Nadrzędne posłannictwo państwa to zapewnianie rzeczywistego stanu stabilności we-wnętrznej, posiadanie zdolności do ochrony i obrony terytorium, społeczeństwa, władzy politycznej, utrzymywania i kreowania warunków rozwoju, zachowanie tożsamości naro-dowej oraz utrzymanie i rozwijanie stosunków międzynarodowych gwarantujących trwa-nie i przetrwatrwa-nie. Zidentyfikowane pod kątem polskiej racji stanu interesy narodowe w dzie-dzinie bezpieczeństwa państwa są rezultatem przeprowadzonej diagnozy potencjału i sytuacji bezpieczeństwa Polski. To zaś stanowiło podstawę do opracowania całościowej koncepcji systemu bezpieczeństwa narodowego, w tym określenia jego opcji operacyjnej i preparacyjnej. Za punkt wyjścia należy jednak przyjąć interesy określone w art. 5 Konstytucji RP, do których zalicza się: istnienie niepodległego państwa polskiego, w nie-naruszalnych granicach, wolne i bezpieczne życie obywateli, zrównoważony rozwój
spo-4 Strategia rozwoju systemu bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej 2022, przyjęta uchwałą Rady Ministrów z dnia 9 kwietnia 2013 r., s. 19.
łecznego i gospodarczego potencjału państwa, z konstytucyjnym podkreśleniem spraw dzie-dzictwa narodowego i ochrony środowiska5.
Ochrona interesów i celów narodowych, która oznacza zapewnienie zrównoważonego roz-woju kraju, wymaga ścisłego współdziałania wszystkich podmiotów państwowych. Potrzeba ta wynika z zacierania się tradycyjnych granic między bezpieczeństwem wewnętrznym a ze-wnętrznym oraz z faktu, że siły zbrojne należą do podstawowych elementów systemu bez-pieczeństwa narodowego. Do ich zadań należy bowiem obrona i ochrona granic państwo-wych oraz zapewnienie niepodległości i niepodzielności kraju.
Polska – po długim okresie zaborów i ograniczonej suwerenności – buduje i doskonali wła-sny system bezpieczeństwa narodowego. Zgodnie z założoną polityką i racją stanu RP zada-nie to wykonuje jednocześzada-nie w wymiarze wewnętrznym i w ramach szerszych systemów, tj. Unii Europejskiej i Sojuszu Północnoatlantyckiego. System bezpieczeństwa narodowego (SBN) tworzą zarówno instytucje sprawujące władzę i stanowiące administrację publiczną, jak i obywatele, na których prawo deleguje określone obowiązki i uprawnienia w zakresie bezpieczeństwa narodowego. System bezpieczeństwa narodowego jest częścią układu syste-mów uniwersalnych, w tym systemu naturalnego tworzonego przez państwo. System ten jest zinstytucjonalizowanym zbiorem połączonych instytucji społecznych i politycznych, których celem jest przeciwdziałanie zagrożeniom i niebezpieczeństwom6. Składa się on z wzajemnie powiązanych i wewnętrznie skoordynowanych elementów (podsystemów) kierowania oraz wykonawczych, które pełnią wspólną misję. Jest nią zapewnienie wolnego od zakłóceń i za-grożeń bytu oraz zrównoważonego rozwoju kraju w wymiarze międzynarodowym i we-wnętrznym (rys. 1.).
Próbę przedstawienia istoty tego systemu warto rozpocząć od odpowiedzi na pytanie, ja-kie funkcje on pełni i jaja-kie podsystemy wchodzą w jego skład? System ten jest wielopłasz-czyznowy i wielowymiarowy – obejmuje zarówno stosunki międzynarodowe, jak i narodo-we. Odnosi się do aspektów, między innymi, politycznych, prawnych, militarnych (wojskowych), gospodarczych, społecznych, kulturowych, naukowych. Wśród wskazywanych funkcji sys-temu bezpieczeństwa narodowego można wyodrębnić zarówno te o charakterze interwen-cyjnym, jak i służące budowaniu podstaw bezpieczeństwa. W Białej księdze bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej przyjęto, że podsystemy wykonawcze uniwersalnego modelu SBN RP składać się będą z podsystemów operacyjnych (obronnego państwa oraz ochronnych państwa i ludności) oraz podsystemów wsparcia (podmioty społeczne i gospo-darcze)7.
Kierowanie systemem bezpieczeństwa Polski należy do najważniejszych zadań państwa, które mają na celu zapewnienie jego niepodległego bytu i rozwoju w zmiennym środowisku bezpieczeństwa. Obszar ten obejmuje trzy podstawowe elementy:
– kierowanie obroną państwa, które jest właściwością prezydenta RP we współpracy z Radą Ministrów;
5 Vide: Biała księga bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Biuro Bezpieczeństwa Narodowego, Warszawa 2013, s. 102–106.
6 System bezpieczeństwa narodowego. Wybrane problemy, W. Kitler (red. nauk.), Warszawa 2014, s. 162.
7 Biała księga..., op.cit., s. 36–38.
– sprawowanie ogólnego kierownictwa w zakresie obronności, które jest właściwością Rady Ministrów;
– zarządzanie kryzysowe, które jest właściwością Rady Ministrów, wojewodów, starostów, wójtów, burmistrzów i prezydentów miast.
Podsystem kierowania stanowi kluczową część systemu bezpieczeństwa narodowego.
Z analizy dokumentów ustawodawczych i innych normujących wynika, że podsystem ten dotyczy struktury władzy publicznej, głównie wykonawczej, do której należą cztery etapy kierowania: planowanie, organizowanie, motywowanie i kontrolowanie. Ponadto ma ona możliwość bezpośredniego dysponowania zasobami materialno-energetycznymi, informa-cyjnymi, a także środkami stosowania przymusu wobec podmiotów, które są podporządko-wane normom obowiązującego systemu prawnego8.
Podsystem ten ma żywotne znaczenie dla całego systemu bezpieczeństwa państwa w cza-sie pokoju, kryzysu i wojny. Zapewnia zdobywanie wszelkich informacji dotyczących bez-pieczeństwa (między innymi o zagrożeniach, wyzwaniach i szansach oraz przydatnych do kreowania środowiska) i przygotowywanie opracowań na podstawie pozyskanej wiedzy.
Odpowiada też za planowanie, przygotowanie i działanie podsystemów operacyjnych, wspar-cia oraz zarządzanie i dowodzenie nimi podczas prowadzenia operacji. Podsystem kierowa-nia obejmuje cztery zasadnicze obszary zadaniowe. Pierwszym jest monitorowanie zagro-żeń, uwzględnienie ich skali, rodzaju i miejsca występowania. Drugi dotyczy zapobiegania powstawaniu zagrożeń zarówno w kraju, jak i poza jego granicami. Trzeci to działania zwią-zane z usuwaniem skutków zagrożeń, gdy nie udało się im zapobiec. Czwarty zawiera kie-rowanie obroną państwa w razie bezpośredniej agresji militarnej. Można zatem stwierdzić, że podsystem ten obejmuje egzekutywę kierowania bezpieczeństwem narodowym, która ca-łościowo zarządza SBN i stanowi o zachowaniach i formach działania całej podporządko-wanej sfery wykonawczej.
W systemie bezpieczeństwa narodowego występują cztery rodzaje podsystemów wyko-nawczych. Pierwszym z nich jest podsystem obronny, który stanowi jeden zwarty, odrębny, uporządkowany i skoordynowany wewnętrznie zbiór elementów9. Pozostałe trzy to podsys-temy ochronne, społeczne i gospodarcze. Odpowiadają one wyodrębnionym w Białej księ-dze… dziedzinom bezpieczeństwa narodowego, a mianowicie: obronnej, ochronnej, społecz-nej i gospodarczej, do których przyporządkowano określone sektory i podmioty wykonujące zadania strategiczne bezpieczeństwa narodowego10. Podsystemy wykonawcze pozostają w dyspozycji organów kierowania bezpieczeństwem narodowym (rys. 2).
Podsystemy ochronne przeznaczone są do ochrony państwa, struktur politycznych, go-spodarczych, jednostek i społeczeństwa, środowiska naturalnego oraz dóbr i dziedzictwa narodowego przed zagrożeniami zarówno wewnętrznymi, jak i zewnętrznymi (na przy-kład aktami terrorystycznymi, skutkami awarii przemysłowych). Obszarem, który podle-ga szczególnej ochronie we współczesnym środowisku bezpieczeństwa, jest cyberprze-strzeń.
8 Vide: System bezpieczeństwa…, op.cit., s. 242–247.
9 Ibidem, s. 248.
10 Strategia bezpieczeństwa…, op.cit., s. 19–23.
Podsystemy społeczne są częścią podsystemów wsparcia i występują jako zbiór podmio-tów rządowych, samorządowych, pozarządowych i instytucjonalnych. Obejmują takie dzie-dziny jak ochrona dziedzictwa narodowego, instytucje edukacji i nauki oraz naukowo-ba-dawcze, przeciwdziałanie zagrożeniom demograficznym, zapewnienie opieki medycznej w czasie kryzysu i wojny. Istotnym elementem w podsystemach społecznych jest ochrona środków społecznego przekazu jako podstawowego narzędzia informowania społeczeństwa.
Podsystemy gospodarcze jako elementy podsystemów wsparcia kompetencyjnie odpowia-dają za: bezpieczeństwo finansowe państwa, wprowadzanie mechanizmów ograniczających wzrost wydatków publicznych oraz tworzenie warunków do wzrostu stopy życiowej i roz-woju społecznego, koordynację działań instytucji odpowiedzialnych za finanse państwa z od-powiednimi służbami ochrony państwa oraz stabilność systemu bankowego, który ma zapewnić strategiczne rezerwy finansowe. Kluczowymi elementami podsystemu gospo-darczego są obszary: energetyczny, transportowy, infrastruktury krytycznej i środowiska na-turalnego.