-rodne. Można przypuszczać, że obszary wiejskie, ze względu na swoja specyfi-kę, są znacznie bardziej podatne na różnicowanie niż obszary miejskie. Te ostatnie są być może bardziej uniwersalistyczne, jeżeli chodzi o kształtowania życia zbiorowego.
L I T E R A T U R A
B a ń s k i J.. S t o l a W . , 2 0 0 2 . Przemiany struktury przestrzennej i funkcjonalnej ol> szarów wiejskich w Polsce, S O W . 3, P T G , I G i P Z P A N , W a r s z a w a .
B a r t k o w s k i J. 2003, Tradycja i polityka. Wpfyw tradycji kulturowych polskich
re-gionów na współczesne zachowania społeczne i polityczne, W y d a w n i c t w o A k a d e -m i c k i e „ Ż a k " , W a r s z a w a .
B r e n c z A . , Wielkopolska jako region etnograficzny, W y d . N a u k . U A M , P o z n a ń . F l o r c z y k A., Ż u k o w s k i T „ 1990, Nowa geografia polityczna Polski, [ w : ] L.
K o l a r s k a - B o b i ń s k a , P. L u k a s i e w i c z , Z . W . R y k o w s k i ( r e d . ) , Wyniki badań - wyniki wyborów 4 czerwca 1989, P T S , W a r s z a w a .
G r a b o w s k a M . , S i e l l a w a - K o l b o w s k a K . E . , S z a w i e l T . , 1 9 9 6 , Polskie par-tie polityczne, ich elity, elektoraty oraz zakorzenienie w społeczeństwie, I n s t y t u t Ba-d a ń n a Ba-d P o Ba-d s t a w a m i D e m o k r a c j i , W o r k i n g P a p e r , I, W a r s z a w a .
K o w a l s k i M . . 2 0 0 0 , Geografia wyborcza Polski: Zróżnicowanie przestrzenne za-chowań wyborczych Polaków w okresie 1989-1998, G e o p o l i t i c a l S t u d i e s , 7 . I G i P Z P A N , W a r s z a w a .
- 2 0 0 3 , Polaryzacja zachowań wyborczych w Polsce jako rezultat cywilizacyjnego rozdarcia kraju, [ w : ] M . K o w a l s k i ( r e d . ) , Przestrzeń Wyborcza Polski, O d d z i a ł A k a d e m i c k i P T G , I G i P Z P A N , W a r s z a w a , 1
- 2004, Spatial differentiation of European Referendum results in Poland, [w:| J. K i t o w s k i ( r e d . ) , Central i .id Eastern Europe at the threshold of the European Union - an opening balance ( o d d a n e d o d r u k u ) .
R a c i b o r s k i J., 1997, Polskie wybory. Zachowania wyborcze społeczeństwa
polskie-go w latach 1989-1995. W y d a w n i c t w o N a u k o w e S C H O L A R , W a r s z a w a .
Z a r y ć k i T , 1997, Nowa przestrzeń społeczno-polityczna Polski, S t u d i a r e g i o n a l n e i l o k a l n e , t. 2 3 ( 5 6 ) . E R R i L . W a r s z a w a .
Ż u k o w s k i T . , 1993, Polska scena polityczna, [w:] S. G e b e t h n e r ( r e d . ) , Polska scena polityczna a wybory, W y d . F u n d . I n i c j a t y w S p o ł . „ P o l s k a w E u r o p i e " , W a r s z a w a . E L E C T O R A L B E H A V I O U R S O F R U R A L I N H A B I T A N T S A N D T H E S O C I O -E C O N O M I C S I T U A T I O N I N T H -E R U R A L A R -E A S - I D E T I F Y I N G T H E P R O C E S S E S T h e a n a l y s i s o f e l e c t i o n r e s u l t s s h o w s that e s p e c i a l l y s t r o n g d i f f e r e n c e s in e l e c t o r a l b e h a v i o u r s o c c u r in the rural a r e a s . T h e p i c t u r e r e f e r s t o s o c i o - e c o n o m i c p r o c e s s e s , s t r o n g l y d i v e r s i f i e d r e g i o n a l l y . H i s t o r i c a l c o n d i t i o n s m u s t p l a y an i m p o r t a n t r o l e . T h e n a t u r e o f s o c i o - e c o n o m i c p r o c e s s e s in the rural a r e a s o f c o n t e m p o r a r y P o l a n d d e p e n d s l a r g e l y o n t h e i r s t a r t i n g p o i n t , that is, t h e i r s l a t e m e m b e r s h i p o f p a r t i c u l a r r e g i o n s o f c o n t e m p o r a r y P o l a n d until 1 9 1 8 o r e v e n 1945. E l e c t o r a l b e h a v i o u r s , b e i n g c o n n e c t e d with s o c i o - e c o n o m i c c o n d i t i o n s , t o a c e r t a i n d e g r e e c o m p l y w i t h t h e f o r m e r s t a t e b o u n d a r i e s . T h i s b r i n g s us a p i c t u r e of a c o m p l i c a t e d s y s t e m o f c o n d i t i o n s s h a p i n g t h e life o f c o m m u n i t i e s i n h a b i t i n g t h e rural a r e a s o f P o l a n d .
A N D R Z E J G A Ł Ą Z K A .
K o l e g i u m E k o n o m i c z n o - S p o ł e c z n e S G H 0 2 - 5 5 4 W a r s z a w a , al. N i e p o d l e g ł o ś c i 162 a n d r z e j . g a l a z k a @ s g h . w a w . p l