REFERATY KONGRESOWE *
2. Analiza i ocena wybranych zastosowań praktycznych ekonomii behawioralnej
w polityce publicznej, ze szczególnym uwzględnieniem sfery regulacyjnej gospodarki
Impulsy behawioralne znalazły zastosowanie w po-lityce publicznej i w sferze regulacyjnej gospodarki różnych państw, a także organizacji międzynarodo-wych, takich jak Bank Światowy, OECD i Unia Euro-pejska (szczególnie jej organ zarządzający: Komisja Europejska). Systematyczne korzystanie z dorobku ekonomii behawioralnej w sektorze publicznym za-obserwować można w drugiej dekadzie XXI w25.
Sztandarowym przykładem skuteczności aplika-cyjnej bodźców behawioralnych jest wykorzystanie opcji domyślnych w zakładowych systemach eme-rytalnych w celu zwiększenia poziomu uczestnictwa oraz zwiększenia wysokości składek wnoszonych do programu. Mechanizm automatycznego zapisu (automatic enrollment) pracownika do programu emerytalnego (jako opcja domyślna – ang. default option), z zachowaniem prawa do odstąpienia, dobrze sprawdził się w USA, gdzie dodatkowo z powodze-niem wypróbowano inny bodziec behawioralny (ar-chitektura wyboru niwelująca niechęć do ponoszenia straty). W programach pod nazwą Save More Tomor-row pracownicy z góry deklaTomor-rowali chęć zwiększenia opłacanych przez nich do zakładowego programu emerytalnego składek, ale dopiero w przyszłości, kiedy dostaną podwyżkę wynagrodzenia (automa-tyczna eskalacja – ang. automatic escalation). W ten sposób wypłacana im pensja netto nie zmniejszała się i nie odczuwali dyskomfortu związanego z ogra-niczeniem bieżącej konsumpcji na rzecz długotermi-nowych oszczędności emerytalnych26.
Zastosowanie automatyczne zapisu do zakłado-wych systemów emerytalnych zwiększyło poziom uczestnictwa w tego typu programach w Nowej Zelandii i w Wielkiej Brytanii. W Nowej Zelandii, gdzie najwcześniej w skali ogólnokrajowej w 2007 r.
wprowadzono zakładowe programy emerytalne z au-tomatycznym zapisem pod nazwą KiwiSaver, poziom uczestnictwa wzrósł z ok. 30% na początku wdrażania
25 Prościej, taniej i skuteczniej, czyli jak ekonomia beha-wioralna wspiera polityki publiczne w Polsce, Polski Instytut Ekonomiczny, Warszawa, czerwiec 2019.
26 R.H. Thaler, S. Bernartzi, Save More Tomorrow: Using Behavioral Economics to Increase Employee Saving, „Jour-nal of Political Economy” 2004, no. 112, s. 164–187.
Biuletyn PTE nr 3(90). Sierpień 2020 77
programu do 78% na koniec 2018 r.27, a w Wielkiej Brytanii, gdzie automatic enrollment wprowadzano stopniowo od 2012 r., poziom partycypacji w zakłado-wych programach emerytalnych (Workplace Pensions) zwiększył się odpowiednio z ok. 40% do ok. 84% na koniec 2018 r.28
Czy zatem wprowadzenie nowej regulacji systemów emerytalnych wykorzystującej bodziec behawioralny w postaci automatycznego zapisu jest rozwiązaniem o charakterze uniwersalnym? Doświadczenia z innych państw wskazują, że nie zawsze tak jest, przynajmniej w krótszej perspektywie. Na przykład w Turcji, gdzie automatyczny zapis do zakładowych programów emerytalnych wprowadzono w 2017 r., liczba osób wypisujących się do programu (tzw. opt‑out rate) jest wysoka i wynosi 54%. W Polsce, gdzie pracownicze plany kapitałowe (PPK) z automatycznym zapisem wdrażane są stopniowo od 1 lipca 2019 r., w pierwszej turze (od 1.07 do 12.11.2019 r.) w dużych firmach zatrudniających co najmniej 250 osób, w programie pozostało 39% automatycznie zapisanych pracow-ników. Mogło mieć na to wpływ szereg czynników, których w tym miejscu nie będziemy szczegółowo analizować. W Turcji wpływ mogła mieć wysoka stopa zastąpienia (relacja emerytury do ostatniego dochodu w pracy), ale także ograniczone zaufanie do instytucji państwowych. W Polsce – podważenie za-ufania do publicznego systemu emerytalnego poprzez
27 A. O’Connel, KIWISAVER – A Model Scheme?, „So-cial Policy Journal of New Zealand” 2009, no. 36.
28 Automatic Enrolment evaluation report 2018, Depart-ment for Work and Pensions, 2018, https://www.gov.uk/
government/organisations/department‑for‑work‑pensions/
about/research#research‑publications (15.07.2019). Por. też:
M. Szczepański, Badanie możliwości wykorzystania ekono-mii behawioralnej w reformowaniu systemów emerytalnych,
„Finanse, Rynku Finansowe, Ubezpieczenia” 2017, nr 89(1), s. 423–433.
zabranie i umorzenie połowy aktywów finansowych zgromadzonych w otwartych funduszach emerytal-nych (drugim filarze zreformowanego w 1999 r. pu-blicznego systemu emerytalnego), zainwestowanych w skarbowe papiery dłużne w 2014 r. i zapowiadana całkowita likwidacja OFE w 2020 r29. Zmiennymi o charakterze destymulującym mogły być także od-mienne tradycje instytucjonalne w systemach emery-talnych, różny poziom kapitału społecznego opartego na zaufaniu do instytucji publicznych, różnice kul-turowe, różny poziom edukacji finansowej i świado-mości emerytalnej. Rozpoznanie tych uwarunkowań to temat do odrębnych badań. W tym miejscu można jednak stwierdzić, że przynajmniej w pierwszej fazie wprowadzania zakładowych systemów emerytalnych bodziec behawioralny w postaci automatycznego za-pisu w niektórych krajach nie zagwarantował sukcesu w postaci przynajmniej ponad połowy partycypacji w programie automatycznie włączonych do niego pracowników.
Bodźce behawioralne znajdują oczywiście zastoso-wanie nie tylko w dziedzinie dodatkowych oszczęd-ności emerytalnych. Na przykład w USA stosowane są m. in. w takich obszarach polityki gospodarczej i społecznej, jak ochrona środowiska naturalnego, bezpieczeństwo narodowe, regulacje rynków finan-sowych, służba zdrowia (w tym działania służące przeciwdziałaniu otyłości i innym chorobom cywili-zacyjnym), a także w szerokim zakresie na różnych poziomach systemu edukacji30. W 2012 r. w Białym Domu utworzono Social and Behavioral Science
29 Mimo zawartej w ustawie o PPK gwarancji prywat-nego charakteru oszczędności gromadzonych w PPK nega-tywne doświadczenia związane z OFE w poważnym stopniu rzutują na decyzje o uczestnictwie w nowym zakładowym programie emerytalnym PPK.
30 C.R. Sunstein, Human Agency..., op.cit., s. 2.
Tabela 2. Wykorzystanie dorobku ekonomii behawioralnej na świecie i w Polsce
Świat Polska
• W 136 krajach instytucje publiczne stosowały rozwiązania innowacyjne oparte na ekonomii behawioralnej. Liderami są: Wielka Brytania, Dania, Holandia, USA, Kanada, Australia i Singapur.
• 60 tzw. nudge units (specjalistycznych zespołów eksperckich) projektuje oraz testuje narzędzia polityki publicznej.
• Rząd Wielkiej Brytanii zaoszczędził 22 razy więcej dzięki zastosowaniu projektów Behavioral Insights Team niż przeznaczył środków na finansowanie tego zespołu.
• W USA konsumenci zaoszczędzili 1 mld USA dzięki zastosowaniu prostych technik behawioralnych na rachunkach za prąd.
• 50% komórek urzędów centralnych (uczestniczących w badaniu Polskiego Instytutu Ekonomicznego) korzysta z rozwiązań ekonomii behawioralnej.
• 77% komórek stosujących te instrumenty korzysta z uproszczeń.
• 7 mln deklaracji podatkowych złożyli Polacy za pośrednictwem usługi e‑PIT (wykorzystującej bodziec behawioralny w postaci opcji domyślnej).
• 1,3 mln pracowników dużych firm rozpoczęło oszczędzanie w pracowniczych planach kapitałowych (PPK), z domyślnym zapisem.
Źródło: Prościej, taniej i skuteczniej, czyli jak ekonomia behawioralna wspiera polityki publiczne w Polsce, Polski Instytut Ekonomiczny, Warszawa, czerwiec 2019.
ECHA X KONGRESU EKONOMISTÓW POLSKICH
78 Biuletyn PTE nr 3(90). Sierpień 2020
Team. W Wielkiej Brytanii Behavioral Insights Team, jako rządową jednostkę o charakterze doradczym po-wstałą w 2009 r., która przygotowała szereg projektów wykorzystujących dorobek ekonomii behawioralnej w dziedzinie polityki społecznej.
Stosunkowo mało znany jest fakt, że również w Polsce ekonomia behawioralna wspiera politykę publiczną, aczkolwiek jeszcze w umiarkowanym za-kresie. Danych na ten temat dostarcza raport przygo-towany przez Polski Instytut Ekonomiczny31. O tym, że walory aplikacyjne ekonomii behawioralnej zostały docenione w większości państw świata, w tym rów-nież w naszym kraju, świadczy zestawienie liczbowe, otwierające wspomniany raport (por. tabela 2).
Najpopularniejszym narzędziem behawioralnym stosowanym w sektorze publicznym w Polsce, jak wynika z badań Polskiego Instytutu Ekonomicznego, są uproszczenia (mniejsza liczba opcji ułatwia do-konywanie wyboru i poprawia komunikację z oby-watelami) – ich stosowanie zadeklarowało blisko 80% respondentów. O wiele rzadziej stosowane są inne rozwiązania, takie jak przybliżanie konsekwencji działań lub odwoływanie się do norm społecznych (ok. 50%)32 .
Mniej popularne jest stosowanie opcji domyśl-nych (ich wykorzystanie zadeklarowało tylko 14%
ankietowanych), aczkolwiek właśnie ten mechanizm wykorzystano do realizacji dwóch ważnych projektów publicznych:
w usłudze „Twój e‑PIT” (przygotowanie gotowych
• zeznań podatkowych przez urzędy skarbowe w ra-mach Krajowej Administracji Skarbowej, z możli-wością ich uzupełnienia np. o ulgi podatkowe przez podatnika i uznanie za złożone, o ile podatnik nie wprowadzi zmian33;
w pracowniczych planach kapitałowych (PPK),
• gdzie pracownicy automatycznie zapisywani są do programu (z możliwością odstąpienia).
Jeśli chodzi o efekty zastosowania bodźców be-hawioralnych w przypadku usługi „Twój e‑PIT”, to można je ocenić jako umiarkowanie pozytywne (7 mln deklaracji podatkowych złożonych za po-średnictwem tej usługi, co wymagało uprzedniego zalogowania się i uwierzytelnienia, na 29 mln
31 Prościej, taniej i skuteczniej..., op.cit.
32 Ibidem, s. 5.
33 Usługę tę udostępniono od 15 lutego 2019 r. i skorzy-stali z niej podatnicy rozliczający się za 2018 r. na formu-larzu PIT‑37 lub PIT‑38 (z umów o pracę, zlecenie, dzieło lub z przychodów kapitałowych), a także emeryci i renciści.
Od 2020 r. usługa będzie dostępna (z zastosowaniem do rozliczeń za 2019 r.) dla osób fizycznych, które prowadzą pozarolniczą działalność gospodarczą i składają PIT‑36, PIT‑36L oraz płacących zryczałtowany podatek dochodowy, tj. rozliczających się na PIT‑28.
deklaracji PIT‑37 i PIT‑38 przygotowanych w tym systemie przez Krajową Administrację Skarbową, czyli ok. 24,1%), o tyle w przypadku opcji domyśl-nych w pracowniczych planach kapitałowych (PPK) na ostateczną ocenę jest jeszcze za wcześnie. Jak już wspomniano, z pierwszej transzy pracowników au-tomatycznie zapisanych do PPK (obejmującej osoby zatrudnione w dużych przedsiębiorstwach, zatrudnia-jących co najmniej 250 osób) w okresie od 1 lipca do 2019 r. pozostało w programie ok 39% osób, czyli ok. 1,2 mln zatrudnionych. Twórcy programu zakładali wyższy poziom uczestnictwa34. Jednak i tak wynik ten stanowi ogromny postęp w porównaniu ze stanem sprzed wprowadzenia PPK. Liczba uczest-ników innego typu zakładowych systemów emery-talnych, działających w Polsce od 1999 r. pracowni-czych programów emerytalnych (PPE) wynosiła na koniec 2018 r. ok. 426 tys. osób (zaledwie 2,6% ogółu zatrudnionych). Liczba uczestników dodatkowych indywidualnych programów emerytalnych na koniec 2018 r. wynosiła odpowiednio: oszczędzających na indywidualnych kontach emerytalnych (IKE), istnie-jących od 2004 r., 995,7 tys. osób, co stanowiło 5,8%
liczby pracujących, natomiast na indywidualnych kontach zabezpieczenia emerytalnego ( IKZE), ist-niejących od 2011 r., 730,4 tys. osób, tj. 4,3% ogółu pracujących35. Do PPK sukcesywnie włączani będą pracownicy średnich i małych przedsiębiorstw oraz sektora publicznego: od 1 stycznia 2020 r. osoby zatrudnione w firmach zatrudniających co najmniej 50 osób, od 1 lipca 2020 r. – co najmniej 20 osób, od 1 stycznia 2021 r. – osoby zatrudnione w pozo-stałych przedsiębiorstwach36 i w sektorze finansów publicznych. Pełna ocena skuteczności bodźca beha-wioralnego w postaci automatycznego zapisu do PPK będzie zatem możliwa w maju 2021 r., ale już obecnie można założyć, że dzięki temu rozwiązaniu skokowo zwiększy się poziom uczestnictwa w dodatkowym systemie emerytalnym w Polsce.
Instrument opcji domyślnej zastosowany został również w ustawie o likwidacji OFE, która wchodzi
34 W uzasadnieniu do projektu ustawy o PPK opty-mistycznie zakładano poziom partycypacji 70%, potem w publicznych wypowiedziach przedstawicieli Polskiego Funduszu Rozwoju – instytucji odpowiedzialnej za wdra-żanie PPK – mowa była o partycypacji na poziomie 50%
jako kryterium sukcesu.
35 Indywidualne konta emerytalne oraz indywidualne konta zabezpieczenia emerytalnego w 2018 roku, Urząd Komisji Nadzoru Finansowego, Warszawa 2019, www.knf.
gov.pl (15.10.2019).
36 Wyjątek stanowią mikroprzedsiębiorstwa – o ile wszy-scy pracownicy zadeklarują, że nie wyrażają chęci przy-stąpienia do PPK, nie ma obowiązku utworzenia tego typu programu emerytalnego, a także osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą.
Biuletyn PTE nr 3(90). Sierpień 2020 79
w życie 1 lipca 2020 r. Pieniądze zgromadzone w otwar-tych funduszach emerytalnych (II filar zreformowa-nego, wdrażanego od 1999 r. nowego publicznego sys-temu emerytalnego w Polsce) mają trafić na nowego typu indywidualne konta emerytalne (opcja domyślna, nie wymaga podjęcia żadnej aktywności ze strony uczestnika OFE), gdzie po potrąceniu tzw. opłaty prze-kształceniowej 15% (swoistego podatku) będą nadal zarządzane przez prywatne instytucje finansowe. Będą to już środki prywatne, które będzie można wypłacić nawet przed osiągnięciem ustawowego wieku eme-rytalnego. Osoby, które chciałyby, aby środki z OFE zamiast na nowe IKE trafiły do ZUS‑u, muszą złożyć stosowną deklarację (a zatem podjąć dodatkową ak-tywność). Spowoduje to zwiększenie wymiaru przy-szłej emerytury wypłacanej dożywotnio z ZUS‑u po osiągnięciu ustawowego wieku emerytalnego. Wiele wskazuje na to, że większość środków pozostałych z OFE poprzez zastosowanie opcji domyślnej trafi na nowe IKE, a opłata przekształceniowa stanie się dodatkowym źródłem wpływów do budżetu państwa w 2020 r. (70% opłaty przekształceniowej) i w 2021 r.
(pozostałe 30%).
O ile wykorzystanie bodźca behawioralnego w po-staci opcji domyślnej (automatyczny zapis do pro-gramu emerytalnego) w przypadku PPK nie budzi kontrowersji, to wprowadzenie tego rozwiązania przy ostatecznej likwidacji OFE budzi szereg kontrowersji w gronie ekspertów w dziedzinie ekonomii emery-talnej (zwłaszcza, jeśli chodzi o opłatę przekształ-ceniową, będącą de facto nowym zakamuflowanym podatkiem i pomniejszająca stan oszczędności eme-rytalnych).
Z badań dotyczących wykorzystania instrumen-tów ekonomii behawioralnej w sektorze publicznym w Polsce wynika, że nawet te instytucje, które stosują tego typu mechanizmy, nie korzystają z eksperymen-tów kontrolnych ani innych metod testowania rozwią-zań behawioralnych37. Dopiero praktyczne wdrożenie tych rozwiązań w dużej skali stanowi właściwy test ich skuteczności.
Konkluzje i rekomendacje
Ekonomia behawioralna jako nowy, dynamicznie rozwijający się nurt w teorii nauk ekonomicznych może stanowić cenne uzupełnienie wobec ekonomii głównego nurtu, zwłaszcza jeśli chodzi o opis i wy-jaśnianie procesów decyzyjnych, z uwzględnieniem czynników psychologicznych i kontekstu społecznego.
Nie stanowi jednak nowego paradygmatu (wzorca uprawiania nauki).
37 Prościej, taniej i skuteczniej..., op.cit., s. 6.
Silną stroną ekonomii behawioralnej bez wątpienia są jej walory aplikacyjne. Ze względu na szerokie wykorzystanie bodźców (impulsów) behawioralnych w polityce publicznej różnych państw zasadne wydaje się dalsze poszerzenie stosowania tego typu rozwiązań w sferze publicznej, w tym również – w sferze regula-cyjnej gospodarki w Polsce. Trzeba jednak zdawać so-bie sprawę z ograniczeń, a nawet zagrożeń związanych w szerszym zastosowaniem ekonomii behawioralnej i możliwościami nadużycia – zwłaszcza wykorzy-stania jej przez polityków i instytucje publiczne nie tyle w celu podnoszenia jakości życia obywateli przy zachowaniu ich autonomii, co dla realizacji celów decydentów politycznych.
Oprócz stymulowania poziomu uczestnictwa w do-datkowych systemach emerytalnych obszarem, gdzie wykorzystanie impulsów behawioralnych wydaje się szczególnie wskazane, jest edukacja i ochrona zdrowia (promowanie zdrowego trybu życia – aktywności fizycznej, odpowiedniej diety, zmniejszenia spożycia używek itp.). Osiągnięcie postępu w tych dziedzinach ma oczywiście istotny wymiar ekonomiczny. Wyko-rzystanie impulsów behawioralnych może stanowić uzupełnienie, ale nie zastąpi tradycyjnej polityki go-spodarczej i społecznej (np. bodźców ekonomicznych w postaci ulg i zwolnień podatkowych stymulujących rozwój przedsiębiorczości i wzrost innowacyjności polskiej gospodarki).
Jeśli chodzi o rekomendacje dla polskich urzędów administracji publicznej (rządowej i samorządowej), to za szczególnie godne zalecenia należy uznać:
wprowadzenie analiz behawioralnych do oceny
• wpływu regulacji na obywateli (np. obciążeń po-znawczych narzucanych na obywateli, w tym – regulacji gospodarczych dotyczących przedsię-biorców);
szersze wykorzystanie architektury wyboru i opcji
• domyślnych w celu upowszechniania rozwiązań pożądanych społecznie, z pozostawieniem oby-watelom prawa wyboru;
częstsze stosowanie eksperymentów z udziałem
• grup kontrolnych z uwzględnieniem czynników behawioralnych przed wprowadzeniem nowych rozwiązań legislacyjnych czy organizacyjnych na szerszą skalę;
stworzenie, przynajmniej na poziomie władz
• centralnych, specjalnych zespołów eksperckich i jednostek organizacyjnych wykorzystujących wiedzę z zakresu ekonomii behawioralnej do wpro-wadzania nowych rozwiązań w obszarze polityki gospodarczej i społecznej;
częstsze wykorzystanie badań empirycznych
re-• alizowanych przy wykorzystaniu wiedzy z za-kresu ekonomii behawioralnej dla identyfikacji nowych wyzwań ekonomicznych i społecznych
ECHA X KONGRESU EKONOMISTÓW POLSKICH
80 Biuletyn PTE nr 3(90). Sierpień 2020
(równolegle, a w miarę możliwości także we współpracy ze specjalistami od analiz strategicz-nych realizowastrategicz-nych innymi metodami);
popularyzacja wiedzy na temat ekonomii
behawio-• ralnej w środowiskach przedsiębiorców i decyden-tów politycznych różnych szczebli.
Mimo umiarkowanego jeszcze stopnia wykorzy-stania ekonomii behawioralnej w polityce publicznej i w sferze regulacyjnej polskiej gospodarki, warto odnotować, że w niektórych dziedzinach Polska należy do prekursorów lub ścisłej czołówki państw stosują-cych tego typu rozwiązania w porównaniu chociażby z innymi krajami Unii Europejskiej (np. automa-tyczny zapis do zakładowego systemu emerytalnego w państw UE przed Polską zastosowały tylko Wielka Brytania, która w związku z brexitem wkrótce opuści UE38, a także w ograniczonym zakresie Niemcy; opcja domyślna w postaci gotowego, wypełnionego przez urząd skarbowy formularza zeznania podatkowego oprócz Polski jak dotąd zastosowana została na podob-nej zasadzie jedynie w Hiszpanii). Warto rozwijać ten kierunek działań, gdyż szereg rozwiązań opartych na instrumentach i mechanizmach ekonomii behawioral-nej nie wymaga dodatkowych nakładów finansowych (lub tylko relatywnie niewielkich nakładów), a przy-nosi wymierne korzyści. Jednocześnie niezbędne jest monitorowanie efektów i zachowanie niezbędnego krytycyzmu w ocenie następstw aplikacyjnych tego typu rozwiązań.
Bibliografia
Alm J., Bourdeaux C.J., Applying Behavioral Economics to Public Sector, „Review of Public Economics” 2013, no. 3, s. 91–143.
Automatic Enrolment evaluation report 2018, Department for Work and Pensions, 2018, https://www.gov.uk/gov-ernment/organisations/department‑for‑work‑pensions/
about/research#research‑publications (15.07.2019).
Benartzi S., Thaler R.H., Behavioral Economics and the Re-tirement Savings Crisis, „Policy Forum” 2013, vol. 339, https://www.sicencemag.org (15.10.2013).
Costa D.F., de Melo Carvahlo F., de Melo Moreira B.C., Behavioral Economic and Behavioral Finance: A Bib-liometric Analysis of the Scientific Fields, „Journal of Economic Surveys” 2019, vol. 33, no. 1, s. 3–24.
Fudenber D., Advancing beyond advances in behavioral economics, „Journal of Economic Literature” 2006, no. 44(3), s. 694–711.
Greezy U., Samson A. (red.), The Behavioral Economics Guide 2019, Behavioral Science Solutions, www. Be-havioraleconomics.com.
38 Przynajmniej wszystko na to wskazuje w chwili odda-wania do druku tej publikacji, pod koniec grudnia 2019 r.
Indywidualne konta emerytalne oraz indywidualne konta zabezpieczenia emerytalnego w 2018 roku, Urząd Ko-misji Nadzoru Finansowego, Warszawa 2019, www.knf.
gov.pl (15.10.2019).
Kahneman D., Tversky A., Prospect Theory: An analysis of Decision under Risk, „Econometrica” 1979, no. 47(2), s. 263–292.
Loewenstein G., Ubel P., Economists behaving badly,
„New York Times” 2010, July 14, https://www.ny-times.com/2010/07/15/opinion/15loewenstein.html (15.11.2019).
Mind, Society and Behavior. Word Bank Development Re-port, International Bank for Reconstruction and Develop-ment/World Bank, Washington 2015.
O’Connel A., KIWISAVER – A Model Scheme?, „Social Policy Journal of New Zealand” 2009, no. 36.
Polowczyk J., Podstawy ekonomii behawioralnej, „Przegląd Organizacji” 2009, nr 12, s. 3–7.
Prościej, taniej i skuteczniej, czyli jak ekonomia behawio-ralna wspiera polityki publiczne w Polsce, Polski Instytut Ekonomiczny, Warszawa, czerwiec 2019.
Puce L., Criticism of Behavioral Economics: Attacs Towards Ideology, Evidence and Practical Implications, „Journal of WEI Business and Economics” 2019, vol. 8, s. 41.
Shermer M., Rynkowy umysł, Wydawnictwo CIS, Warszawa 2009.
Simon H., A Behavioral Model of Rational Choice, „The Quarterly Journal of Economics” 1955, no. 69(1), s. 99–
Sunstein C.R., Human Agency and Behavioral Econom-118.
ics. Nudging Fast and Slow, Polgrave Macmillan, New York 2017.
Szczepański M., Badanie możliwości wykorzystania eko-nomii behawioralnej w reformowaniu systemów emery-talnych, „Finanse, Rynku Finansowe, Ubezpieczenia”
2017, nr 89(1), s. 423–433.
Thaler R.H., Toward a Positive Theory of Consumer Choice,
„Journal of Economic Behavior and Organisation” 1980, nr 1, s. 39–60.
Thaler R.H., Bernartzi S., Save More Tomorrow: Using Be-havioral Economics to Increase employee Saving, „Jour-nal of Political Economy” 2004, no. 112, s. 164–187.
Thaler R.H., Sunstein C.R., Impuls. Jak podejmować wła-ściwe decyzje dotyczące zdrowia, dobrobytu i szczęścia, tłum. Justyna Grzegorczyk, Wydawnictwo Zysk i S‑ka, Poznań 2017.
Thaler R.H., Sunstein C.R., Nudge. Improving Decisions about Health, Wealth and Happines, Penguin Books, London 2009.
Tomczak A., Nurt behawioralny jako dążenie nauki ekono-mii do dojrzałości, w: Współczesne problemy ekonoekono-mii i finansów, „Zeszyty Naukowe” 2017, nr 2, Wszechnica Polska, Szkoła Wyższa w Warszawie, s. 18.
Tyszka T., Psychologia ekonomiczna, cz. 1 i 2, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2004.
Tyszka T., Falkowski A., Psychologia zachowań konsu-menckich, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2009.
Zaleśkiewicz T., Psychologia ekonomiczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2017.