Bezpieczeństwo zewnętrzne
Zgodnie z prawem międzynarodowym16 państwa mają prawo do podjęcia działań zbrojnych w ramach samoobrony, w tym samoobrony zbiorowej. Nie ulega zatem wątpliwości, że w od-powiedzi na akt agresji wymierzony przeciwko Polsce lub państwu pozostającemu z RP w so-juszu wojskowym władze państwowe mogą zdecydować o konieczności użycia sił zbrojnych.
Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej17 w art. 26 ust. 1 stanowi, że Siły Zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej służą ochronie niepodległości państwa i niepodzielności jego terytorium oraz za-pewnieniu bezpieczeństwa i nienaruszalności jego granic. Ustawa o powszechnym obowiąz-ku obrony Rzeczypospolitej Polskiej18 w art. 3 ust. 1 wyraża tę konstytucyjną normę, nakła-dającą na Siły Zbrojne RP zadanie obronne w następujący sposób: Na straży suwerenności i niepodległości Narodu Polskiego oraz jego bezpieczeństwa i pokoju stoją Siły Zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej, zwane dalej „Siłami Zbrojnymi”. Według ustępu 2 tego artykułu, Siły Zbrojne mogą ponadto brać udział w zwalczaniu klęsk żywiołowych i likwidacji ich skut-ków, działaniach antyterrorystycznych i z zakresu ochrony mienia, akcjach poszukiwawczych oraz ratowania lub ochrony zdrowia i życia ludzkiego, oczyszczaniu terenów z materiałów wybuchowych i niebezpiecznych pochodzenia wojskowego oraz ich unieszkodliwianiu, a tak-że w realizacji zadań z zakresu zarządzania kryzysowego. Ustęp 2a art. 3 przywołanej usta-wy natomiast nadaje Siłom Zbrojnym RP kompetencję do stosowania przemocy tylko w cza-sie realizacji ich konstytucyjnych zadań: Siły Zbrojne, realizując zadania konstytucyjne, w zakresie ochrony niepodległości państwa, niepodzielności jego terytorium oraz zapewnie-nia bezpieczeństwa i nienaruszalności jego granic, mają prawo stosowazapewnie-nia środków przy-musu bezpośredniego, użycia broni i innego uzbrojenia, z uwzględnieniem konieczności i ce-lu wykonania tych zadań, w sposób adekwatny do zagrożenia oraz w granicach zasad określonych w wiążących Rzeczpospolitą Polską ratyfikowanych umowach międzynarodo-wych oraz międzynarodowym prawie zwyczajowym.
W przytoczonych regulacjach prawa wewnętrznego znalazła odzwierciedlenie norma międzynarodowego prawa zwyczajowego19, która upoważnia państwa podczas
konflik-16 Art. 51, Karta Narodów Zjednoczonych, DzU z 1947 r. nr 23, poz. 90 ze zm.
17 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., DzU 1997.78.483.
18 Ustawa z dnia 21 listopada 1976 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej, DzU z 2012 r. poz. 461, tekst jednolity ze zm.
19Norma prawa zwyczajowego wynikająca z zasady suwerenności państwa i potwierdzona współcześnie postanowienia-mi Karty Narodów Zjednoczonych dotyczącypostanowienia-mi prawa państwa do samoobrony.
tu zbrojnego do stosowania siły zbrojnej na zasadach określonych przez prawo konfliktów zbrojnych20. Oznacza to, że zarówno prawo międzynarodowe, jak i przepisy prawa krajo-wego przyznają siłom zbrojnym prowadzącym działania podczas konfliktu zbrojnego pra-wo do stosowania siły na zasadach militarnych określonych w międzynarodowym prawie humanitarnym konfliktów zbrojnych IHL.
Bezpieczeństwo wewnętrzne
Normy prawa międzynarodowego nie ingerują w możliwość użycia przez państwa sił zbrojnych w ramach zapewnienia wewnętrznego bezpieczeństwa. Wymagają natomiast, aby sposób użycia siły przez funkcjonariuszy państwa był zgodny z normami międzynarodo-wych praw człowieka.
Polski ustawodawca wstrzemięźliwie przyznał kompetencje do użycia Sił Zbrojnych RP w celu likwidacji wewnętrznych zagrożeń bezpieczeństwa i przywrócenia porządku praw-nego państwa. Aktualny stan prawny w zasadzie21 nie przyznaje Siłom Zbrojnym RP kom-petencji do prowadzenia działań zapewniających bezpieczeństwo wewnętrzne kraju pod-czas normalnego funkcjonowania państwa. Ten ogólny brak kompetencji może zostać wyłączony w sytuacjach wystąpienia nadzwyczajnych zagrożeń bezpieczeństwa państwa i konieczności podjęcia decyzji przez uprawniony podmiot władzy wykonawczej, i tak:
1) Po wprowadzeniu stanu wojennego prezydent RP na wniosek Rady Ministrów określa za-dania Sił Zbrojnych. Z tej generalnej ustawowej normy wynika kompetencja do nałożenia przez prezydenta RP na Siły Zbrojne RP zadań uprawnienie utrzymania porządku wewnętrznego i przyznania kompetencji w zakresie ich realizacji22. Należy pamiętać, że stan wojenny nie jest tożsamy ze stanem wojny, a ustawowymi przesłankami wprowadzenia stanu wojennego są ze-wnętrzne zagrożenia państwa, w tym spowodowane działaniami o charakterze terrorystycz-nym lub działaniami w cyberprzestrzeni, zbrojną napaścią na terytorium RP lub zobowiąza-niem do wspólnej obrony przeciwko agresji wynikającej z umowy międzynarodowej23. W
sta-20 Zasadę prawa zwyczajowego transferowano do polskiego systemu prawa stanowionego dopiero w 2010 roku Ustawą z dnia 26 listopada 2010 r. o zmianie ustawy o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej oraz usta- wą o zasadach użycia lub pobytu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej poza granicami państwa.
21 W celu zapewnienia bezpieczeństwa na terenie jednostek wojskowych i bezpieczeństwa konwojów użycie siły przez wojskowe organy porządkowe w sytuacjach określonych w Ustawie z dnia 24 sierpnia 2001 r. o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organach porządkowych regulują przepisy Ustawy z dnia 24 maja 2013 r. o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej. Siły Zbrojne RP wykonują także zadania w zakresie przeciwdziałania atakom terrorystycznym nałożone ustawą o ochronie żeglugi i portów morskich, ustawą o ochronie granicy państwowej oraz ustawą o działaniach antyterrorystycznych.
22 Art.7. 1. Ustawy z dnia 29 sierpnia 2002 r. o stanie wojennym oraz o kompetencjach Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych i zasadach jego podległości konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej (DzU nr 156, poz. 1301 ze zm.) stanowi, że wprowadzenie stanu wojennego wywołuje skutki określone w niniejszej ustawie i w innych przepisach dotyczących stanu wojennego w stosunku do organów władzy publicznej, obywateli polskich zamieszkałych lub czasowo przebywających na obszarze, na którym został wprowadzony stan wojenny.
23 Art. 2.1. Ustawy z dnia 29 sierpnia 2002 r. o stanie wojennym oraz o kompetencjach Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych i zasadach jego podległości konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej (DzU nr 156, poz. 1301 ze zm.) stanowi, że w razie zewnętrznego zagrożenia państwa, w tym spowodowanego działaniami o charakterze terrorystycznym lub działaniami w cyberprzestrzeni, zbrojnej napaści na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub gdy z umowy międzynarodowej wynika zobowiązanie do wspólnej obrony przeciwko agresji, Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej może, na wniosek Rady Ministrów, wprowadzić stan wojenny na części albo na całym terytorium państwa.
nie wojennym możliwe jest stosowanie broni i uzbrojenia przez Siły Zbrojne RP w reżimie IHL podczas działań zbrojnych prowadzonych w razie zbrojnej napaści lub zobowiązania do zbiorowej samoobrony państw oraz możliwe jest stosowanie broni i środków przymusu bez-pośredniego zgodnie z regulacjami prawa wewnętrznego i normami IHR w sytuacjach uży-cia sił zbrojnych do zwalczania terroryzmu i zwalczania zagrożeń wywołanych działaniami w cyberprzestrzeni.
2) Po wprowadzeniu stanu wyjątkowego Prezydent RP ma kompetencje do wydania na wniosek Prezesa Rady Ministrów postanowienia o użyciu oddziałów i pododdziałów SZ RP do przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa24. Żołnierzom wchodzącym w skład tych oddziałów i pododdziałów przysługują w zakresie niezbędnym do wykonania ich za-dań uprawnienia policjantów określone w art. 15 i art. 16 Ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r.
o Policji25, czyli między innymi używania środków przymusu bezpośredniego i broni palnej na zasadach przewidzianych w przepisach Ustawy z dnia 24 maja 2013 r. o środkach przy-musu bezpośredniego i broni palnej.
3) W sytuacji normalnego funkcjonowania państwa (bez wprowadzonego stanu nadzwy-czajnego) prezydent RP na wniosek prezesa Rady Ministrów jest uprawniony do wydania postanowienia o użyciu pododdziałów i oddziałów Sił Zbrojnych RP do pomocy pododdzia-łom i oddziapododdzia-łom policji w razie zagrożenia bezpieczeństwa publicznego lub zakłócenia po-rządku publicznego, jeżeli użycie Policji okaże się niewystarczające26. Użycie siły przez żoł-nierzy, pododdziały i oddziały Sił Zbrojnych RP może nastąpić zgodnie z uprawnieniami policjantów na zasadach przewidzianych w Ustawie z dnia 24 maja 2013 r. o środkach przy-musu bezpośredniego i broni palnej.
4) Artykuł 18 Ustawy z dnia 18 kwietnia 2002 roku o stanie klęski żywiołowej przewidu-je możliwość przekazania przez ministra obrony narodowej do dyspozycji woprzewidu-jewody, na któ-rego obszarze działania występuje klęska żywiołowa, pododdziałów lub oddziałów Sił Zbrojnych RP do wykonywania zadań związanych z zapobieżeniem skutkom klęski
żywio-24 Zgodnie z art. 2 Ustawy z dnia 21 czerwca 2002 r. o stanie wyjątkowym: Prezydent RP na wniosek Rady Ministrów może wydać Rozporządzenie o wprowadzeniu stanu wyjątkowego na określonym obszarze […]. Przesłankami wprowadzenia stanu wyjątkowego są: zagrożenie konstytucyjnego ustroju państwa, płynące nie ze strony czynników zewnętrznych, lecz czynników natury wewnętrznej, np. groźby zamachu stanu i usunięcia siłą konstytucyjnych władz państwa lub zagrożenie bezpieczeństwa obywateli wskutek wydarzeń w rodzaju zamieszek i zjawisk destabilizujących państwo, a także zagrożenie porządku publicznego i normalnego funkcjonowania życia w państwie w tym spowodowane działaniami o charakterze terrorystycznym lub działaniami w cyberprzestrzeni. Ustawa o stanie wyjątkowym w art. 11 nadaje prezydentowi RP kompetencje do wydania na wniosek prezesa Rady Ministrów postanowienia o użyciu oddziałów i pododdziałów Sił Zbrojnych RP do przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa.
25 DzU z 2015 r. poz. 355 j.t. ze zm.
26 Podstawą takiego wniosku jest art. 18 ust. 1 Ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji. Natomiast art. 18a tej ustawy w sytuacjach analogicznych do opisanych w art. 18 zagrożeń nadaje prezesowi Rady Ministrów na wniosek ministra spraw wewnętrznych, uzgodniony z ministrem obrony narodowej, prawo do zarządzenia użycia żołnierzy Żandarmerii Wojskowej do udzielenia pomocy Policji. Z uprawnienia nadanego art. 18a w latach 2006–2007 ówcześni prezesi Rady Ministrów ko-rzystali siedmiokrotnie, decydując o wzmocnieniu siłami Żandarmerii Wojskowej działań Policji. Kolejne przypadki skorzy-stania z tej możliwości miały miejsce w czasie przygotowania i zabezpieczenia finału turnieju piłkarskiego EURO 2012 oraz 19 sesji Konferencji Stron ramowej konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu w 2013 r. i Światowych Dni Młodzieży w 2016 r.
łowej lub z ich usunięciem. Ustawodawca w tym przypadku nie przewidział wyposażenia żołnierzy w kompetencje do stosowania siły.
5) Regulacjami wprowadzonymi w 2015 roku artykułami 11b i 11c Ustawy z dnia 12 paź-dziernika 1990 roku o Straży Granicznej przyznano prezydentowi RP kompetencje do wyda-nia postanowień o użyciu pododdziałów Sił Zbrojnych RP do wsparcia działań funkcjonariu-szy Straży Granicznej z kompetencjami do stosowania siły przewidzianymi dla funkcjonariufunkcjonariu-szy Straży Granicznej (art. 11b) oraz do samodzielnego prowadzenia działań przez Siły Zbrojne RP z kompetencjami do stosowania siły na zasadach militarnych (art. 11c).
Obowiązujące uregulowania prawne umożliwiają w sytuacjach wystąpienia szczególnych zagrożeń na użycie Sił Zbrojnych RP w celu zapewnienia bezpieczeństwa wewnętrznego państwa. Wymaga to podjęcia przez uprawniony organ władzy decyzji o użyciu i przyzna-niu siłom zbrojnym policyjnych uprawnień do stosowania siły. Zgodnie z obowiązującymi przepisami żołnierze wykonujący zadania przywrócenia bezpieczeństwa publicznego korzy-stają z uprawnień przewidzianych dla policjantów lub funkcjonariuszy Straży Granicznej i posługują się zasadami stosowania broni i środków przymusu określonymi w Ustawie z dnia 24 maja 2013 r. o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej. Wynikające z art. 11c ustawy o Straży Granicznej odmienne uprawnienie do stosowania siły militarnej poza cza-sem trwania konfliktu zbrojnego należy interpretować zgodnie z obowiązującym w polskim systemie prawnym hierarchii ważności źródeł prawa. W art. 91 Konstytucji RP27 ustanowio-no bowiem zasadę prymatu ustanowio-normy prawa międzynarodowego, która wynika z ratyfikowa-nych umów międzynarodowych nad normą ustawową. To oznacza, że normy międzynaro-dowego prawa humanitarnego ustanowione w traktatach stanowią część krajowego porządku prawnego i są stosowane bezpośrednio. Wniosek jest więc oczywisty – jakiekol-wiek postanowienia legislacyjne w zakresie zasad stosowania przemocy przez siły zbrojne muszą pozostawać w zgodzie z normami konwencyjnymi28 międzynarodowego prawa hu-manitarnego konfliktów zbrojnych (IHL) i międzynarodowymi prawami człowieka (IHR)29.