Czy zmierzch Europy?
Recenzja książki Jerzego Kleera Zmierzch Europy
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2020
Elżbieta Mączyńska
Recenzowana, licząca ponad 218 stron i 17 roz-działów książka stanowi fascynujące dzieło, w któ-rym analizowane są zagrożenia dla rozwoju Eu-ropy, ich historyczne, demograficzne, ekonomiczne, technologiczne, społeczne, polityczne i kulturowe podłoże. Zarazem Autor formułuje przy tym pewne rekomendacje ukierunkowane na możliwości elimi-nowania tych zagrożeń.
W książce analizowane są fundamentalne kwestie, determinujące teraźniejszość i przyszłość rozwoju społeczno ‑gospodarczego Europy, z wyodrębnieniem Unii Europejskiej i europejskich krajów do niej nie-przynależnych. Zawarte w monografii teksty obrazują zagrożenia i patologie występujące nie tylko w Euro-pie, ale też na innych kontynentach. Są to patologie degradujące ład społeczno ‑gospodarczy, środowisko naturalne i jakość życia ludzi oraz relacje społeczne.
Zarazem w książce przedstawione są meandry poli-tyki społeczno ‑gospodarczej i decyzji podejmowa-nych na różpodejmowa-nych płaszczyznach instytucjonalpodejmowa-nych.
Przy tym negliżowane są absurdy, chaotyczność oraz błędy, a także podłoże, przyczyny destrukcyjnych dla ludzi i środowiska naturalnego decyzji.
Z przedstawionych w książce analiz wyłania się raczej mało optymistyczny obraz stanu i przyszło-ści Europy oraz obraz zagrożeń dla jej przyszłego rozwoju społeczno ‑gospodarczego. Mimo jednak w przeważającej mierze negatywnych ocen obec-nego polityczobec-nego, demograficzobec-nego, społeczno‑
‑gospodarczego i ekologicznego stanu Europy, Autor podejmuje próbę wskazania możliwych kierunków rozwiązań przeciwdziałających nieprawidłowościom.
Mimo to, pytanie zawarte w tytule i ponawiane w sie-demnastym rozdziale książki – czy Europa skazana jest na marginalizację? – pozostaje pytaniem otwar-tym. Czytelnik jednak otrzymuje w książce tak wielką
dawkę wieloprzekrojowych, przystępnie przedsta-wionych analiz, że na ich podstawie ma szanse na wy-robienie sobie własnego poglądu na ten temat. Jest to możliwe dzięki temu, że wszystkie zawarte w książce rozważania są bowiem podporządkowane odpowiedzi na pytanie, czy i na ile poszczególne kontynenty oraz pewne ich regiony mają trwałe i niezmienne miejsce w dynamizowaniu zmian zachodzących w świecie, a na ile ich rola w pewnych okresach ulega mniejszej lub większej marginalizacji?
Analizując przyczyny postępującej marginalizacji czy zmniejszającej się roli Europy w świecie, Kleer wskazuje na ich wielość, ale zarazem podkreśla, że są nimi, obok różnych i znanych w przeszłości przyczyn, głównie przesilenia cywilizacyjne, za-równo takie, jakich w przeszłości jeszcze nie było, jak i tego typu, które z dużym opóźnieniem objęły poszczególne kontynenty.
Książka Jerzego Kleera stanowi wnikliwą analizę szans i barier przyszłego rozwoju Europy. Autor identyfikuje i analizuje pięciokąt zagrożeń obejmu-jący następujące elementy: globalizacja i przesilenia cywilizacyjne; depopulacja; podział Europy; wie-lość zróżnicowanych państw; ocieplenie klimatu i niszczenie środowiska. Autor zastrzega przy tym, że nie jest to pełny zestaw zagrożeń występujących w Europie, a zwłaszcza w poszczególnych krajach europejskich. Zestaw ten ma jednak charakter ogólny, dotyczący wszystkich państw, a przy tym ma charak-ter trwały, przynajmniej z perspektywy najbliższych dziesięcioleci, charakter rzutujący na cywilizacyjne przemiany świata.
Autor wskazuje przy tym na występującą w bo-gatej literaturze przedmiotu wielość definicji cy-wilizacji. Sam zaś przyjmuje, że cywilizacja to poziom rozwoju społecznego w danym okresie
RECENZJE, KSIĄŻKI NADESŁANE
96 Biuletyn PTE nr 3(90). Sierpień 2020
historycznym, który charakteryzuje się określonym poziomem kultury materialnej i stopniem opano-wania środowiska naturalnego i nagromadzeniem instytucji społecznych. Takie rozumienie cywilizacji umożliwia bowiem, zdaniem Kleera, odróżnianie różnych cywilizacji nie tylko z uwzględnieniem sfery duchowo ‑kulturowej, ale przede wszystkim społecznej oraz charakteru produkcji i instytucji.
Na tej podstawie Jerzy Kleer rozróżnia trzy główne cywilizacje: agrarną, przemysłową i rodzącą się cywilizację wiedzy, dodając zarazem cywilizację pierwotną, jaką była cywilizacja zbieracko ‑łowiecka.
Autor eksponuje, że podstawowym ekonomicznym wyróżnikiem cywilizacji jest charakter głównego zasobu produkcyjnego. W cywilizacji agrarnej była to ziemia z dominacją pracy zależnej, w cywiliza-cji przemysłowej kapitał i produkcja maszynowa oraz w dominującym stopniu wolna siła najemna, a w cywilizacji wiedzy jest nim wiedza oraz instru-mentarium produkcyjne, oparte na stale rosnącej wiedzy, nauce i możliwościach ich implementacji do sfery ekonomicznej, w której podstawą staje się zróżnicowany sektor usługowy.
Na tym tle Autor wykazuje, że podstawową trwałą cechą współczesnego świata jest jego zróżnicowanie, na co nakłada się przyspieszone obecnie tempo tego różnicowania. Wskazuje przy tym na zagrożenia
związane z depopulacją Europy, kwestią uchodźców, i dochodzi do wniosku, że problemy te pozostaną jednym z ważniejszych, a być może najważniejszym zagrożeniem dla Starego Kontynentu.
Kleer analizuje też zagrożenia dla środowiska naturalnego, oceniając, że żaden postęp w jakości życia społeczeństwa, zwłaszcza w przypadku wzrostu liczby ludności, mimo różnorodnych, udanych przy-padków jednostkowych przedsięwzięć, nie zdołał ani w przeszłości, ani współcześnie zahamować narasta-jącej degradacji tego środowiska. Co najwyżej mógł mieć wpływ na spowolnienie tego procesu i to w nie-których tylko krajach bądź regionach, a nie na skalę ogólnoeuropejską czy światową. Polityka krótko‑ czy co najwyżej średniookresowa dominuje bowiem nad refleksją nad przyszłym rozwojem, a ochrona środo-wiska i walka z ociepleniem klimatycznym jest zbyt kosztowna, zaś jej pozytywne efekty są w większości przypadków widoczne dopiero w dłuższej perspek-tywie. Zagrożenia wynikające z takiej sytuacji Kleer dzieli na zagrożenia naturalne oraz zagrożenia o cha-rakterze antropogenicznym.
Jerzy Kleer dochodzi do wniosku, że Europa charakteryzuje się licznymi sprzecznościami oraz barierami w różnych sferach i obszarach, sprzeczno-ściami zarówno między państwami, jak i wewnątrz poszczególnych krajów. Europa jest pełna nie tylko
Biuletyn PTE nr 3(90). Sierpień 2020 97
różnorodnych sprzeczności, ale i podziałów, któ-rych – zdaniem Kleera – nie uda się zminimalizo-wać w ciągu najbliższych dekad. A to oznacza, że siła Europy w porównaniu z pozostałym światem będzie maleć.
Ratunku dla Europy Kleer upatruje przede wszyst-kim w rozwoju edukacji, ściślejszej współpracy między państwami europejskimi, i głębszej oraz szerszej integracji w ramach UE. Kleer przestrzega, że bez zasadniczych zmian jakościowych, zarówno pod względem instytucjonalnym, jak i finansowym, Europa będzie stopniowo ulegać marginalizacji.
Fakt, że w warunkach cywilizacji przemysłowej była promotorem procesów edukacyjnych, staje się historią. Kleer ocenia zarazem, że podstawowym problemem jest brak dostatecznej świadomości rzeczywistych zagrożeń wśród społeczności eu-ropejskich, przy równoczesnym ekscytowaniu się zagrożeniami, jeśli nawet nieurojonymi, to zapewne drugorzędnymi.
Zarazem Kleer dowodzi, że świat jako całość, podobnie jak poszczególne kontynenty, skazany jest na zróżnicowanie, m. in. dochodowe, technologiczne i kulturowe. Wskazuje przy tym na uniwersalność zjawiska, jakim jest konfliktogenny charakter syste-mów kulturowych. Systemy te charakteryzowane są skrótowo, ale w bardzo atrakcyjnej dla Czytelnika stylistyce. Między innymi Autor analizuje kwestie religii, postrzegając ją jako ważny składnik systemu kulturowego, cechujący się wysokim stopniem kon-fliktogenności, szczególnie w stosunku do innych religii, zarówno monoteistycznych, jak i w stosunku do odmiennych porządków czy rozwiązań tej sa-mej religii. Nieprzypadkowo też, jak dowodzi się w książce, rozwój Europy odbywał się poprzez wojny, których skutki miały istotny wpływ na charakter społeczeństw europejskich, a zwłaszcza na zmiany cywilizacyjne.
Wiele miejsca w swojej książce Kleer poświęca kwestii „ruchliwości społecznej”, co stanowi punkt wyjścia do analiz ukierunkowanych na pozyskanie odpowiedzi na pytanie, czy i na ile potencjał lud-nościowy stanowi główny czy wręcz podstawowy składnik decydujący o rozwoju? Przy tym rozwój rozumiany jest w tych analizach nie tylko w wy-miarze ekonomicznym, społeczno ‑politycznym, ale także ekologicznym i kulturowym. Zawarte w książce tezy ilustrowane są bardzo przekonującymi danymi.
Na przykład dla zilustrowania słabej sytuacji de-mograficznej Europy, Autor eksponuje, że łączna populacja czterech potęg gospodarczych Europy jest mniejsza od populacji Chin, a jeszcze ciekawsze jest porównanie populacji Europy z populacją Chin, które mają populację dwukrotnie większą niż cała Europa.
Dzieło Kleera to bardzo atrakcyjna i potrzebna lek-tura, która powinna być obowiązkowa dla wszystkich głównych aktorów życia społeczno ‑gospodarczego, zwłaszcza dla polityków, parlamentarzystów i ge-neralnie, głównych regulatorów gospodarki. Kleer kreśli ostrzegawczą wizję Europy niezdolnej do reakcji na powoli postępujące zagrożenia, co pro-wadzi do problemów w sferze gospodarczej, poli-tycznej i społecznej. Zróżnicowane podejścia i ob-szary analiz z pewnością mogą stanowić inspirację dla Czytelników do spojrzenia na współczesność z wielorakiej perspektywy, co może przybliżyć do odpowiedzi na tytułowe pytanie książki. Lektura ta może uświadomić Czytelnikom ryzyko wiążące się z bezrefleksyjnym kształtowaniem relacji społeczno‑
‑gospodarczych wg obecnych, przestarzałych już, industrialnych zasad. Jest to istotne tym bardziej, że dziś wciąż jeszcze, współczesne zarówno szanse, jak i zagrożenia rozwojowe mogą być zupełnie niewi-doczne lub nie w pełni winiewi-doczne. Lektura daje szansę na ich dostrzeżenie. Jest to istotne tym bardziej, że jak dowodzi Kleer, każdy system, jak również każda cywilizacja obok silnej autokreacji, zawiera elementy autodestrukcji, które wcześniej czy później zaczynają się przejawiać.
Uwagi
Moje wątpliwości budzi teza, że nierówności w skali globalnej, nierówności pomiędzy krajami, rosną. Noblista Angus Deaton w swej książce Wielka ucieczka dowodzi, że rosną nierówności wewnątrz poszczególnych krajów, natomiast wskutek postępu nauki i techniki zmniejszają się nierówności w wy-miarze globalnym.
Komfortowi czytelniczemu sprzyjałoby podawanie niektórych dat czy okresów epok, jakich dotyczy ana-liza. Autor w wielu przypadkach poprzestaje np. na nazwie analizowanej epoki. Zważywszy na to, że książka ma walory dydaktyczne i może znaleźć Czy-telników także wśród studentów różnych wydziałów, walory te byłyby wzmocnione poprzez uzupełnienie poszczególnych rozważań dotyczących rozmaitych epok o stosowne daty. Innym rozwiązaniem byłoby opracowanie, jako załącznika, historycznego kalen-darium przełomowych przemian oraz ważnych dla świata i Europy momentów historycznych.
Komfortowi czytelniczemu sprzyjałoby też opa-trzenie książki indeksem rzeczowym i indeksem nazwisk.
Uwagi te nie zmieniają mojej wysoce pozytywnej opinii o książce. Powinna ona trafić do możliwie najszerszego grona Czytelników.
RECENZJE, KSIĄŻKI NADESŁANE
98 Biuletyn PTE nr 3(90). Sierpień 2020