W połowie lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku Stany Zjednoczone podjęły decyzję o roz-mieszczeniu broni atomowej na swoim terytorium, na wyspie Guam, Hawajach, Alasce, Kubie, wyspie Johnston, Midway, Portoryko, Okinawie należącej do Japonii, w atolu Kwajalein należącym do Wysp Marshalla, Kanadzie, na Filipinach, w Tajwanie, Korei Południowej, w Wielkiej Brytanii, RFN, na pokładach trzech okrętów bazujących na Oceanie Atlantyckim i na pięciu okrętach operujących na Oceanie Spokojnym. W późniejszym la-tach do listy tej dołączono kraje NATO, w tym: Belgię, Francję, Holandię, Włochy, Grecję i Turcję oraz Maroko i Hiszpanię. Bez uzgodnień z rządami państw Stany Zjednoczone roz-mieściły broń na Grenlandii, Islandii (oficjalnie rząd USA zaprzecza) i w Japonii6.
W sumie Stany Zjednoczone składowały broń jądrową w 18 krajach i na 9 terytoriach na-leżących do USA. Łącznie za granicą rozmieściły broń jądrową 38 typów, między innymi 21 na terytorium RFN, 11 we Włoszech, po 4 w Wielkiej Brytanii, Turcji i Grecji, 3 w Holandii, 2 w Belgii, 20 na wyspie Guam, 19 na wyspie Okinawa i 11 na Hawajach7.
5 U.S. Nuclear Weapons in Europe [online], wersja HTML pliku, http://fas.org/programs/ssp/nukes/_images/eurograph-big.jpg [dostęp: 10.09.2016].
6 United States Secretly Deployed Nuclear Bombs In 27 Countries and Territories During Cold War, National Security Archive Electronic Briefing Book No. 20 , [online], http://nsarchive.gwu.edu/news/19991020/ [dostęp: 15.09.2016].
7 Disarmament Diplomacy, Report on Cold War Custody & Deployment of US Nuclear Weapons, The Acronym Institute Issue No. 41 [online], November 1999, http://www.acronym.org.uk/dd/dd41/41cwar.htm [dostęp: [dostęp: 17.09.2016].
W szczytowych latach wyścigu zbrojeń, czyli w drugiej połowie lat sześćdziesiątych i na początku lat siedemdziesiątych, Stany Zjednoczone rozmieściły ponad 7300 egzemplarzy broni jądrowej w krajach NATO (we Włoszech, Francji, w Holandii, Belgii, Grecji, Turcji, w tym na terytorium RFN 2750 egzemplarzy), 500 w rejonie Oceanu Atlantyckiego (Kanadzie, Hiszpanii, Portoryko, Grenlandii) i ponad 3000 w rejonie Pacyfiku. Ponadto w latach siedemdziesiątych ponad 7000 środków broni jądrowej znajdowało się na okrę-tach marynarki wojennej – na myśliwskich okręokrę-tach podwodnych, lotniskowcach, niszczy-cielach, krążownikach i fregatach.
Pierwszą lotniczą bombę jądrową Stany Zjednoczone przetransportowały do Europy (do Wielkiej Brytanii) we wrześniu 1954 roku, natomiast w marcu 1955 roku amerykańskie siły zbrojne przetransportowały pierwszą lotniczą bombę jądrową na terytorium RFN. Miesiąc później na terytorium RFN rozmieszczono artyleryjskie pociski jądrowe kalibru 280 mm i pociski rakietowe Matador, a potem Honest John i Corporal. W marcu 1956 roku rozmiesz-czono artyleryjskie pociski jądrowe kalibru 203 mm, w marcu 1957 roku lądowe miny ją-drowe, w maju 1958 roku pociski rakietowe Redstone, w 1959 roku pociski rakietowe Nike Hercules i Mace, a w roku 1960 pociski rakietowe Lacrosse. Łącznie na początku lat sześć-dziesiątych na terenie RFN znajdowały się już środki broni jądrowej 10 różnych typów. Do 1984 roku na terytorium RFN była rozmieszczona broń jądrowa 21 typów. W punkcie kul-minacyjnym na obszarze Europy znajdowało się około 7300 sztuk amerykańskiej broni ją-drowej, rozmieszczonych w składach na terytoriach wielu państw Europy Zachodniej (rys. 1).
W ostatniej dekadzie zimnej wojny państwa NATO utrzymywały w Europie w stałej go-towości bojowej około 70 dywizji, 50 samodzielnych brygad sił lądowych i ponad 3000 sa-molotów bojowych. Łącznie jednostki te liczyły ponad 3 mln żołnierzy. W uzbrojeniu mia-ły ponad 3000 środków przenoszenia broni jądrowej, 15 000 czołgów oraz 18 000 środków artylerii polowej i moździerzy. Najliczniejsze zgrupowanie sił zbrojnych utrzymywano na Centralnym Teatrze Działań Wojennych (CTDW) ze względu na jego strategiczne central-ne położenie na Europejskim Teatrze Wojny.
Siły lądowe organizacyjnie dzieliły się na dwa zgrupowania: Północną Grupę Armii (Northern Army Group – NORTHAG) i Centralną Grupę Armii (Central Army Group – CENTAG).
W skład Północnej Grupy Armii wchodziły cztery korpusy armijne – zachodnioniemiecki, bry-tyjski, belgijski i holenderski. Zasadniczą siłę uderzeniową stanowiły dywizje zachodnionie-mieckie, pod względem stanu osobowego, środków przeciwpancernych i artylerii przewyższa-jące pozostałe związki taktyczne8. W uzbrojeniu korpusów znajdowały się środki do przenoszenia broni jądrowej, w tym pociski rakietowe typu Lance, oraz artyleria kalibru 203 i 155 mm. Dla przykładu, w uzbrojeniu 1 Korpusu Armijnego Wielkiej Brytanii było 12 wy-rzutni pocisków Lance ze składu brygady artylerii oraz 16 haubic kalibru 203 mm i 96 haubic kalibru 155 mm, zgrupowanych w czterech polowych pułkach artylerii, a 1 Korpus Armijny Holandii miał samodzielny dywizjon pocisków Lance (6 wyrzutni) oraz dwa samodzielne dy-wizjony artylerii z 16 haubicami kalibru 203 mm i 136 haubicami kalibru 155 mm9.
8 W. Weber, Siły lądowe NATO stacjonujące w RFN, „Wojskowy Przegląd Zagraniczny” 1974 nr 3.
9 NORTHAG wartime structure in 1989, Wikipedia [online], https://en.wikipedia.org/wiki/NORTHAG_wartime_structure_
in_1989 [dostęp: 10.10.2016].
Źródło: S. Zarychta, Broń jądrowa 1945–2016, Warszawa 2016.
Rys. 1. Środki broni jądrowej w Europie
1960 1970 1980 1990 2000 2010
1955
W skład Centralnej Grupy Armii wchodziły cztery korpusy: dwa amerykańskie i dwa za-chodnioniemieckie. Zasadniczą siłę uderzeniową stanowiły amerykańskie dywizje pancer-ne i zmechanizowapancer-ne oraz dywizje pancerpancer-ne Bundeswehry. W uzbrojeniu tych związków znajdowało się około 200 wyrzutni broni jądrowej, około 400 czołgów i ponad 2500 dział artylerii polowej, rakietowej i moździerzy. Dla przykładu, zachodnioniemiecki 2 Korpus Armijny miał w wyposażeniu 6 wyrzutni pocisków rakietowych Lance, 42 haubice kalibru 203 mm jako uzbrojenie dwóch batalionów artyleryjskich wchodzących w skład dwóch puł-ków artylerii, natomiast 5 batalionów artylerii ze składu brygad uzbrojonych miało 90 hau-bic kalibru 155 mm. Z kolei 3 Korpus Armijny był wyposażony w 6 wyrzutni pocisków ra-kietowych Lance, 54 haubice kalibru 203 mm jako uzbrojenie trzech batalionów artyleryjskich wchodzących w skład trzech pułków artylerii oraz w 162 haubice kalibru 155 mm stanowią-ce uzbrojenie 9 batalionów artylerii ze składu brygad uzbrojonych10.
W rejonie odpowiedzialności CENTAG-u, w Schwäbisch Gmünd, stacjonowała także amerykańska 56 Brygada Artylerii Polowej ze 108 wyrzutniami pocisków rakietowych Pershing II. Brygada składała się z trzech batalionów rakietowych, batalionu łączności, ba-talionu zaopatrywania i obsługi oraz baba-talionu zmechanizowanego (ochrony). W sumie liczyła 5420 żołnierzy11. Dywizjony pocisków rakietowych Pershing II stacjonowały w gar-nizonach położonych w Badenii-Wirtembergii, przy czym każdy utrzymywał w dyżurnym systemie gotowości jedną baterię startową. Dyżurne baterie znajdowały się na stanowiskach startowych rozwiniętych w rejonach położonych w odległości 50–100 km od miejsc stałej dyslokacji i 180–250 km od wschodniej granicy RFN.
W Badenii-Wirtembergii stacjonowało również amerykańskie 32 Dowództwo Obrony Przeciwlotniczej strefy europejskiej, któremu podlegały cztery dywizjony przeciwlotni-czych pocisków rakietowych Nike-Hercules (po 36 wyrzutni każdy), osiem dywizjonów przeciwlotniczych pocisków rakietowych Improved Hawk (204 wyrzutnie) oraz trzy dywi-zjony przeciwlotnicze Chapparal-Vulcan (po 24 wyrzutnie przeciwlotniczych pocisków ra-kietowych Chapparal i 24 armaty przeciwlotnicze Vulcan).
Same siły amerykańskie miały w uzbrojeniu 108 wyrzutni pocisków rakietowych Pershing II, 36 wyrzutni Lance, ponad 700 haubic kalibru 203 i 155 mm i ponad 500 wy-rzutni kierowanych przeciwlotniczych pocisków rakietowych Nike-Hercules przystosowa-nych do przenoszenia broni jądrowej.
Podobne środki przenoszenia broni jądrowej były rozmieszczone na Południowoeuropejskim Teatrze Działań Wojennych, na terytorium Włoch, Grecji i Turcji.
Ważny komponent służący do przenoszenia broni jądrowej stanowiły samoloty. Miały one wykonywać uderzenia jądrowe i konwencjonalne na zgrupowania wojsk przeciwnika, obiekty infrastruktury wojskowej i cywilnej, a także wspierać wojska lądowe. Generalnie siły powietrzne państw członkowskich były włączone do połączonych sił lotnictwa taktycz-nego NATO.
10CENTAG wartime structure in 1989, Wikipedia [online], https://en.wikipedia.org/wiki/CENTAG_wartime_structure_
in_1989 [dostęp: 10.10.2016] .
11 56th Field Artillery Brigade, Wikipedia [online], https://en.wikipedia.org/wiki/56th_Field_Artillery_Command [dostęp:
12.10.2016].
Połączone siły powietrzne zgrupowano w 2 i 4 Połączone Taktyczne Siły Powietrzne (PTSP) i podlegały Dowództwu Połączonych Sił Powietrznych Centralnej Europy (Allied Air Forces Central Europe – AAFC) w Ramstein oraz w 5 i 6 Połączone Taktyczne Siły Powietrzne podle-głe Dowództwu Połączonych Sił Powietrznych Europy Południowej (Allied Air Forces Southern Europe – AIRSOUTH) w Neapolu. W ich skład wchodziły: skrzydła pocisków rakietowych Pershing, eskadry i skrzydła lotnictwa taktycznego, baterie przeciwlotniczych pocisków rakieto-wych i baterie artylerii przeciwlotniczej. Dla przykładu, w 2 PTSP znajdowało się 36 wyrzutni pocisków rakietowych Pershing 1A (drugie skrzydło pocisków rakietowych), około 800 samolo-tów bojowych (Tornado, Harrier GR Mk 3 i Mk 5, F-15C, F-16A, F-104G, Alpha Jet, F-5A, F-4 Phantom) i rozpoznawczych (łącznie 45 eskadr), 62 baterie przeciwlotniczych pocisków rakieto-wych Hawk i Nike (480 wyrzutni) oraz ponad 750 artyleryjskich środków przeciwlotniczych.
Ogółem na Centralnym TDW w stałej gotowości bojowej znajdowało się 36 wyrzutni po-cisków rakietowych Pershing 1A, około 770 samolotów bojowych, w tym około 600 samo-lotów przystosowanych do przenoszenia broni jądrowej, 460 wyrzutni przeciwlotniczych pocisków rakietowych i 550 armat przeciwlotniczych12.
Generalnie wszystkie samoloty były przygotowane do działania w trudnych warunkach atmosferycznych, a także do wykonywania lotów na bardzo małych wysokościach. Miały stosunkowo duży udźwig, nowoczesne wyposażenie pokładowe oraz najnowsze uzbroje-nie. W zależności od typu samolotu osiągały maksymalną prędkość 1400–2400 km/godz., ich promień taktyczny wynosił 500–1800 km, a średni udźwig – około 6000 kg.
W latach osiemdziesiątych w lotnictwie taktycznym NATO na Centralnym TDW znaj-dowało się około 500 samolotów nosicieli broni jądrowej, w tym samoloty: F-111 w wer-sjach E i F, Tornado, F-4E Phantom II, F-16 Fighting Falcon i F-104G Starfighter. Siły te były wspierane przez samoloty: francuskie Jaguar, Mirage IIIE, Mirage 2000 i Mirage 2000N, brytyjskie Buccanier, Jaguar, Harrier oraz amerykańskie F-105 Thunderchief i F-106 Delta Dart z uzbrojenia sił powietrznych oraz pokładowe samoloty szturmowe A-4 Skyhawk.
Środkami przenoszenia amunicji jądrowej dysponowały wszystkie narodowe kontyngen-ty NATO, z wyjątkiem luksemburskiego. Natomiast ładunki jądrowe pozostawały i dalej pozostają w wyłącznej dyspozycji sił zbrojnych Stanów Zjednoczonych.
Ważnym elementem strategii lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych minionego wieku było przeniesienie głównej mocy strategicznych sił uderzeniowych na obszar wszechoce-anu13. Strategiczna ofensywna broń jądrowa rozmieszczona i rozśrodkowana na morzu cha-rakteryzowała się dużą żywotnością, pozwalała na wykonanie uderzeń ze wszystkich kie-runków, a dzięki rozmieszczeniu zasadniczych sił rakietowo-jądrowych na morzu zmuszała przeciwnika do wykonania wielu uderzeń na rozległe obszary oceanu. To wła-śnie okręty podwodne nosiciele broni jądrowej miały wykonać drugie uderzenie, gdyż by-ły praktycznie niewykrywalne i miaby-ły możliwość (szansę) przetrwania pierwszego uderze-nia. Za główne cele ataku nuklearnego uznano ważne pod względem strategicznym wybrane obiekty infrastruktury wojskowej.
12 Fourth Allied Tactical Air Force, Wikipedia [online], http://en.wikipedia.org/wiki/Fourth_Allied_Tactical_Air_Force [dostęp:
15.10.2016].
13 S. Gorszkow, Potęga morska współczesnego państwa, Warszawa 1997, s. 271.
Istotną rolę odgrywały przede wszystkim siły morskie, które w wyposażeniu miały broń jądrową (środki do zwalczania okrętów podwodnych), oraz atomowe okręty podwodne, któ-re były stosunkowo mało wrażliwe na oddziaływanie przeciwnika.
Według strategów amerykańskich, system rakietowo-jądrowy bazujący na morzu w najwięk-szym stopniu spełniał wymagania wobec sił strategicznych. Siły te znajdowały się w ciągłej wysokiej gotowości bojowej, były efektywne w użyciu i manewrowe, co umożliwiało im dzia-łanie z dowolnego miejsca na oceanie. Ponadto dzięki skrytości działań stwarzały potencjalne zagrożenie na określonych kierunkach strategicznych, a także charakteryzowały się dużą od-pornością i żywotnością, co miało znaczenie w wypadku wykonania uderzeń odwetowych14. Po zakończeniu zimnej wojny Stany Zjednoczone wraz z krajami członkowskimi NATO zmodyfikowały plan użycia sił jądrowych na Europejskim Teatrze Wojny. Ponieważ zmie-niła się ogólna sytuacja polityczna i wojskowa w Europie, politycy z NATO uznali, że na-leży zredukować europejski arsenał jądrowy o 50% i zmienić sposób jego użycia. W 1993 ro-ku z terytorium krajów członkowskich wycofano prawie całą amerykańską broń jądrową, pozostawiono tylko 480 bomb jądrowych.
W latach 1993–1995 USA zmniejszyły także liczbę miejsc przetrzymywania broni jądrowej do kilku baz: RAF Lakenheath w Wielkiej Brytanii, sił powietrznych w Ramstein w RFN, sił powietrznych Incirlik w Turcji i sił powietrznych we włoskim Aviano. W tym samym okresie wycofano bomby jądrowe z bazy Rimini we Włoszech, Nörvenich i Memmingen w RFN oraz Balıkesir i Akinci w Turcji. W 1995 roku także Wielka Brytania wycofała swoje bomby jądro-we WE 177 z bazy RAF Brüggen w RFN i przetransportowała je do baz jądro-we własnym kraju.
W październiku 1997 roku prezydent Clinton podpisał Dyrektywę 60 (PDD-60), w której zakazano dowództwom wojskowym dalszego planowania użycia sił jądrowych przeciwko celom położonym na terytorium Rosji, natomiast w 2000 roku Stany Zjednoczone zgodnie z dyrektywą prezydenta Billa Clintona NSC-74 pozostawiły na terytorium krajów członkow-skich NATO 480 bomb jądrowych. Oprócz wspomnianych baz amerykańczłonkow-skich były one prze-trzymywane także w bazach narodowych państw członkowskich NATO. Bomby te zostały zmagazynowane w ośmiu bazach lotniczych na terytorium sześciu krajów, głównie w pół-nocno-zachodniej Europie. RFN pozostała najbardziej nasyconym w broń jądrową krajem Europy Zachodniej: w trzech bazach lotniczych (w dwóch operacyjnych) zmagazynowano 150 bomb jądrowych. W bazie sił powietrznych Lakenheath (RAF) w Wielkiej Brytanii ma-gazynowano 110 bomb. Na terytorium Włoch i Turcji mama-gazynowano po 90 bomb, a na te-rytorium Belgii i Holandii po 20 bomb. W 2001 roku 20 bomb jądrowych usunięto z bazy sił powietrznych Araxos w Grecji i przetransportowano do Stanów Zjednoczonych.
Z dostępnych źródeł i analizy materiałów wynika, że Stany Zjednoczone mają w wypo-sażeniu trzy wersje bomb B61: B61-3, B61-4 i B61-10 o mocy 0,3–170 kt. Ich głównymi nosicielami bomb są amerykańskie samoloty F-15E (5 bomb) i F-16C/D (2 bomby), bel-gijskie, holenderskie i tureckie F-16 oraz włoskie i niemieckie PA-200 Tornado (2 bomby).
W latach 2007–2008 Stany Zjednoczone zmniejszyły liczbę bomb jądrowych w Europie.
Wycofano broń jądrowa z bazy RAF Lakenheath w Wielkiej Brytanii i bazy sił powietrz-nych Ramstein w RFN (tab. 1, rys. 2).
14 W. Hurka, Strategia morska NATO, „Przegląd Morski” 1984 nr 3.
Kraj Baza Liczba