Prywatne przedsiębiorstwa wojskowe są wykorzystywane także przez organizacje między-narodowe, w tym korporacje międzynarodowe33. Kwestia ta budzi liczne wątpliwości, zwłasz-cza gdy mówi się o prowadzeniu wszelkiego rodzaju operacji pokojowych (koncepcja pry-watnych sił pokojowych – private peacekeeping), a w przyszłości być może i interwencji zbrojnych. Problem ten już daje się zauważyć, jednak jego skala nie jest jeszcze duża. Z da-nych zgromadzoda-nych przez Grupę Roboczą ONZ ds. Najemnictwa wynika, że w maju 2014 ro-ku PMC były wykorzystywane w około 30 operacjach pokojowych i misjach specjalnych.
ONZ używała uzbrojonych PMC w 3 państwach, a nieuzbrojonych – w 23. Budżet przezna-czony na te usługi wyniósł w latach 2013–2014 ponad 42 mln dolarów (z tego 14 mln na uzbrojone PMC wykorzystywane w misjach w Afganistanie i Haiti)34. Eksperci Grupy
po-29 Ibidem. Dla porównania, wg P. Singera 1/3 środków przeznaczonych przez USA na działania wojenne w Iraku w 2004 roku trafiała do PMC. P. Singer, The Private Military Industry and Iraq: What Have We Learned and Where to Next?, Geneve 2004, s. 6.
30 Vide: P. Singer, Outsourcing War, Foreign Affairs, [online],March/April 2005, http://www.foreignaffairs.com [dostęp:
10.06.2015]. Autor podkreśla konsekwencje tego, między innymi ponoszenie dużych strat przez PMC, większych, niż wojsko USA, możliwą utratę kontroli nad tymi firmami, w tym uzależnienie od siebie państw, wykorzystywanie firm przez dyktatorów czy użycie do prowadzenia wojen.
31 M. Lewicki, Zjawisko prywatyzacji przemocy w życiu międzynarodowym a prywatne firmy wojskowe, „Rocznik Strategiczny 2004/2005”, s. 409–410, por. M. Terlikowski, Prywatne firmy wojskowe w…, op.cit., s. 13.
32 Vide: Ł. Kamieński, Geneza współczesnej prywatyzacji wojny…, op.cit., s. 116–118; J. Ronowski, Komu i czemu służą armie prywatne…, op.cit., 102–103.
33 Vide: K. Borkowski, Oblicza globalizacji – PMC (Private Military Companies) jako nowi aktorzy w stosunkach międzynarodowych, w: Gospodarka światowa w dobie globalizacji M. Lasoń (red. ), Kraków 2011, s. 148–149.
34 Grupa Robocza ONZ ds. Najemnictwa, Report of the Working Group on the use of mercenaries as a means of violating human rights and impeding the exercise of the right of peoples to self-determination, United Nations [online], 21.08.2014, http//:www.un.org [dost Dane dotyczące Unii Europejskiej: The role of Private Security Companies (PSCs) In CSDP missions and operations, Directorate-General for External Policie of the Union, Brussels, April 2011. Szeroka analiza zbiorcza:
Å.G. Østesen, UN Use of Private Military and Security Companies: Practices and Policies, Geneva 2012.
stawili tezę, że obecność PMC wypełnia lukę, jaka istnieje między potrzebami a zdolnościa-mi państw członkowskich. Chodzi zwłaszcza o konieczność zapewnienia bezpieczeństwa pracownikom ONZ. Usługi tego typu są także tańsze niż w wypadku zatrudnienia przez ONZ własnych pracowników i wcześniejszego ich wyszkolenia. Koncepcja komercjalizacji obszaru bezpieczeństwa sprawdza się od strony ekonomicznej. Stanowi wygodne usprawie-dliwienie dla państw, które zrzucają z siebie odpowiedzialność za działanie systemu i bez-pieczeństwo personelu ONZ35.
Czynią to także dlatego, że PMC mają wiele zalet, między innymi takich jak elastyczność (ponieważ są zwolnione z procedur biurokratycznych), skuteczność, efektywność (ponieważ koszty pracy PMC są o wiele mniejsze niż koszty działania armii), ograniczają ryzyko po-lityczne (z perspektywy decydenta śmierć kontraktora ma zupełnie inny wymiar niż śmierć żołnierza), dają możliwość pozostawienia sił na danym obszarze po zakończeniu działań przez własną armię, jeżeli była ona zaangażowana.
Można wskazać jeszcze jeden dowód na skuteczność PMC, tym samym na bezpośrednie odniesienie do relacji między działalnością PMC a bezpieczeństwem energetycznym. Wiele części składowych tego pojęcia może być powiązanych z obszarem usług, jakie świadczą te-go typu firmy. W artykule zostanie wskazana tylko jedna – bezpieczeństwo dostaw, a ściślej, zabezpieczenie szlaków morskich.
Z rysunku 1 wynika, że większość usług świadczonych przez PMC ma charakter morski, w tej działalności specjalizuje się najwięcej firm [znaczna ich część to firmy brytyjskie, wię-cej niż połowa firm należących do Security Association for Maritime Industry (SAMI) pocho-dzi właśnie z Wielkiej Brytanii]. Firmy te mają duże znaczenie dla bezpieczeństwa, ponieważ zabezpieczają szlaki morskie, którymi są transportowane surowce energetyczne. W ostatnich latach problemem stało się piractwo. Przykładem – wody somalijskie graniczące z jednym z najważniejszych szlaków morskich na świecie: Kanał Sueski–Morze Czerwone–Zatoka Adeńska. Szacuje się, że tą trasą jest przewożonych około 12% transportowanej drogą morską ropy naftowej36. Przykład ten dobrze ilustruje związek między PMC a bezpieczeństwem ener-getycznym. Jest to o tyle ciekawe, że łączy renesans prywatyzacji usług z obszaru bezpieczeń-stwa z renesansem piractwa, które w XXI wieku znacznie się nasiliło37.
O tym, jak duże znaczenie mają wody somalijskie dla transportu surowców energetycz-nych, świadczy uprowadzenie w listopadzie 2008 roku superzbiornikowca (tankowca) „Sirius Star”. Przewoził on około 2 mln ton ropy naftowej wartej ponad 100 mln dolarów. Ilość te-go surowca była równoważna z jedną czwartą dziennete-go jete-go wydobycia przez Arabię Saudyjską38. Statek został uwolniony po wpłaceniu okupu w styczniu 2009 roku. Przekonano
35 W 1979 roku ONZ przyjęła konwencję przeciw werbunkowi, użyciu, finansowaniu i szkoleniu najemników. Organizacja była przeciwna korzystaniu z usług PMC. A mimo to sama sięga po ich usługi, co przedstawia w raportach wspomniana Grupa Robocza, wskazując także tego powody i wiążące się z tym zagrożenia.
36 P. Chalk, Piracy Off the Horn of Africa: Scopen Dimensions, Causes and Responses, „The Brown Journal of World Affairs”
Spring/Summer 2010, s. 96.
37 Vide: R. Ciastoń, Piractwo i terroryzm morski a bezpieczeństwo energetyczne Japonii, Biuletyn „Opinie” 2009 nr 4/2009, http:// www.fae.pl s. 4.
38 Szerzej: Pirates capture Saudi oil tanker, BBC [online], 18.11.2008, http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7733482.stm [dostęp: 29.01.2017].
się, że stosunkowo niewielkimi, skromnymi siłami piratów somalijskich można doprowadzić do poważnych turbulencji w handlu międzynarodowym, w tym także w transporcie surow-ców strategicznych, jakim jest ropa naftowa. Oznaczało to także, że państwa nie były w sta-nie zabezpieczyć tego szlaku. Jest to związane z upadkiem państwa somalijskiego i wynika-jących z tego konsekwencji, także prawnomiędzynarodowych. W kontekście niniejszych rozważań kluczowe wydaje się niezabezpieczenie ponad 3000 km linii brzegowej Somalii oraz jej wód terytorialnych. Problem piractwa na wodach somalijskich i jego przyczyn wy-kracza poza ramy artykułu, temu tematowi są poświęcone liczne publikacje naukowe i po-pularnonaukowe39. Należy jednak nadmienić, że w wyniku upadku państwa somalijskiego i katastrof naturalnych z pierwszej dekady XXI wieku powstały grupy ludzi, dla których pi-ractwo często stało się jedynym sposobem zarobku40.
Piractwu na wodach somalijskich starała się przeciwdziałać wspólnota międzynarodo-wa. Wzywała do tego Rada Bezpieczeństwa ONZ, między innymi w rezolucji nr 1816 po-tępiającej akty piractwa na wodach somalijskich i autoryzującej na sześć miesięcy podej-mowanie wszelkich koniecznych środków przeciwdziałania temu procederowi41. W grudniu 2008 roku Rada Bezpieczeństwa w rezolucji nr 1851 zezwoliła także na ataki
39 Vide: J. Bahadur, The pirates of Somalia: Inside Their hidden World, Vintage 2012.
40 Szerzej: K. Wardin, Współczesne piractwo morskie zagrożeniem dla międzynarodowego transportu morskiego, „Zeszyty Naukowe Akademii Marynarki Wojennej” 2009 nr 3 (178), s. 95–100.
41 Security Council condemns acts of piracy, armed robbery off Somalia’s coast, authorises for six months’all necessary means’ to repress such acts, United Nations [online], 2.06.2008, http://www.un.org [dostęp: 17.09.2015].
Rys. 1. Usługi prowadzone przez PMC
Opracowano na podstawie: Statistics on the Private Security Industry, 28.04.2015, Private Security Monitor [online], http://www.psm.du.edu/. Dane z 2013 roku.
Firmy
– specjalizujące się w bezpieczeństwie morskim
– specjalizujące się w bezpieczeństwie lądowym
– prowadzące działalność w obu obszarach
n n n
47,1%
15,9%
37%
na bazy piratów na terytorium Somalii oraz na kontynuowanie pościgu za nimi, jeśli wyj-dą na ląd42. To dawało pole do działania zarówno państwom, jak i organizacjom między-narodowym. Dlatego we wrześniu 2008 roku swoją misję morską do ochrony transportu na tych wodach ogłosiła Unia Europejska. Była to operacja „Atalanta”43. Okazało się jed-nak, że ani operacja UE i NATO, ani działania poszczególnych państw, chociaż niezwy-kle kosztowne, nie ograniczyły w znaczący sposób piractwa. Mowa bowiem o olbrzymim terenie i ograniczeniach prawnych działań podejmowanych przez poszczególne państwa oraz organizacje. Z tego też względu znacząco zwiększyło się zainteresowanie działalno-ścią sektora prywatnego, który mógłby wesprzeć walkę z piractwem przez świadczenie różnego rodzaju usług dla przewoźników morskich44. Jak podaje znany amerykański ba-dacz PMC David Isenberg, to właśnie wydarzenia z 2008 roku spowodowały, że wiele PMC skoncentrowało się na usługach bezpieczeństwa morskiego, a liczne tego typu fir-my powstały tylko w tym celu45.
PMC były już aktywne na morzu, między innymi ochraniały promy i statki pasażerskie.
W związku z tym w ich ofercie można było znaleźć usługi w zakresie ochrony transportu morskiego. Ponieważ zaletą PMC jest ich elastyczność i efektywność, przedsiębiorstwa te-go typu szybko stworzyły wyspecjalizowaną ofertę dla wszystkich zainteresowanych ochro-ną transportów morskich, zwłaszcza przed atakami piratów. Dlatego na rysunku 1 dominu-je pozycja Maritime Security, czyli usług w zakresie ochrony i szkoleń dla załóg statków. Do tego zakresu zalicza się nie tylko przeciwdziałanie porwaniom, lecz także właściwą reakcję załogi na porwanie oraz prowadzenie negocjacji w sprawie uwolnienia statku i załogi, za-płacenia okupu itp. Firmy tego typu oferują więc kompleksowe usługi każdemu, kto chce zapewnić bezpieczeństwo statkowi, jego ładunkowi i załodze.
Oferta PMC dotycząca ochrony statków obejmuje46:
1. Ochronę nieuzbrojoną – na czas rejsu przez obszar ryzykowny lub na czas całego rej-su. Zazwyczaj jest to ochrona 4-osobowa, która ma za zadanie obserwację morza, szkole-nie, doradzanie i koordynowanie działań załogi w wypadku ataku piratów. Średni koszt takiej usługi świadczonej tylko w rejonie zagrożenia wynosi około 40 tys. dolarów. Jednym ze sposobów działania ochrony jest odstraszanie piratów przed atakiem przez wywiesza-nie dużego baneru w języku angielskim i dialekcie somalijskim z informacją, że statek ma ochronę. Reakcja na potencjalny atak jest precyzyjnie określona i poszczególne fazy dzia-łań następują zależnie od odległości, w jakiej znajduje się podejrzana jednostka.
Ostatecznością jest zamknięcie się całej załogi i zespołu ochrony w tzw. cytadeli, czyli bezpiecznym pomieszczeniu, w którym oczekują oni na przybycie pomocy z zewnątrz. To pokazuje, jak ważne są wcześniejsze szkolenia i jakie znaczenie mają tego typu usługi
ofe-42 Security Council Resolution 1851 (2008), United Nations [online], 16.12. 2008, http://www.un.org [dostęp: 17.09.2015].
43 Vide: Strona EU NAVFOR http;//www.eunavfor.eu/.
44 Szerzej: K. Wardin, Współczesne piractwo morskie. Wyzwanie somalijskie oraz odpowiedź wspólnoty międzynarodowej, Warszawa 2012.
45 D. Isenberg, The rise of Private Maritime Security Companies, 26 V 2012, CATO Institute [online], 26.05.2012, http:// www.cato.org [dostęp: 30.08.2015].
46 Vide: K. Wardin, Prywatne firmy wojskowe – panaceum na problem piractwa morskiego, „Logistyka” 2011 nr 5, s. 955–958.
rowane przez PMC. Wszystkie czynności muszą być wykonywane bowiem zgodnie z przy-jętym schematem i muszą być przećwiczone, tak by w chwili stresu załoga potrafiła wła-ściwie reagować.
2. Ochronę uzbrojoną – w jej trakcie może dojść do użycie broni palnej, co wiąże się z trud-nościami natury prawnej. Dlatego wielu armatorów decyduje się na ochronę nieuzbrojoną.
Brakuje precyzyjnych przepisów, zgodnie z którymi osoby cywilne używałyby broni na stat-ku handlowym, zwłaszcza gdy płynie on po wodach zarówno krajowych, jak i międzynaro-dowych, a sama firma jest zarejestrowana w jednym kraju, usługi zaś świadczy podmiotowi, który działa w innym państwie. W takiej sytuacji pracownicy tego typu firm zazwyczaj pod-legają prawu krajowemu, czyli tego państwa, w którym jest zarejestrowane przedsiębiorstwo.
Ochrona uzbrojona świadczona przez małe firmy jest wyposażona w broń ręczną i w pod-stawowym zakresie przeszkolona. Tego typu usługa kosztuje około 30 tys. dolarów. Większe firmy oprócz ochrony fizycznej oferują także doradztwo i szkolenie i pozostawiają wybór, czy użycie broni ma być podstawowym, czy ostatecznym środkiem obrony. Tego typu usłu-ga kosztuje 50–120 tys. dolarów. Duże firmy natomiast do tego typu oferty dodają jeszcze własne łodzie, które mogą służyć jako eskorta i na których jest zaokrętowana ochrona. Na ochranianym statku może być także instalowana broń o większym kalibrze. Usługę taką wy-cenia się na 50–100 tys. dolarów.
Zgodnie z dostępnymi danymi wynajęcie ochrony do przepłynięcia Zatoki Adeńskiej kosz-tuje około 60 tys. dolarów, a jeden dzień pracy uzbrojonego strażnika to wydatek około 5 tys. dolarów47. O tym, że oferta ta się sprawdziła, przekonują statystyki. Z dostępnych da-nych wynika, że do końca 2010 roku żaden statek korzystający z usług PMC nie został za-jęty przez piratów. A szacunkowe koszty ochrony całościowej statków przechodzących oma-wianym szlakiem morskim były niższe niż koszty operacji UE na tych wodach. Niezależnie od zaangażowania poszczególnych państw czy innych organizacji, widać, że jest to uzasad-nione zarówno pod względem ekonomicznym, jak i bezpieczeństwa żeglugi48. W tym przy-padku doskonale są widoczne wszystkie zalety PMC.
Ostatnim argumentem za celowością działania PMC niech będą kolejne dane statystycz-ne. Zgodnie z danymi opublikowanymi w 2013 roku PMC odpowiadały za 90% odpartych ataków piratów somalijskich, a liczba zaangażowanych tam firm, zatrudniających około 2,7 tys. pracowników, była szacowana na blisko 15049. W latach 2009–2014, czyli w czasie, gdy powszechne stało się zatrudnianie PMC do ochrony statków, żaden z tych, który miał uzbrojoną ochroną, nie został zajęty50. Oczywiście te dodatkowe koszty transportu ostatecz-nie ponoszą konsumenci i oznacza to wzrost ceny dostarczanego produktu, dlatego trzeba pamiętać, że jest to działanie doraźne. A są to koszty znaczne. Zgodnie z danymi Independent Maritime Security Association nawet jeśli tylko 25% statków przechodzących przez Zatokę
47 D. Isenberg, The rise of Private Maritime…, op.cit.
48 Szerzej: Piracy off the coast of Somalia. Tenth Report of Session 2010–2012, ordered by the House of Commons to be printed 20 December 2011, wersja HTML pliku, http://www.publications.parliament.uk/.
49 Dane australijskiego Lowy Instytute for International Relations, Prywatyzacja wojny z piratami, Forsal.pl [online], 27.01.2013, http://www.forsal.pl [dostęp: 29.01.2017].
50 D. Yanchunas, Masters, shipowners face liability risk from armed guards’ mistakes, Professinal Mariner [online], 3.04.2014, http://www.professionalmariner.com [dostę; 29.01.2017].
Adeńską jest chronionych, ze względu na panujący tam ruch generuje to ponad 500 mln do-larów przychodów dla PMC51. Są to ogromne kwoty, pokazujące skalę działalności i wy-zwań dla przedsiębiorstw, państw i organizacji międzynarodowych, a wreszcie dla kon-sumentów. Przy tym PMC pełnią funkcje ochrony obiektu, w tym wypadku statku, towaru i załogi. By wyeliminować przyczyny ataków, ich źródła, trzeba już zaangażowania państw i organizacji międzynarodowych, zgodnie z zasadą, że piractwa nie da się zlikwido-wać na morzu, a jego przyczyny tkwią na lądzie. Chyba że społeczność międzynarodowa uzna, iż takie zadania można powierzać również tego typu przedsiębiorstwom. Wtedy jed-nak realne staną się wszystkie zagrożenia związane z używaniem prywatnych armii, zamiast państwowych, do interwencji zbrojnych mających na celu zwalczanie zagrożeń bezpieczeń-stwa międzynarodowego czy zaprowadzanie pokoju w rejonie konfliktu zbrojnego. W wy-padku Somalii społeczność międzynarodowa, w tym także Unia Europejska, w różnoraki sposób zaangażowała się w pomoc w odbudowie tego państwa. W ten region zostały wysła-ne między innymi misje szkoleniowe.
Z rysunku 2 wynika, że działalność PMC i wzmocnienie ochrony sprawiły, iż zaprzesta-no porywania statków. Koszty są stosunkowo niewielkie i wskazują na efektywzaprzesta-ność tego ro-dzaju działalności gospodarczej w obszarze bezpieczeństwa. Znaczenie PMC dla tych wy-ników podkreślały także organizacje międzynarodowe. Europejska Służba Działań Zewnętrznych w informacji o sukcesie operacji „Atalanta” podkreśliła znaczenie postawy firm żeglugowych i armatorów, którzy korzystają z prywatnej ochrony. W połączeniu z
ochro-51 D. Isenberg, The rise of Private Maritime…, op.cit.
Rys 2. Ataki piratów somalijskich w latach 2008–2014
Opracowano na podstawie: The Statistics Portal [online], 1.09.2015, http://www.statista.com/
2009
2008 2010 2011 2012 2013 2014
182
84
181
51
7 0 2 0 0
27 32 166 210
180
150
120
90
60
30
0
47 46
Statki uprowadzone Liczba prób uprowadzenia
n n
ną trasy żeglugowej przez siły międzynarodowe doprowadziło to do znaczącego spadku licz-by ataków52. Ale bez odbudowy państwa somalijskiego skutek ten może być tylko doraźny, a koszty ochrony ponoszone przez państwa i armatorów będą rosły każdego roku.
Zakończenie
Na podstawie analizy można wyciągnąć następujące wnioski:
– PMC są coraz istotniejszym uczestnikiem stosunków międzynarodowych o charakterze transnarodowym;
– niezbędne są regulacje na poziomie prawa międzynarodowego, które byłyby powszech-nie obowiązujące i regulowały działalność tego typu przedsiębiorstw;
– obecnie wśród świadczonych przez nie usług szczególne miejsce zajmuje ochrona statków i obiektów morskich, co jest związane ze wzrostem w XXI wieku liczby ataków piratów; w po-łączeniu ze wzrostem rynku prywatnych usług w obszarze bezpieczeństwa związanych z woj-ną z terroryzmem międzynarodowym dało to przestrzeń do aktywności tego typu firm;
– ze względu na wygaszanie działań państw w Iraku i Afganistanie PMC musiały poszu-kiwać innych źródeł dochodów, a obszar ochrony statków stał się dla nich znakomitą okazją do zarobku, szczególnie otwartą od 2008 roku;
– na przykładzie piratów somalijskich PMC udowodniły, że potrafią skutecznie chronić statki, towar i załogę przed atakami oraz prowadzić szkolenia załóg w celu zwiększenia bez-pieczeństwa transportu morskiego; ma to znaczenie dla transportu surowców energetycznych i przekłada się na bezpieczeństwo energetyczne poszczególnych państw;
– negatywną stroną działalności PMC i ich pracowników jest niedookreślona odpowie-dzialność, zwłaszcza w sytuacjach ochrony z użyciem broni palnej. Dlatego tworzone są sys-temy standardów postępowania, w tym zdobywania certyfikatów jakości usług, np. w zakre-sie bezpieczeństwa morskiego, prowadzone, między innymi, przez Security Association for Maritime Industry;
– skuteczność i efektywność działań w obszarze bezpieczeństwa można zapewnić przez połączenie inicjatywy prywatnej z działalnością państw, w tym wypadku zgodną, która sku-pia państwa prowadzące różną politykę międzynarodową, często rywalizujące ze sobą w in-nych obszarach.
52 Somalia: Piraci w odwrocie, „Rzeczpospolita” [online], 16.07.2013, http://www.rp.pl [dostęp: 20.09.2015].
n