ROZWÓJ INFRASTRUKTURY TECHNICZNEJ NA OBSZARACH WIEJSKICH W POLSCE: GENEZA I WSPÓŁCZESNOŚĆ

Okres 1990-2001 jest ewenementem w rozwoju podstawowych obiektów i urządzeń infrastruktury komunalnej na wsi. Po 1990 r., dzięki upodmiotowie-niu samorządów lokalnych (zwłaszcza gmin), wzrosło tempo rozbudowy tych urządzeń zarówno liczone w wielkościach względnych jaki bezwzględnych. Działo się tak mimo faktu, iż punktem wyjścia tych zmian był już wyraźnie za-awansowany stan wyposażenia wsi polskiej w urządzenia infrastrukturalne (tab. 2). Wiatach 1990-2001:

• długość sieci wodociągowej na wsi wzrosła 3-krotnie osiągając 167 tys. km, • długość sieci kanalizacyjnej wzrosła 6-krotnie osiągając 19,2 tys. km,

• długość sieci gazowej wzrosła 4-krotnie osiągając 66,5 tys. km,

• liczba abonentów telefonii przewodowej w latach 90. wzrosła prawie 7-krotnie osiągając 2,644 min.

Licząc w wielkościach bezwzględnych - w okresie 1990-2001 osiągnięto w rozbudowie podstawowych rodzajów infrastruktury komunalnej na wsi przy-rosty od 3 razy do 10 razy większe niż w najlepszych poprzednich dekadach. T a b e l a 2. W s k a ź n i k i r o z w o j u w y b r a n y c h u r z ą d z e ń infrastruktury na wsi w latach 1 9 7 5 - 2 0 0 0

1975 1980 1990 1995 2 0 0 0 W o d o c i ą g i z b i o r o w e liczba g o s p o d a r s t w p o d ł ą c z o n y c h w tys. % g o s p o d a r s t w p o d ł ą c z o n y c h 2 8 2 , 0 9 , 0 3 6 8 . 2 11,7 7 0 0 . 4 29.1 1322,4 50,9 X 66,1 Kanalizacja z b i o r o w a liczba p o d ł ą c z e ń d o b u d y n k ó w miesz-k a l n y c h w tys. % p o d ł ą c z o n y c h go-s p o d a r go-s t w rolnych 2 5 , 9 0 , 8 3 1 , 5 1,0 39.1 1.6 9 0 , 9 3 , 5 X 5 , 6 Kanalizac a g o s p o d a r c z a liczba g o s p o d a r s t w p o d ł ą c z o n y c h w tys. % g o s p o d a r s t w p o d ł ą c z o n y c h X X X X X X 4 4 , 6 1,72 X X O c z y s z c z a l n i e ś c i e k ó w o b i e k t y w s z t u k a c h X X X 7 5 9 1878 G m i n n e w y s y p i s k a o d p a d ó w stałych o b i e k t y w s z t u k a c h X X X 6 5 2 1118 T e l e f o n i z a c j a p r z e w o d o w a liczba a b o n e n t ó w / 100 o s ó b ^{1,13 1.46 2 , 6 9 5 , 4 6 14,93} G a z sieciowy liczba o d b i o r c ó w w tys. .szt. ^{4 7 7 9 284,1 531,1 6 8 2 . 9} E l e k t r y f i k a c j a liczba o d b i o r c ó w w tys. liczba g o s p o d a r s t w p o d ł ą c z o n y c h x/x X 1694 2 8 7 4 2 0 8 9 2 7 3 9 2 2 6 0 2 5 4 6 X X

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych statystycznych GUS.

Przedstawione powyżej efekty rozwoju infrastruktury komunalnej na wsi poprawiały w sposób wybiórczy stan wyposażenia indywidualnych gospo-darstw rolnych w podstawowe instalacje. W latach 1975-2000 odsetek indywi-dualnych gospodarstw rolnych podłączonych do wodociągu zbiorowego wzrósł z 9% do 66%, ale kanalizacji zbiorowej tylko z niespełna 1% do około 6%.

Uwarunkowania i stan rozwoju i n f r a s t r u k t u r y . . . 153

Liczba odbiorców gazu sieciowego zwiększyła się z ok. 47 tys. do prawie 700 tys. Tak więc mimo ogólnego postępu, osiągnięty w 2001 r., poziom wyposaże-nia indywidualnych gospodarstw rolnych w różne rodzaje infrastruktury jest bardzo nierównomierny (tab. 3).

Sieć wodociągowa znajdowała się w 80% wsi sołeckich, a 3/4 ogółu gospo-darstw rolnych (licząc łącznie z działkami rolnymi do 1 ha) było podłączonych do wodociągów zbiorowych. Jednak wyposażonych w wodociąg sieciowy było zaledwie 2/3 indywidualnych gospodarstw rolnych o powierzchni powyżej I ha. Sieć kanalizacyjna znajdowała się zaledwie w 16% wsi sołeckich. Do kanaliza-cji zbiorowej podłączonych było niespełna 10% indywidualnych gospodarstw rolnych (licząc w tym działki rolne do 1 ha). Niespełna 6% indywidualnych go-spodarstw rolnych o powierzchni przekraczającej 1 ha korzystało z sieci kanali-zacyjnej. Jeszcze gorsza sytuacja występowała w zakresie oczyszczania ście-ków - własne oczyszczalnie przyzagrodowe posiadało tylko około 1% indywidualnych gospodarstw rolnych.

T a b e l a 3. W y b r a n e e l e m e n t y i n f r a s t r u k t u r y k o m u n a l n e j w g o s p o d a r s t w a c h rolnych i na o b s z a r a c h wiejskich w 2(X)1 r. W y s z c z e g ó l n i e n i e J e d n o s t k i W y s z c z e g ó l n i e n i e o g ó ł e m ^{w t y m p o s i a d a j ą c e :} o g ó ł e m w tys. % o g ó ł u P r z y ł ą c z a d o w o d o c i ą g ó w z b i o r o w y c h g o s p o d a r s t w a i działki r o l n e o g ó ł e m 3060,1 2 3 4 0 . 9 76,5 w tym: i n d y w i d u a l n e g o s p . rolne >1 ha 2 0 4 1 , 4 1348,4 66,1 w s i e s o l e c k i e 4 3 , 5 3 4 , 8 8 0 , 0 P r z y ł ą c z a d o sieci k a n a l i z a c y j n e j g o s p o d a r s t w a i działki rolne o g ó ł e m 3060,1 2 9 2 . 4 9 , 5 w t y m : i n d y w i d u a l n e gosp. roi. > l h a 2 0 4 1 , 4 113,8 5 , 6 wsie s o ł e c k i e 4 3 , 5 7,1 16,3 O c z y s z c z a l n i e p r z y z a g r o d o w e g o s p o d a r s t w a i działki rolne o g ó ł e m 3060,1 3 4 , 3 _1.1 w tym: i n d y w i d u a l n e g o s p . roi. > l h a 2 0 4 1 , 4 17,2 0 , 8 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych statystycznych GUS.

Z R Ó Ż N I C O W A N I A R E G I O N A L N E R O Z W O J U I N F R A S T R U K T U R Y K O M U N A L N E J N A O B S Z A R C H W I E J S K I C H

Osiągnięty stan rozwoju wybranych elementów zagospodarowania infra-strukturalnego wsi charakteryzują wyraźne zróżnicowania przestrzenne. Naj-dłuższą sieć wodociągową na wsi mają województwa: wielkopolskie,

mazo-wieckie. łódzkie i kujawsko-pomorskie (po ok. 16-21 tys. km), a najdłuższą sieć kanalizacyjną: podkarpackie (3,3 tys. km), małopolskie (2 tys. km) oraz wielkopolskie i dolnośląskie (po 1,8-2 tys. km). Najkrótszą sieć wodociągową mają: lubuskie (3,4 tys. km), opolskie (5,3 tys. km), zachodniopomorskie (6.6 tys. km), a najkrótszą sieć kanalizacyjną: opolskie, podlaskie, łódzkie i święto-krzyskie (0,4-0,6 tys. km).

Tak więc sieć kanalizacyjna nie rozwijała się w korelacji z siecią wodocią-gową. Największe dysproporcje w tym zakresie stwierdza się w wojewódz-twach centralnych i wschodnich, gdzie na 1 km sieci kanalizacyjnej przypada sieci wodociągowej: w łódzkim - 29 km, w lubelskim - 17 km, mazowieckim i podlaskim po - 16 km, świętokrzyskim - 14 km. Najmniejsze dysproporcje występują w województwach: podkarpackim, zachodniopomorskim, pomor-skim, dolnośląskim i małopolskim.

Odnosząc długość sieci wodociągowej i kanalizacyjnej, istniejącej na obsza-rach wiejskich poszczególnych województw, do liczby ludności tam zamiesz-kałej stwierdza się, że w województwach zachodnich i północnych (oraz łódz-kim i podlasłódz-kim) przypada po ok. 120-200 km sieci wodociągowej na 10 tys. mieszkańców, zaś w województwach południowych 70-80 km. W przypadku sieci kanalizacyjnej analogiczne mierniki są na ok. 10-krotnie niższym pozio-mie. W tym momencie warto przypomnieć, że w 1965 r. na obszarach wiejskich ówczesnych województw zachodnich i północnych na 10 tys. ludności przypa-dało po 3 - 7 km sieci wodociągowej. W porównaniu ze stanem obecnym różnica jest więc 15-20-krotna. Fakt ten, przy oczywistym przyroście liczby ludności na porównywalnych obszarach, jednoznacznie wskazuje, że wyższy poziom roz-woju infrastruktury komunalnej na obszarach wiejskich w zachodniej części Polski, wbrew powszechnym opiniom, został ukształtowany już po II wojnie światowej. Było to rezultatem sprzyjających uwarunkowań rozwoju infrastruk-tury na tamtych terenach: mniejszego rozdrobnienia gospodarstw indywidual-nych. wysokiego udziału gospodarstw wielkoobszarowych, mniejszego rozpro-szenia wiejskiej sieci osadniczej i dywersyfikacji działalności gospodarczej prowadzonej na obszarach wiejskich.

Znaczne różnice między województwami występują w poziomie upo-wszechnienia sieci infrastruktury komunalnej na poziomie wsi sołeckich. Sieć wodociągową w województwach północno-zachodnich, zachodnich i połu-dniowo-zachodnich (i w woj. łódzkim) miało ponad 80% wsi sołeckich, zaś w południowo-wschodnich i mazowieckim po ok. 60-70%. Sieć kanalizacyjną w województwach północno-zachodnich oraz południowych miało po ok. po 10-20% wsi sołeckich, zaś po 3 - 5 % tak wyposażonych wsi miały wojewódz-twa wschodnie i centralne (tab. 4).

Sytuacja w zakresie oczyszczania ścieków na obszarach wiejskich jest podobna do stanu wyposażenia w kanalizację zbiorową. Największy odsetek ludności wiej-skiej obsługiwanej przez oczyszczalnie ścieków wykazywały województwa

pół-Uwarunkowania i stan rozwoju infrastruktury... 155

nocne: zachodniopomorskie (32%), pomorskie (23%), warmińsko-mazurskie (16%) oraz dolnośląskie (18%) i podkarpackie (16%). Najniższy poziom tego miernika wykazywały województwa centralne, niektóre południowe oraz wschod-nie.

T a b e l a 4. W y p o s a ż e n i e wsi soleckich w sieć w o d o c i ą g o w ą i k a n a l i z a c y j n ą w 2001 r. w e d ł u g w o j e w ó d z t w

W o j e w ó d z t w o ^{W s i e s o l e c k i e W o j e w ó d z t w a w g % wsi soleckich p o s i a d a j ą c y c h sieć:} W o j e w ó d z t w o o g ó ł e m w o d o c i ą g o w ą k a n a l i z a c y j n ą O g ó ł e m 4 2 3 6 4 Śląskie 9 4 , 0 Z a c h o d n i o p o m o r . 2 1 . 8 D o l n o ś l ą s k i e 2 3 5 4 Z a c h o d n i o p o m o r . 9 3 , 5 P o d k a r p a c k i e 18.4 K u j a w s k o - p o m o r . 2 6 7 4 W i e l k o p o l s k i e 9 3 , 4 P o m o r s k i e 17.4 L u b e l s k i e 3 7 5 3 O p o l s k i e 9 1 , 8 D o l n o ś l ą s k i e 12,3 L u b u s k i e 1056 Ł ó d z k i e 90,1 M a ł o p o l s k i e 12.1 Ł ó d z k i e 3 6 0 3 K u j a w s k o - p o m o r . 8 8 . 8 Śląskie 10.8 M a ł o p o l s k i e 2 0 4 7 P o m o r s k i e 8 2 , 3 K u j a w s k o - p o m o r . 9 , 2 M a z o w i e c k i e 7 5 3 3 D o l n o ś l ą s k i e 8 0 , 3 W a r m i ń s k o - m a z u r . 9.1 O p o l s k i e 1055 O g ó ł e m 7 6 , 5 W i e l k o p o l s k i e 8 . 5 P o d k a r p a c k i e 1554 Ś w i ę t o k r z y s k i e 7 3 , 6 O g ó ł e m 7 . 8 P o d l a s k i e 3 3 8 2 Podlaskie 7 2 , 6 L u b u s k i e 7.1 P o m o r s k i e 1815 L u b u s k i e 7 1 . 6 O p o l s k i e 5 . 8 Ś l ą s k i e 1033 W a r m i ń s k o - m a z u r . 7 1 . 2 Ś w i ę t o k r z y s k i e 5 . 0 Ś w i ę t o k r z y s k i e 2 1 1 6 L u b e l s k i e 68.7 L u b e l s k i e 4 . 6 W a r m i ń s k o - m a z u r . 2 7 2 2 M a z o w i e c k i e 6 2 , 0 P o d l a s k i e 3 . 4 W i e l k o p o l s k i e 4 0 4 5 P o d k a r p a c k i e 6 1 , 9 Ł ó d z k i e 3.3 Z a c h o d n i o p o m o r . 1622 M a ł o p o l s k i e 6 0 , 8 M a z o w i e c k i e 3.1

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych statystycznych GUS.

Mimo wyraźnych predyspozycji wsi i rolnictwa w Polsce (duże rozproszenie osadnictwa i rozdrobnienie gospodarstw rolnych) słabo rozwijają się, jak dotych-czas, indywidualne, przyzagrodowe systemy oczyszczania ścieków. W 2001 r. ta-kich oczyszczalni było w kraju ok. 36 tys., a więc jedna tego typu oczyszczalnia przypadała na 80 gospodarstw. Najsłabiej rozwinięty jest tego typu system oczysz-czania ścieków w województwie świętokrzyskim oraz w śląskim, opolskim, lubu-skim i pomorlubu-skim - I oczyszczalnia przyzagrodowa przypada tam na kilkaset in-dywidualnych gospodarstw rolnych.

Również trudna sytuacja występuje w dziedzinie dostępności wysypisk zor-ganizowanych. W 2001 r. średnio w skali kraju I takie wysypisko przypadało na dwie gminy. Sytuacja taka byłaby możliwa do zaakceptowania, gdyby istniał powszechny system placów składowych oraz zorganizowanego wywozu odpa-dów stałych we wszystkich wsiach sołeckich. Niestety stan obecny oznacza

brak powszechnej dostępności przestrzennej wysypisk zorganizowanyci na znacznych obszarach poszczególnych województw. W województwach śląkim, świętokrzyskim, mazowieckim, małopolskim średnio na 1 wysypisko przepada 70-90 wsi sołeckich, a 2-krotnie mniej w lubuskim, zachodniopomorskim dol-nośląskim, pomorskim, opolskim wielkopolskim, tj. po 20-30 wsi.

Potwierdzenie zasadniczego postępu, ale i dużych zróżnicowań przesrzen-nych, w zakresie rozwoju podstawowych elementów infrastruktury kotnuralnej na wsi znajdujemy w wynikach NSP 2002 r. W 2002 r. średnio w kraju ni wsi instalację wodociągową miało prawie 87% mieszkań. W województwaci za-chodnich, północnych i południowych poziom tego wskaźnika przekraczał )0%, a w centralnych i wschodnich osiągał 75-80%. Wyposażenie mieszkań miej-skich w zespoły instalacji (wodociąg, łazienka, WC) było na poziomie niżzym od przedstawionego o ok. 10 punktów procentowych, ale z zachowaniem vyżej wymienionego układu zróżnicowań międzywojewódzkich.

W 2002 r. wyposażenie mieszkań wiejskich w gaz sieciowy, a także Z.O., jest na znacznie niższym poziomie - dlatego mieszkania posiadające

jedmcze-śnie wodociąg, WC, łazienkę, CO i gaz sieciowy stanowiły w 2002 r. zaledwie 14% ogółu.

Analizując rozwój podstawowych sieci infrastruktury komunalnej na obsza-rach wiejskich po 1990 r., łatwo zauważyć priorytety inwestycyjne gmin v tym zakresie:

• długość sieci wodociągowej zwiększyła się w latach 1990-2001 o 11) tys. km, tj. prawie 3-krotnie, a liczba przyłączy do budynków mieszkalnycho 1,5 min, tj. ponad 2,5-krotnie,

• długość sieci kanalizacyjnej zwiększyła się w latach 1990-2001 tylkoo 16 tys. km, ale był to przyrost ponad 6-krotny, a liczba przyłączy do budyików mieszkalnych wzrosła o ponad 260 tys., tj. prawie 8-krotnie,

• odsetek ludności wiejskiej obsługiwanej przez zbiorcze oczyszczalnie ście-ków w okresie 1990-2001 zwiększył się tylko z niespełna 3% do ok. I2/O, • długość sieci gazowej zwiększyła się w latach 1990-2001 tylko o 50 tys km,

ale był to przyrost ponad 4-krotny, a liczba odbiorców o prawie 400 tys., tj. wzrost prawie 2,5-krotny,

• liczba abonentów telefonii przewodowej w latach 1990-2001 zwiększya się prawie o 2,3 min, tj. prawie siedmiokrotnie.

WYBRANE ELEMENTY INFRASTRUKTURY SPOŁECZNEJ