W Polsce notowany jest jeden z niższych wskaźników zatrudnienia osób w wieku 55–64 lat. W Europie zatrudnienie osób starszych (55–64 lata) wzrasta z roku na rok i według danych Eurostatu w roku 2015 wynosiło dla krajów europejskich średnio 53,3% (w 2013 roku było to 51,8%, w 2008 roku 45,5%, zaś w 2002 roku jedynie 38,1%). W 2015 roku najwyższe zatrudnienie wśród seniorów było w Szwecji, gdzie wynosiło aż 74,5%, następnie w Niemczech, gdzie utrzymywało się na poziomie 66,2%, w Danii – 64,7% i Estonii – 64,5% [Szumlewicz 2016]. W Polsce w 2015 roku zatrudnionych było jedynie 44,3% seniorów, czyli o 9 punktów procentowych mniej niż średnia unijna.
Zgodnie z założeniami Strategii na rzecz inteligentnego zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu Europa 2020 przyjętej w 2010 r. [Komunikat Komi-sji Europa 2020 (2010)] jednym z nadrzędnych celów Unii Europejskiej ma być osiągnię-cie do 2020 r. wskaźnika zatrudnienia osób w wieku 55–64 lat na poziomie 75%. Jednak w Polsce wśród pracowników 50+ obserwuje się tendencję do jak najszybszego prze-chodzenia na świadczenia emerytalne oraz korzystania z różnego rodzaju transferów socjalnych (w tym świadczeń rodzinnych czy pomocy społecznej), co również wpływa na ich dezaktywizację na rynku pracy [Uchwała Nr 238, Rada Ministrów 2014].
Wydłużanie aktywności zawodowej pracowników po 50 roku życia należy do priorytetowych działań wielu krajów Unii Europejskiej. Powstaje zatem pytanie, jak zmotywować ludzi w wieku senioralnym do pozostania na rynku pracy, jak w tym celu dostosować warunki ich pracy i zwiększyć możliwości zatrudnienia, a także umożliwić przekwalifikowanie się, co czasem, wraz z wiekiem, staje się niezbędne.
Nowoczesne technologie na rynku pracy
Szybki postęp w dziedzinie nowoczesnych technologii powoduje zmiany na rynku pracy – coraz więcej instytucji wykorzystuje je w procesie produkcji i zarządzania, a także oferuje swoje usługi za pośrednictwem sieci. Problemem stają się kwalifi-kacje pracowników i konsekwencje wynikające z podziału na tych, którzy potrafią, mogą i chcą korzystać z technologii, i tych, których świadomość w tym zakresie jest bardzo mała lub nie mają jej wcale. Coraz szybsze tempo rozwoju prowadzi w konsekwencji do pogłębiania się dystansu kompetencyjnego między grupami nieposiadającymi możliwości korzystania z nowoczesnych rozwiązań a pozostałą częścią społeczeństwa [Batorski 2010]. Brak dostępu do Internetu przekłada się na brak dostępu do rozwiązań teleinformatycznych, a to prowadzi w konsekwencji
do marginalizacji i wyłączenia całych grup z obszarów życia zawodowego, a nawet więcej, z życia społeczeństwa informacyjnego, gdyż technologie informacyjno-komunikacyjne odgrywają coraz większą rolę także w życiu codziennym. W wielu gałęziach gospodarki posiadanie kompetencji informatycznych jest warunkiem uzyskania pracy.
W szczególnej sytuacji są osoby w wieku 50+, których kwalifikacje zawodowe są często przestarzałe i niedostosowane do wymogów współczesnego rynku pra-cy. Kiedy osoby mające dzisiaj 50 lat i więcej rozpoczynały swoje kariery zawodo-we, nie było Internetu, a o komputerze w domu marzyć mogli nieliczni. Ponadto nie wymagano od nich umiejętności poszukiwania pracy. Jeżeli okoliczności nie wymusiły uzupełniania wiedzy na temat nowoczesnych technologii, to osoby te pozostały nadal bierne, jeśli chodzi o korzystanie z komputera czy Internetu [Mar-chlewska 2015]. Szczególnie dotyczy to osób o niskim poziomie wykształcenia, gdyż na stanowiskach pracy, jakie do tej pory zajmowały, zazwyczaj kompetencje w zakresie nowoczesnych technologii nie były potrzebne. W konsekwencji osoby te często nie posiadają także wiedzy na temat nowych form poszukiwania pracy i pomocy, jaką mogą znaleźć w Internecie, gdyż nie miały wcześniej możliwości ani potrzeby uzyskania takiej wiedzy. Co więcej, osoby w wieku senioralnym czę-sto bronią się przed zmianami, utwierdzając się w przekonaniu, że nowoczesność jest dla młodszych. Preferują ponadto tradycyjne metody poszukiwania pracy, ta-kie jak korzystanie z ofert powiatowego urzędu pracy, ogłoszeń w lokalnej prasie, informacji pozyskanych od znajomych. W tej grupie poprawa jakości życia rzadko kojarzy się z możliwościami, jakie daje wykorzystanie nowoczesnych technologii informacyjno-komunikacyjnych. Okazuje się jednak, że podnoszenie kwalifikacji i zdobywanie nowych kompetencji jest konieczne, gdyż wymusza to rynek pracy.
Przygotowując szkolenia, kursy czy inne formy aktywizacji zawodowej dedyko-wanej dla tej grupy osób, należy uwzględnić zagadnienia związane z koniecznością indywidualizacji w edukacji dorosłych. Trzeba pamiętać, że grupa osób w wieku określanym przez badaczy rynku pracy jako „wiek niemobilny w pracy zawodowej”, jest grupą niejednorodną, a cechami dominującymi w tej grupie są zazwyczaj zdecy-dowany spadek motywacji do zmian, zaniżona samoocena i brak potrzeby dokształ-cania. Organizując szkolenia, warto uwzględnić też fakt, że mimo iż niewielki odsetek w tej grupie stanowią osoby z niepełnosprawnością biologiczną, to znaczny odsetek odczuwa różne dolegliwości zdrowotne związane z wiekiem. Nie pozostaje to bez wpływu na komfort funkcjonowania na rynku pracy. Wzbudzenie potrzeby zdoby-wania nowej wiedzy i przybliżanie idei edukacji przez całe życie wydaje się zatem nie do przecenienia.
E-learning oraz m-learning drogą do uzyskania
nowych kompetencji
E-learning i jego odmiana zwana m-learningiem to formy kształcenia coraz częściej doceniane zarówno przez przedsiębiorstwa, jak i indywidualne osoby. Zastosowa-nie najnowszych technologii informacyjnych sprzyja przygotowaniu atrakcyjnych interaktywnych materiałów edukacyjnych dostosowanych do potrzeb i możliwości różnych uczestników szkolenia, zwiększając ich motywacje do nauki i skuteczność nauczania. Należy zauważyć, że istotny jest nie tylko sposób przygotowania treści, ale także forma ich przekazu, tak by uwzględnione zostały indywidualne preferencje oraz przyzwyczajenia osób uczących się.
Nauczanie realizowane w formie kursów online posiada pewne dodatkowe możliwości indywidualizowania podejścia, co nie zawsze jest możliwe w nauczaniu klasycznym. Dla osób aktywnych zawodowo i posiadających spore doświadczenie na rynku pracy taka for-ma nauczania jest bardzo wygodna. Po pierwsze, ze względu na możliwość doboru czasu i miejsca nauki – często jest to główna przyczyna wyboru kursów online przez użytkowni-ków, szczególnie w sytuacji dysponowania ograniczonym czasem wolnym, w przypadku osób aktywnych zawodowo. Jest to dogodna forma także dla osób mieszkających w znacz-nej odległości od ośrodków szkoleniowych. Drugim czynnikiem wyboru nauki online jest możliwość swobodnego dostępu i poruszania się po materiale szkoleniowym według własnych potrzeb i zgodnie z dotychczasową wiedzą; chodzi o możliwość dokonywania dowolnej liczby powtórek materiału i tworzenia własnych ścieżek zdobywania wiedzy. Po-czątkowo materiały e-learningowe miały liniowy układ treści, czyli przejście do kolejnych partii materiału możliwe było dopiero po pozytywnym zaliczeniu wcześniejszych modu-łów, obecnie jednak stosuje się model gałęziowy, który pozwala na swobodną wędrówkę po materiale. Duże znaczenie w dostosowywaniu kursu do potrzeb osób posiadających już pewne doświadczenie zawodowe stanowi możliwość uwzględnienia różnych poziomów wiedzy osób uczących się – w tym celu można wzbogacić materiał o dodatkowe moduły, z jednej strony z informacjami podstawowymi dla osób, które nie posiadają wiadomości z omawianego tematu, a z drugiej z informacjami zaawansowanymi – dla tych, którzy mają już pewną wiedzę w tym temacie i dzięki tym informacjom będą mogli ją poszerzyć. Wska-zówką w doborze ścieżki może być np. rozwiązanie odpowiedniego pretestu, który z jed-nej strony może wykazać braki w wiedzy niezbędz jed-nej do zrozumienia omawianych zagad-nień w rozpoczynanym module i wymusić zapoznanie się z materiałem podstawowym, a w innym przypadku wykazać, że osoba posiada informacje dotyczące wprowadzanych zagadnień i przekierować ją – by pominąć materiał, na którego temat wykazała się już wie-dzą – od razu do dalszego etapu nauki.
Bardziej zaawansowane podejście oferują systemy, w których wykorzystano ele-menty sztucznej inteligencji [Poloczek 2002] do śledzenia przebiegu procesu nauki (np. system WebTeacher czy Alatus LMCS). Dzięki zastosowaniu rozwiązania opar-tego na sieci neuronowej, która potrafi się uczyć w oparciu o pobierane z systemu informacje na temat aktualnego poziomu wiedzy studenta, specjalnie zaprojekto-wany system ekspertowy pozwala dobrać odpowiednią dla danego użytkownika „ścieżkę”, określającą dalsze etapy nauki. W tym celu wykorzystano system wielopo-ziomowych reguł decyzyjnych umożliwiający zaprogramowanie możliwości śledze-nia przebiegu nauki na bieżąco i dostosowywanie jej w zależności od uzyskiwanych wskaźników wielkości oraz rodzaju oferowanych porcji wiedzy.
Innym sposobem personalizacji przekazu wiedzy w nauczaniu online jest zróżnico-wanie form przekazu treści i sposobu prowadzenia zajęć, z uwzględnieniem różnych predyspozycji kursantów, np. preferencji wzrokowych czy słuchowych, form prezentacji opisowej lub graficznej, a także poprzez dostosowanie liczby podawanych informacji do możliwości ich przyswojenia. Każdy człowiek ma swój własny sposób zapamiętywania i przyswajania nowej wiedzy i umiejętności, który zależy zarówno od predyspozycji wro-dzonych, jak i nabytych. Preferowany sposób uczenia się może z czasem ulegać mody-fikacji, gdyż kształtowany jest w trakcie procesu nauki i wychowania, a także zależy od wieku osoby przyswajającej wiedzę. W przypadku kursów online uczący sam może zde-cydować, którą z dostępnych postaci przekazu wykorzysta, jak dużo czasu potrzebuje, aby opanować materiał, ile powtórek czy ćwiczeń chce wykonać.
Przedstawione cechy e-learningu pokazują, że jest to doskonała forma podno-szenia kwalifikacji zawodowych i uzupełnienia wiedzy z zakresu technologii infor-matycznych, i to nie tylko dla osób z grupy 50+, ale także innych osób zagrożonych wykluczeniem lub czasowym wyłączeniem z rynku pracy. W ten sposób mogą uzupełniać swoje wiadomości i w konsekwencji rozszerzać możliwości zatrudnie-nia osoby przebywające na długich zwolniezatrudnie-niach (np. rehabilitacyjnych, urlopach wychowawczych), a także osoby niepełnosprawne. Ponieważ jest to grupa bardzo niejednorodna, możliwość indywidualizacji czasu i miejsca nauki, liczby powtórzeń i ćwiczeń, poziomu trudności i formy nauczania i wszelkie inne sposoby dostosowa-nia nauki do indywidualnych potrzeb są nie do przeceniedostosowa-nia.