ZMIANY WARUNKÓW ŻYCIA LUDNOŚCI WIEJSKIEJ
ZMIANY WARUNKÓW ŻYCIA LUDNOŚCI WIEJSKIEJ
W ciągu ośmiu lat zatrudnienie mierzone obydwoma wskaźnikami znacznie spadło, co oczywiście przełożyło się na wzrost stopy bezrobocia na wsi i w mia-stach (XII 1995 - 14,9%, podczas gdy XII 2002 - 18,0%). Obszarami o względnie wyższym zatrudnieniu w 2002 r. pozostały strefy podmiejskie nie-licznych aglomeracji oraz pojedyncze gminy, na terenie których zlokalizowany jest większy zakład produkcyjny (ryc. 13). Wśród 100 gmin o największym
od-setku pracujących aż 26 znajdowało się w woj. wielkopolskim.
Ryc. 13. Odsetek pracujących w ogólnej liczbie osób w wieku produkcyjnym, 2002, A - miasta Employmcnt rate per total number of persons in productive age, 2002, A - cities
ZMIANY WARUNKÓW ŻYCIA LUDNOŚCI WIEJSKIEJ
O P I S M E T O D Y B A D A W C Z E J
Końcowym etapem w rozważaniach nad oceną infrastrukturalno-gospodarczych warunków życia mieszkańców obszarów wiejskich była próba skonstruowania syntetycznego wskaźnika, za pomocą którego można by zapre-zentować przestrzenne zróżnicowanie poziomu warunków bytowych.
„Osta-teczne znalezienie odpowiedniej miary to nic innego, jak przedstawienie wyra-żenia liczbowego, za pomocą którego można opisać właściwości zjawisk oraz porównać ich zmienność, stosując pewną wartość umowną, czyli podstawową jednostką miary" (Kaczmarek 2001, s. 73).
W celu znalezienia tej „odpowiedniej miary" wypróbowano kilka metod standaryzacji - udział procentowy wartości danej cechy jednostki w całości
ogółu (Unicki, Siłka 2001): przypisanie zera dla wartości minimalnej danej ce-chy, jeden dla maksymalnej, a wartościom pośrednim proporcjonalne wielkości z przedziału (0-1); podział na pięć klas wartości danej cechy i przypisanie punktów od I do 5 - zarówno metodą użytą w pracy J. Bańskiego (1999), jak i poprzez podział całości zbioru na klasy równe pod względem liczebności (po 20%, czyli w tym przypadku po 433 gminy). Ostatecznie normalizację cech diagnostycznych wykonano za pomocą następującej formuły:
_ X"! X j
S(x)
gdzie:
xn ~ wartość cechy j w jednostce i, Xj - średnia arytmetyczna cechy j, S(x) - odchylenie standardowe cechy j.
Syntetyczny wskaźnik poziomu infrastrukturalno-gospodarczych warunków życia ludności wiejskiej (W,,.-) w poszczególnych gminach uzyskano za pomocą wzoru:
W„=Ltu
n >•>
gdzie:
n - liczba cech diagnostycznych (w tym opracowaniu 6), j - numer cechy.
Warto podkreślić, że uzyskany obraz przestrzenny, przy zastosowaniu każ-dej z opisanych powyżej metod, był bardzo podobny. Oznacza to, że wybór metody nie wpływa znacząco na zróżnicowanie badanego zjawiska i jego inter-pretację.
Otrzymane metodą standaryzacji wartości wskaźnika Wwi podzielono na pięć klas i przyporządkowano punkty według zasady przedstawionej w tabeli 2.
T a b e l a 2. Przyporządkowanie punktacji do wartości wskaźnika Wu :
Wartość wskaźnika W„. Przyznane punkty
poniżej -0,35 1
- 0 , 3 5 - - 0 . 1 2
-0.1 - 0 , 1 3
0.1 - 0 . 3 5 4
powyżej 0,35 5
Zmiany warunków życia ludności wiejskiej 105
W Y N I K I
Uzyskany dzięki sześciu cechom diagnostycznym, infrastrukturalno-gospodarczy wskaźnik warunków życia dla 1995 roku wykazuje duże zróżni-cowanie przestrzenne (ryc. 14). Obszarem o wyraźnie lepszych warunkach ży-cia jest szeroki pas gmin od Dolnego Śląska poprzez Wielkopolskę i Kujawy do Kaszub. Ponadto bardzo wyraźnie uwidoczniają się tereny podmiejskie War-szawy, Łodzi, Częstochowy, konurbacji górnośląskiej, Krakowa, Kielc, Rze-szowa, Olsztyna czy Szczecina. Także wokół pozostałych miast, mających po-wyżej 100 tys. mieszkańców, zaznaczają się koncentryczne strefy o wyższym od średniej krajowej wskaźniku warunków bytowych. Z kolei terenami o wy-raźnie niższym wskaźniku Wwż są gminy z województwa podlaskiego, lubel-skiego, części świętokrzylubel-skiego, podkarpackiego i warmińsko-mazurskiego oraz peryferie mazowieckiego i łódzkiego.
Ryc. 14. Syntetyczny wskaźnik infrastrukturalno-gospodarczych warunków życia ludności wiejskiej, 1995, A - miasta
Wartość wskaźnika: 5 - bardzo wysoka, 4 - wysoka, 3 - przeciętna, 2 - niska, I - bardzo niska Synthetic indicator of infrastruclural-economic living conditions of rural inhabitants, 1995
Indicator value: 5 - very high, 4 - high, 3 - average, 2 - low, 1 - very low; A - cities
Do 2002 r. przestrzenne zróżnicowanie w omawianym zakresie nie uległo istotniejszym przemianom (ryc. 15). Obszarami o najlepszych warunkach życia w dalszym ciągu pozostały obszary podmiejskie. Jednakże zauważalne są pew-ne zmiany, o których należy wspomnieć, gdyż mogą się opew-ne przerodzić
w trwałe trendy. Znacznie pogorszył się wskaźnik Wwi dla gmin województwa opolskiego, dolnośląskiego, lubuskiego, zachodniopomorskiego i warmińsko-mazurskiego, czyli dla obszarów, które charakteryzowały się wysokim udziałem rolnictwa uspołecznionego. W celu określenia rzeczywistego wpływu tego faktu na znaczne pogorszenie warunków życiowych mieszkańców, konieczne byłyby dodatkowe studia szczegółowe. Z kolei pewną poprawę warunków życiowych zanotowano w gminach województwa kujawsko-pomorskiego, mazowieckiego (szczególnie w części północno-zachodniej) oraz podkarpackiego.
Ryc. 15. Syntetyczny wskaźnik infrastrukturalno-gospodarczych warunków życia ludności wiejskiej, 2002
Wartość wskaźnika: 5 - bardzo wysoka, 4 - wysoka, 3 - przeciętna, 2 - niska, 1 - bardzo niska, A - miasta
Synthetic indicator of infrastructural-economic living conditions of rural inhabitants, 2002 Indicator value: 5 - very high, 4 - high, 3 - average, 2 - low, 1 - very low; A - cities
Zarówno w 1995 r. jak i 2002 zauważalne jest kształtowanie się pasa gmin o relatywnie lepszych warunkach życia wzdłuż drogi krajowej E-4. Fakt ten oraz opisana powyżej lepsza sytuacja w gminach podmiejskich odpowiada czę-sto wyznaczanym kierunkom dyfuzji impulsów rozwoju w przestrzeni w wa-runkach Polski. Otóż, następuje ona głównie z zachodu na wschód, z dużych ośrodków miejskich do otaczających regionów oraz wzdłuż głównych korytarzy transportowych (Węcławowicz i in. 2002). Uzyskany obraz przestrzenny w du-żej mierze nawiązuje do teorii rdzenia i peryferii, której podstawy przedstawił F. Ratzel, a szerzej rozwinął J. Friedmann oraz do koncepcji regionu spolary-zowanego J.R. Boudeville'a (za Rykiel 1991; Bański 1999; Czyż 2002).
Zmiany warunków życia ludności wiejskiej 107
Analizując zmiany infrastrukturalno-gospodarczych warunków życia ludno-ści wiejskiej w latach 1995 i 2002, nie stwierdzono istotnych różnic przestrzen-nych dla dwóch analizowaprzestrzen-nych okresów. W większości gmin nie zmienił się w ogóle lub zmienił się nieznacznie wskaźnik warunków bytowych ludności (tab. 3). Zaledwie w 10% gmin zaszły istotne przemiany. W tabeli 4 ukazano szczegółowe przemieszczenia gmin w badanym okresie.
T a b e l a 3. Zmiana pozycji gmin w zakresie warunków życia w latach 1995-2002 Zmiany pozycji gmin pomiędzy
Liczba gmin Odsetek ogółu 1995 a 2002 r. Liczba gmin gmin (%)
Bez zmian 1122 52
Zmiana nieznaczna (o 1 pozycję) 833 38 Zmiana duża (więcej niż o 1 pozycję) 212 10 Źródło: opracowanie własne.
T a b e l a 4. Liczba gmin w poszczególnych klasach w latach 1995 i 2002 2002 1 2 3 4 5 1 315 149 19 9 3 495 2 155 334 128 25 6 648 >n o 3 40 131 137 78 33 419 o- 4 4 40 79 98 4 6 267 5 0 9 24 67 238 338 £ 514 663 387 277 326 2167
Źródło: opracowanie własne.
Przeprowadzono również ocenę dynamiki zmian poziomu warunków życia ludności wiejskiej - zarówno w kierunku relatywnej poprawy, jak i pogorszenia warunków życia. W tabeli 5 zamieszczono podział gmin na cztery grupy - ob-szary stabilizacji, depresyjne, progresywne i regresywne. Szczególnie dwie ostatnie grupy wydają się być interesujące do dalszych analiz ze względu na du-żą dynamikę przemian na ich terenie. Odpowiedź na pytanie, co jest przyczyną poprawy lub pogorszenia warunków bytowych w tych gminach może przynieść użyteczne informacje o sugerowanych kierunkach działań dla władz samorzą-dowych. Dla gmin depresyjnych może to stanowić wskazówkę, jak wejść w fa-zę wzrostową, zaś dla samorządów z obszarów stabilizacji, jak przeciwdziałać ewentualnemu spadkowi z osiągniętego do tej pory poziomu.
W 2002 r. 766 gmin, czyli 35% ogółu badanych, cechowało się wyższym wskaźnikiem warunków życia IV„_- od średniej krajowej. Jednostki te cechują się znacznie lepszym wyposażeniem infrastrukturalnym i potencjałem gospodar-czym niż przeciętna. Z kolei 65% gmin charakteryzowało się wartościami wskaźnika \VW. poniżej przeciętnej. Podobną asymetrię otrzymano w badaniach
nad poziomem życia w latach 80., biorąc za zmienne zupełnie inne cechy oraz prowadząc badania zarówno dla gmin wiejskich i miejskich. G. Lodkowska
(1985. s. 328) pisała, iż „... gdyby istniała jednostka o parametrach średnich dla
Polski, miałaby wskaźnik syntetyczny poziomu życia z numerem 305: poziom ży-cia wyższy niż w tej hipotetycznej jednostce reprezentuje 13.4% analizowanych jednostek, poniżej tego poziomu znajduje się aż 86,4% jednostek".
T a b e l a 5. Klasyfikacja gmin względem dynamiki przemian warunków życia Wartość wskaźnika
warunków życia
2002 Wartość wskaźnika
warunków życia wysoka (>0) niska (<0)
1995 wysoka (>0) 600 obszary stabilizacji 195 obszary regresywne 1995 niska (<0) 166 obszary progresywne 1206 obszary depresyjne Źródło: opracowanie własne
WNIOSKI
Zmiany wyposażenia infrastrukturalnego gmin w badanym okresie podle-gały dynamicznym przeobrażeniom. Wzrosła zarówno liczba sklepów, jak i długość sieci wodno-kanalizacyjnej. Niekorzystnymi tendencjami są z pewno-ścią: stagnacja z elementami regresji nie badanej w tym opracowaniu infra-struktury społecznej, spadek liczby obiektów infrainfra-struktury ekonomicznej ob-sługujących rolnictwo oraz opisana powyżej niekorzystna relacja długości sieci kanalizacyjnej do wodociągowej. Niech za podsumowanie tej części rozważań posłuży wypowiedź lokalnego lidera społecznego jednej z badanych przez autora gmin wiejskich, który o przemianach w zakresie infautorastruktury powiedział
-czego nie zrobiono w przeciągu 40 lat PRL. starano się nadrabiać w prze-ciągu ostatnich 10 lat".
Mimo wzrostu aktywności gospodarczej ludności na obszarach wiejskich, w 2002 r. na wsi zarejestrowanych było tylko 23,4% ogółu podmiotów gospo-darczych w systemie REGON. Oczywiście po uwzględnieniu gospodarstw in-dywidualnych, odsetek podmiotów gospodarczych na wsi wzrósłby do poziomu około 51%. Niekorzystnym zjawiskiem, negatywnie wpływającym na warunki życiowe mieszkańców jest wysoka stopa bezrobocia, która w ciągu analizowa-nego okresu wzrosła. W niewielkim stopniu zmieniło się przestrzenne zróżni-cowanie w zakresie dochodów budżetów samorządów przypadających na jed-nego mieszkańca gminy.
Niniejsze opracowanie miało dwa zasadnicze cele - metodyczny i poznaw-czy. W pracy starano się wypracować postępowanie badawcze, które mogłoby być stosowane w analizach porównawczych warunków życia ludności. Ukazano również przestrzenne zróżnicowanie i dynamikę zmian w latach 1995-2002 w zakresie dwóch elementów składających się na kształtowanie warunków by-towych -wyposażenia infrastrukturalnego i potencjału gospodarczego.
1
Zmiany warunków życia ludności wiejskiej 109
Po przeprowadzonycli badaniach należy stwierdzić, iż współcześnie w Pol-sce mamy do czynienia z silnym spolaryzowaniem przestrzeni w analizowanym zakresie. W latach 1995-2002 nastąpiło dalsze pogłębienie tego zróżnicowania - na obszarach o relatywnie lepszych warunkach życia nastąpiła dalsza poprawa (średnia dla gmin z wskaźnikiem Ww>0 wzrosła z 0,496 do 0,534), zaś w gminach o względnie gorszych warunkach bytowych nastąpiła stagnacja (średnia dla gmin z №^<0 zmalała z - 0 , 2 8 8 do -0,292). Dystans pomiędzy tymi dwoma obszarami powiększył się o ponad 5% - z 0,784 do 0,826. Nie są to co prawda przemiany drastyczne, jednakże może to być pewien zarysowujący się trend we współczesnej przestrzeni kraju.
Kwestia polaryzacji regionalnej kraju jest coraz częściej poruszanym tema-tem badawczym. Przykładowo D. Unicki i T. Siłka (2001, s. 301-302) w pod-sumowaniu swoich badań stwierdzili, iż „...analiza postaw rozwojowych oraz
przesłanek rozwojowych pozwala na jednoznaczne stwierdzenie, że na terenie Polski występuje silne zróżnicowanie przestrzenne szeroko rozumianego roz-woju społeczno-gospodarczego. Takie zróżnicowanie jest typowe dla współcze-snych i dynamicznie rozwijających się struktur przestrzennych, które cechuje wyraźna polaryzacja podstaw rozwoju spoleczno-ekonomicznego oraz powią-zań funkcjonalnych na niewielkich obszarach".
Różnicowanie się polskiej przestrzeni wiejskiej stanowi duże wyzwanie dla osób tworzących koncepcje i strategie rozwoju kraju i regionów. Powstają bo-wiem propozycje, iż przy ograniczonych zasobach finansowych powinno się wspierać regiony wzrostu, gdyż tylko te obszary zdołają właściwie wykorzystać powierzone im fundusze. Jednakże z drugiej strony istnieje koncepcja, która mówi, że pomoc udzielona przez region bogaty biedniejszemu po pewnym cza-sie zwraca się obszarom lepiej rozwiniętym. W celu odpowiedzi na te wątpli-wości w pierwszej kolejności istnieje potrzeba bardziej szczegółowego określe-nia potencjału społeczno-demograficznego, struktury funkcjonalnej oraz głównych problemów trapiących zarówno obszary depresyjne, jak i regiony wzrostu.
L I T E R A T U R A
B a ń s k i J., 1999, Obszary problemowe w rolnictwie Polski. P r a c e G e o g r a f i c z n e , I G i P Z P A N . 172, W r o c ł a w . W y d . C o n t i n u o .
B a ń s k i J.. S t o I a W . , 2 0 0 2 , Przemiany struktury przestrzennej i funkcjonalnej ob-szarów wiejskich w Polsce, S t u d i a O b s z a r ó w W i e j s k i c h t. 3, P T G , I G i P Z P A N . W a r s z a w a .
C z a p i e w s k i K.L., 2003, Warunki życia ludności wiejskiej w Polsce w okresie
C z y ż T., 2002, Zastosowanie modelu potencjału w analizie zróżnicowania
regional-nego Polski, S t u d i a R e g i o n a l n e i L o k a l n e , 2 - 3 ( 9 ) , 5 - 1 4 .
D o m a ń s k i B., 2 0 0 1 , Kapitał zagraniczny w przemyśle Polski. Prawidłowości roz-mieszczenia, uwarunkowania i skutki, I G i G P U J , K r a k ó w .
I l n i c k i D., S i ł k a T . , 2 0 0 1 , Polska przestrzeń w kontekście nowego podziału admi-nistracyjnego [ w : ] H . R o g a c k i ( r e d . ) Koncepcje teoretyczne i metody badań geogra-fii społeczno-ekonomicznej i gospodarki przestrzennej, B o g u c k i W y d . N a u k o w e ,
P o z n a ń , 2 9 3 - 3 0 3 .
K a c z m a r e k J., 2 0 0 1 , Miejsce - w poszukiwaniu właściwej miary [ w : ] H . R o g a c k i
(red.) Koncepcje teoretyczne i metody badań geografii społeczno-ekonomicznej i
go-spodarki przestrzennej, B o g u c k i W y d . N a u k o w e , P o z n a ń , 7 3 - 8 1 .
K a c z m a r e k T . , 1998, Funkcje gospodarcze obszarów wiejskich w Polsce, |w:]
B. G ł ę b o c k i ( r e d . ) Przestrzenna transformacja struktury agrarnej a wielofunkcyjny rozwój wsi w Polsce, B o g u c k i W y d . N a u k o w e , P o z n a ń , 7 5 - 1 0 1 .
K o c i s z e w s k i J., 2 0 0 2 . Konwergencja czy dywergencja poziomu rozwoju i poziomu życia pomiędzy regionami zachodnimi i północnymi oraz wschodnimi w procesie przechodzenia Polski do gospodarki rynkowej [ w : ] B. N a m y ś l a k , R. K o z i e ł ( r e d . )
Współczesne procesy transformacji w układach lokalnych i regionalnych w Polsce,
P r z e k s z t a ł c e n i a r e g i o n a l n y c h s t r u k t u r f u n k c j o n a l n o - p r z e s t r z e n n y c h , t. V I I , IG U W r . , W r o c ł a w , 1 8 5 - 2 0 7 .
K o ł o d z i e j c z y k D., 2 0 0 2 , Uwarunkowania społeczno-gospodarcze lokalnego roz-woju gospodarczego, S t u d i a i M o n o g r a f i e , 113, I E R i G Ż , W a r s z a w a .
L e s z c z y c k i St., D o m a ń s k i R., 1995, Geografia Polski społeczno-ekonomiczna.
W y d . N a u k o w e P W N , W a r s z a w a .
L i s z e w s k i St., 1999, Czy i co łączy współczesne nauki geograficzne. Refleksje oso-biste nad stanem polskiej geografii [ w : ] A . L i s o w s k i ( r e d . ) Geografia na przełomie wieków - jedność w różnorodności, W G i S R U W , W a r s z a w a , 8 2 - 9 0 .
L o d k o w s k a G . , 1985, Przestrzenne zróżnicowanie poziomu i warunków życia lud-ności u' Polsce w 1980 r., P r z e g l ą d G e o g r a f i c z n y , 5 7 , 3, 3 1 7 - 3 4 0 .
Mały Rocznik Statystyczny 2003. 2 0 0 3 , G U S , W a r s z a w a .
R y k i e l Z.. 1991, Rozwój regionów stykowych w teorii i w badaniach empirycznych.
P r a c e H a b i l i t a c y j n e . W y d . P o l s k i e j A k a d e m i i N a u k , W a r s z a w a .
S t a s i a k A . . K u l i k o w s k i R., 1996, Gminy wiejskie w Polsce, W i e ś i P a ń s t w o , 2 - 3 ( 2 3 - 2 4 ) , 2 1 - 9 0 .
Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, Dz. U. z 2001 r. Nr 142. poz.
1591.
W a r z y w o d a - K r u s z y ń s k a W . , K o ś m i c k i E., J a n u s z e k H „ 2 0 0 1 .
Wprowadzenie | w : j W . W a r z y w o d a - K r u s z y ń s k a , E. K o ś m i c k i , H . J a n u s z e k ( r e d . )
Bieda na wsi na tle globalnych przemian społeczno-gospodarczych w Polsce, AR
w P o z n a n i u , A E w P o z n a n i u , P T S , P o z n a ń , 7 - 1 4 .
W ę c ł a w o w i c z G . i in., 2 0 0 2 , Aktualizacja raportu o stanie zagospodarowania przestrzennego kraju, I G i P Z P A N .
W i e I o ń s k i A., 2004, Lokalizacja działalności gospodarczej. Teoretyczne podstawy,
Zmiany warunków życia ludności wiejskiej I11 C H A N G E S IN L I V I N G C O N D I T I O N S O F R U R A L P O P U L A T I O N T h e p a p e r p r e s e n t s c h a n g e s that t o o k p l a c e in the y e a r s 1 9 9 5 2 0 0 2 in t e r m s o f i n f r a s t r u c t u r e e q u i p m e n t a n d e c o n o m i c a l p o t e n t i a l in t h e rural a r e a s o f P o l a n d . O n e o f s t a n -d a r -d i z a t i o n m e t h o -d s is a p p l i e -d to i -d e n t i f y the s y n t h e t i c i n -d i c a t o r o f l i v i n g c o n -d i t i o n s in the a n a l y z e d r a n g e . T h e a n a l y s i s c o n d u c t e d s h o w e d s i g n i f i c a n t s p a t i a l d i f f e r e n c e s be-t w e e n s u b u r b a n a r e a s a n d be-the resbe-t o f be-t h e c o u n be-t r y . R e s e a r c h s h o w e d a p h e n o m e n o n of d e e p e n i n g p o l a r i z a t i o n in P o l i s h rural a r e a s . T h e s t u d y o f f e r s a p r e l i m i n a r y a t t e m p t t o c l a s s i f y rural a r e a s into t e r r i t o r i e s : d e p r e s s i v e , r e g r e s s i v e , p r o g r e s s i v e a n d s t a b i l i z e d .
T O M A S Z M I C H A L S K I
K a t e d r a G e o g r a f i i R o z w o j u R e g i o n a l n e g o , U n i w e r s y t e t G d a ń s k i 81 - 3 7 8 G d y n i a , ul. P i ł s u d s k i e g o 4 6
g e o t i n @ u n i v . g d a . p l