Termin counterinsurgency (COIN) w wolnym tłumaczeniu oznacza zwalczanie powsta-nia. Operacje oraz działania sił rządowych i międzynarodowych wymierzone w ugrupowa-nia powstańcze są zatem reakcją na powstanie (insurgency). Klucz do zrozumieugrupowa-nia istoty
6 British Army Field Manual, Volume 1 Part 10 – Countering Insurgency, Army Code 71876, October 2009 (dalej: AFM Countering Insurgency).
7 U.S. Army Field Manual (FM) 3-24/ Marine Corps Warfighting Publication (MCWP) 3-33.5 – Insurgencies and Countering Insurgencies, Headquarters Department of the Army, May 2014 (dalej: FM 3-24/MCWP 3-33.5).
8 AJP-3.4.4. Allied Joint Doctrine for Counterinsurgency (COIN), North Atlantic Treaty Organization, February 2011 (dalej:
AJP-3.4.4).
9 Charakterystyka ta w dużej mierze opiera się na rozważaniach i uwagach zamieszczonych we wspomnianych doktrynach przeciwpowstańczych.
operacji przeciwpowstańczych zawiera się we właściwym określeniu tego, czym jest powsta-nie oraz kim są powstańcy i jak należy postrzegać działania przez nich prowadzone.
W doktrynach opracowanych w języku angielskim zasadniczo nie pojawiają się inne okre-ślenia niż insurgency/insurgents, choć w literaturze przedmiotu terminy te są stosowane za-miennie z takimi pojęciami jak rebellion/rebels czy guerrilla warfare/guerrillas10. W publi-kacjach naukowych wydanych w języku polskim zazwyczaj także jako synonimów używa się określeń: powstanie, rebelia i działania partyzanckie/partyzantka oraz – odpowiednio – po-wstańcy, rebelianci i partyzanci. Co więcej, operacje podejmowane w celu stłumienia powsta-nia/rebelii są określane mianem operacji przeciwpowstańczych, przeciwrebelianckich bądź przeciwpartyzanckich11. Od strony semantycznej stosowanie wspomnianych określeń jako sy-nonimów właściwie nie budzi zastrzeżeń, choć w definicjach podanych w Słowniku języka polskiego można dostrzec między nimi pewne różnice. I tak, w ujęciu słownikowym termin
„rebelia” oznacza zbrojny bunt przeciwko istniejącej władzy12, „rebeliantem” zaś jest uczest-nik rebelii, buntowuczest-nik, powstaniec13. Natomiast „powstanie” to zbrojne wystąpienie narodu lub jakiejś grupy w obronie swojej wolności14, a „powstaniec” to uczestnik powstania15. Z ko-lei „partyzantka” jest formą walki zbrojnej przeciwko okupantowi, prowadzonej z ukrycia, na tyłach jego wojsk16, „partyzant” zaś to uczestnik walk partyzanckich, ochotnik należący do oddziałów nieregularnych, mających na celu prowadzenie walki na tyłach nieprzyjaciela17.
Wydaje się jednak, że występujące w tych definicjach różnice są związane przede wszyst-kim z historycznymi doświadczeniami Polski (zbrojne walki o odzyskanie niepodległości w XIX i na początku XX wieku, walka z okupantem podczas II wojny światowej), dlatego
10 Vide: V. Bernard, Editorial: Understanding armed groups and the law, „International Review of the Red Cross” 2011 vol.
93, No. 882; A. Casesse, The Status of Rebels Under the 1977 Geneva Protocol on Non-International Armed Conflicts,
„International and Comparative Law Quarterly” 1981 vol. 30; M. Cherif Bassiouni, The New Wars and the Crisis of Compliance with the Law of Armed Conflict by Non-State Actors, „Journal of Criminal Law and Criminology” 2007/2008 vol. 98;
A. Clapham, Human rights obligations of non-state actors in conflict situations, „International Review of the Red Cross”
2006 vol. 88, No. 863; The Law of Non-International Armed Conflict: Protocol II to the 1949 Geneva Conventions, H.S. Levie (red.), Dordrecht 1987; L. Moir, The Law of Internal Armed Conflict, Cambridge 2007; C. Ryngaert, Non-State Actors and International Humanitarian Law, „Institute for International Law”, K.U. Leuven, Working Paper, Leuven 2008.
11 Vide m.in.: B. Kruszyński, Udział sił zbrojnych USA w konfliktach w Iraku i Afganistanie – największych wojnach przełomu XX/XXI wieku, Poznań 2011; P. Łubiński, Próba oceny wybranych aspektów polskiego zaangażowania w ramach misji ISAF w Afganistanie, w: Bezpieczeństwo w dobie globalizacji. Prawo i praktyka, M. Kun-Buczko, M. Przybysz (red.), Białystok 2011; M. Madej, Czy w tym tunelu jest światło? Operacja ISAF na tle klasycznych koncepcji zwalczania partyzantki, w: Asymetria i hybrydowość – stare armie wobec nowych konfliktów, W. Sokała, B. Zapała (red.), Warszawa 2011;
M. Marszałek, Operacje reagowania kryzysowego NATO. Istota. Uwarunkowania. Planowanie, Warszawa 2013; H. Schreiber, Świadomość międzykulturowa. Od militaryzacji antropologii do antropologizacji wojska, Warszawa 2013; K. Trochowska, Operacjonalizacja kultury w przeciwdziałaniu zagrożeniom asymetrycznym, „Zeszyty Naukowe AON” 2013 nr 3 (92);
Działania przeciwrebelianckie w operacjach, W. Więcek (red.), Warszawa 2011.
12 Rebelia, hasło w: http://sjp.pwn.pl/szukaj/rebelia.html [dostęp: 12.11.2015]; vide: W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1983 (rebelia – łac. rebellio, od rebellare (buntować się) – bunt, powstanie zbrojne).
13 Rebeliant, hasło w: http://sjp.pwn.pl/doroszewski/rebeliant;5489073.html [dostęp: 12.11.2015].
14 Powstanie, hasło w: http://sjp.pwn.pl/sjp/powstanie;2506785.html [dostęp: 12.11.2015].
15 Powstaniec, hasło w: http://sjp.pwn.pl/doroszewski/powstaniec;5479671.html [dostęp: 12.11.2015].
16 Partyzantka, hasło w: http://sjp.pwn.pl/szukaj/partyzantka.html [dostęp: 12.11.2015].
17 Partyzant, hasło w: http://sjp.pwn.pl/doroszewski/partyzant;5470127.html [dostęp: 12.11.2015].
wyraźnie negatywną konotację mają jedynie określenia „rebelia/rebeliant”, natomiast poję-cia „powstanie/powstaniec” i „partyzantka/partyzant” w polskiej historycznie ukształtowa-nej świadomości zyskują pozytywny wydźwięk. W dodatku są one silnie nacechowane emo-cjonalnie, co może budzić wątpliwości etyczne dotyczące posługiwania się terminem
„operacje przeciwpowstańcze” (lub „przeciwpartyzanckie”) i co może być przyczyną róż-nej interpretacji angielskiego pojęcia counterinsurgency18. Jak jednak słusznie zauważa M. Marszałek, rozwój teorii i praktyki współczesnych operacji określanych w anglojęzycz-nych opracowaniach, nie tylko doktrynalanglojęzycz-nych, ale także naukowych, mianem COIN, przypi-suje się w dużej mierze ekspertom amerykańskim, którzy pomimo własnych doświadczeń z wojny wietnamskiej w doktrynie sił zbrojnych Stanów Zjednoczonych poświęconej tym spe-cyficznym operacjom i tak odwołują się do klasyków działań przeciwpowstańczych z lat 40.
i 50. ubiegłego wieku19. Zważywszy, że klasykami tymi są teoretycy pochodzący z ówcze-snych mocarstw kolonialnych (przede wszystkim z Wielkiej Brytanii i Francji20), a państwa te wielokrotnie stawiały czoła różnorodnym buntom i powstaniom na podległych im teryto-riach, trudno byłoby się doszukiwać we współczesnych doktrynach przeciwpowstańczych pozytywnego wydźwięku militarnej aktywności powstańców.
Potwierdzeniem tezy o braku znaczących różnic semantycznych między rebelią i powsta-niem mogą być definicje tych pojęć zamieszczone w wydanym w Polsce Słowniku terminów militarnych21, zawierającym hasła z różnych dziedzin słownictwa wojskowego stosowanego w Wielkiej Brytanii i USA oraz w relacjach międzynarodowych. W opracowaniu tym ter-min rebellion jest zdefiniowany jako armed resistance to the established government or to the army command i oznacza rebelię, powstanie, termin insurgency zaś to armed resistance to the established government or foreign domination, tłumaczony jako powstanie22. Słownik zawiera również pojęcie counterinsurgency (COIN), oznaczające walkę z siłami powstań-czymi (action taken to destroy an insurgency).
Mimo synonimiczności pojęć „rebelia”, „powstanie” i „działania partyzanckie”, akceptowa-nej przez autorów polskich i zagranicznych, jednolita terminologia i konsekwentne używanie określeń insurgency i counterinsurgency w omawianych doktrynach COIN skłoniły mnie do analogicznego podejścia i posługiwania się wyłącznie terminami „powstanie” (oraz „powstań-cy”) i „operacje/działania przeciwpowstańcze”. Decyzją tą nie kwestionuję dotychczasowej praktyki zamiennego stosowania omawianych pojęć ani nie sugeruję zmian w tym zakresie.
Dążę jedynie do zachowania przejrzystości wywodu (ze względu na już wspomniane różnice semantyczne polskich definicji omawianych terminów) i uniknięcia mylnego odbioru treści ar-tykułu (np. przypisywanie powstańcom cech pozytywnych, a rebeliantom – negatywnych).
W doktrynach COIN starano się szczegółowo przedstawić wszelkie zagadnienia, które od-nosiłyby się zarówno do samego zjawiska powstania, jak i do struktury organizacyjnej,
ce-18 M. Marszałek, Ogólne założenia reagowania kryzysowego Sojuszu Północnoatlantyckiego poza obszarem traktatowym, w: Bezpieczeństwo w dobie globalizacji. Prawo i praktyka, M. Kun-Buczko, M. Przybysz (red.), Białystok 2011, s. 373–374.
19 M. Marszałek, Operacje reagowania kryzysowego…, op.cit., s. 115.
20 Są to między innymi brytyjscy generałowie Robert Thompson i Frank Kitson oraz francuski podpułkownik David Galula.
21 Słownik terminów militarnych, Warszawa 2001.
22 Warto dodać, że termin insurgency pochodzi od łacińskiego słowa insurgere – powstawać przeciw komu, buntować się (W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych…, hasło: insurekcja).
lów i form działania powstańców. W podręczniku brytyjskim z 2009 roku problematyce po-wstania poświęcono w całości drugi rozdział23, w podręczniku amerykańskim z 2014 roku zagadnienia dotyczące powstań i powstańców zajmują dwa rozdziały (4. i 5.), razem stano-wiące część II tego podręcznika24, w dokumencie przyjętym w ramach NATO zaś tematy-ce tej poświęcono część I rozdziału 325.
Definicje powstania zawarte w doktrynach COIN odzwierciedlają obecne rozumienie tego zjawiska. Autorzy brytyjskiej doktryny przyjęli dość zwięzłą definicję powstania, określili je bowiem jako zorganizowaną działalność wywrotową z wykorzystaniem przemocy, polegają-cą na kwestionowaniu władzy ustanowionego rządu i tym samym wpływaniu na jego polity-kę lub zapobieganiu jego politycznej kontroli26. Cele przewidziane do osiągnięcia w powsta-niu, mogą być różnorodne, jednak najczęściej powstańcom chodzi o przejęcie kontroli nad danym terytorium, spełnienie żądań i postulatów lub obalenie istniejącej władzy. Do powstań może dochodzić z różnych powodów – ideologicznych, religijnych, etnicznych, klasowych, ale zazwyczaj jest to kombinacja tych czynników. Większość ugrupowań powstańczych realizuje określoną strategię, zdarzają się jednak wyjątki. W ramach jednej grupy może też nie być zgo-dy na dążenie do wspólnego celu, chyba że dane ugrupowanie próbuje obalić rząd lub zapo-biec jego ukonstytuowaniu. Niektóre grupy powstańcze mogą prowadzić walkę z powodów czysto indywidualnych w celu odniesienia korzyści materialnych bądź z żądzy zemsty. W po-wstanie mogą się zaangażować różne grupy, zasadniczo niezależne i kierujące się odmienną ideologią, lecz połączone luźnym sojuszem na potrzeby pokonania wspólnego wroga. W swo-jej działalności powstańcy wykorzystują elementy działań wywrotowych, propagandy, terro-ryzmu i walki zbrojnej, nierzadko też są blisko powiązani ze światem przestępczym27.
W podręczniku amerykańskim z 2014 roku nie przyjęto odrębnej definicji powstania, tylko posłużono się definicją zawartą w dokumencie Joint Publication 3-24 – Counterinsurgency z 2013 roku, który stanowi połączoną doktrynę amerykańskiej armii w zakresie planowania, prowadzenia i oceny operacji przeciwpowstańczych28. Zapisano w niej, że powstanie to zorga-nizowane wykorzystanie działalności wywrotowej i przemocy w celu przejęcia, pozbawienia lub zakwestionowania politycznej kontroli w danym regionie29. Autorzy JP 3-24 podkreślają, że powstańcy dążą do zdobycia politycznej kontroli nad ludnością lub obszarem geograficz-nym wraz z jego zasobami naturalgeograficz-nymi30. Cele polityczne powstania mają być osiągnięte w wy-niku działalności wywrotowej i sabotażowej, działań o charakterze politycznym, ekonomicz-nym i psychologiczekonomicz-nym oraz w drodze konfliktu zbrojnego. Zgodnie z dokumentem powstanie to długotrwała walka polityczno-militarna nastawiona na osłabienie kontroli i legitymizacji ustanowionego rządu, władz okupacyjnych, tymczasowej administracji cywilnej lub procesu pokojowego z jednoczesnym zwiększeniem kontroli i legitymizacji powstańców. Każde
po-23 Vide: AFM Countering Insurgency, p. 2-1–2-7 oraz Annex A: A Contemporary Classification of Insurgency.
24 Vide: FM 3-24/MCWP 3-33.5, p. 4-1–5-46.
25 Vide: AJP-3.4.4, p. 0302–0324.
26 AFM Countering Insurgency, p. 1-10.
27 Ibidem.
28 US Army, Joint Publication 3-24 – Counterinsurgency, 22 November 2013 (dalej: JP 3-24).
29 Ibidem, Part II – Terms and Definitions.
30 JP 3-24, s. II-1, lit. b.
wstanie ma unikalny charakter i cechy, można jednak wskazać elementy powtarzalne, właści-we dla tej formy walki. Są to: strategia, ideologia, organizacja, struktury udzielające wsparcia, możliwości zarządzania informacją oraz sprzyjające powstańcom środowisko31.
W doktrynie Sojuszu Północnoatlantyckiego przyjętej w 2011 roku kwestie związane z po-wstaniami i ugrupowaniami powstańczymi zostały omówione równie kompleksowo jak w doktrynach brytyjskiej i amerykańskiej. Co ciekawe, definicja powstania w doktrynie Sojuszu różni się nieco od tej przyjętej w Słowniku terminów i definicji NATO32. W Słowniku…
pojęcie insurgency oznacza rebelię, czyli zorganizowany ruch mający na celu obalenie ukon-stytuowanego rządu poprzez przewrót i konflikt zbrojny33. W doktrynie COIN termin „po-wstanie” objaśniono bardziej szczegółowo – jako działalność zorganizowanej i niejednokrot-nie ideologiczniejednokrot-nie zmotywowanej grupy lub ruchu usiłującego wprowadzić lub uniejednokrot-niemożliwić zmianę istniejącej władzy w regionie, nastawione na przekonywanie bądź zmuszanie ludno-ści [do swoich racji – M.M.] poprzez akty agresji i działalność wywrotową34. W dokumen-cie Sojuszu użyto również określenia powstaniec w odniesieniu do osób, które planują i wy-konują działania powstańcze35. Z doktryny wynika, że powstanie zazwyczaj polega na długotrwałej walce opartej na politycznej, ekonomicznej, społecznej lub religijnej ideologii, wykorzystującej przemoc i działalność wywrotową. Powstańcom wydaje się, że nie są w sta-nie osiągnąć lub sta-nie osiągną swoich celów, jeśli będą ufać ustanowionej władzy państwowej i istniejącemu systemowi sprawowania rządów. Dlatego dążą do osłabienia tej władzy, for-sując ideę legitymizacji powstania. Kluczowe znaczenie dla podważenia władzy prawowite-go rządu ma zdobycie i utrzymanie powszechneprawowite-go poparcia przez wywieranie wpływu, z za-stosowaniem zarówno perswazji, jak i przymusu. Powstańcy starają się osiągnąć swoje cele, stosując taktykę opartą na przemocy, dywersji i propagandzie. W każdym powstaniu stoso-wana jest przemoc – walka zbrojna. Należy zwrócić uwagę również na wpływ ekonomicz-ny i społeczekonomicz-ny jako narzędzia wywierania nacisku politycznego36.