Kryzys spowodowany koronawirusem – analiza wybranych krótkookresowych

konsekwencji

Trudno jest przecenić znaczenie, jakie pandemia koronawirusa ma dla funkcjonowania światowej

8 Ibidem.

9 O.B. Jonas, Pandemic risk, The World Bank, World Development Report, 2014, s. 2.

10 Ibidem, s. 2–3.

gospodarki. Dla jego zobrazowania warto przytoczyć kilka danych, które w sposób wyrazisty i jednocze-śnie z nieco innych perspektyw przedstawiają skalę jej oddziaływania. W toczącej się obecnie dyskusji podkreśla się, w jaki sposób pandemia miała wpływ na ograniczenie popytu, konsumpcji, a więc stanowiła negatywny szok popytowy. Jednym z pierwszych sy-gnałów, które ukazały zagrożenie, jakie niesie ze sobą COVID‑19, były dane z chińskiego rynku motoryzacyj-nego, a konkretniej dotyczące sprzedaży samochodów osobowych. W lutym br. świat obiegła informacja, że w pierwszych jego dwóch tygodniach sprzedaż ta spa-dła o 92% r/r¹⁴. Również w gospodarce amerykańskiej wystąpiło zjawisko gwałtownego spadku konsumpcji.

Szczególny wyraz dało ono w danych dotyczących stopy oszczędności w USA. W kwietniu wyniosła ona bowiem aż 32,2%¹⁵. Jest to historyczny rekord danych publikowanych od 1959 r., w przeszłości maksymalny poziom stopy oszczędności został osiągnięty w maju 1975 r. i wynosił 17,3%¹⁶.

Dodatkowo w przypadku pandemii COVID‑19 warto podkreślić, że część zmian w zachowaniu ludzi była konsekwencją tzw. lockdownów. Stąd też niektó-rzy analitycy oczekiwali szybkiej poprawy sytuacji gospodarczej na skutek uwolnienia tzw. stłumionego popytu po zniesieniu restrykcji. Jest to jeden z argu-mentów na rzecz wystąpienia recesji w kształcie litery

„V”. Jednak „kształt litery” recesji, czy będzie to jed-nak „U” a może „L”, podyktowany jest w dużej mierze ewentualnymi przyszłymi falami pandemii. Natomiast innym interesującym spostrzeżeniem dotyczącym po-wrotu konsumentów do nawyków sprzed pandemii podzieliła się J. Henry¹⁷, główna ekonomistka z banku HSBC. Otóż zwróciła ona uwagę, że społeczeństwa, w których rząd zastosował silne ograniczenia związane z pandemią, cechowały się szybszym powrotem do

„normalności konsumenckiej” niż w przeciwnym przy-padku. Uzasadnieniem tego faktu, w opinii J. Henry, ma być zwiększone zaufanie obywateli w kwestii kontroli sytuacji pandemicznej przez władze państwowe.

Co więcej, szok, jakim jest pandemia, zaburza funk-cjonowanie przedsiębiorstw. Dlatego też należy go również uznać za negatywny szok podażowy. Skalę zagrożenia wynikającego z pandemii COVID‑19 po-strzeganego z perspektywy przedsiębiorców bardzo dobrze oddają odczyty PMI (Purchasing Managers’

Index) z pierwszych miesięcy 2020 r. pochodzące z róż-nych krajów. Przybliżając w skrócie charakterystykę

14 China Car Sales Slump 92% in First Half of February on Virus, „Bloomberg News”, 21 lutego 2020.

15 Personal Saving Rate, U.S. Bureau of Economic Analy-sis,  FRED, Federal Reserve Bank of St. Louis, 26 lipca  2020.

16 Ibidem.

17 J.  Henry,  wywiad  udzielony  dla  telewizji  Bloom-berg (program „Bloomberg Markets: European Open”),  26 czerwca 2020.

Biuletyn PTE nr 3(90). Sierpień 2020       55

tego indeksu należy zauważyć, że jest on wskaźnikiem aktywności gospodarczej w danym sektorze. Ponadto PMI określany jest wskaźnikiem wyprzedzającym koniunkturę, gdyż pozwala wskazywać, jak w przy-szłości będzie kształtować się sytuacja gospodarcza.

Jego wartość jest pochodną wyników anonimowych ankiet przeprowadzanych wśród menedżerów. Indeks ten przyjmuje wartości od 0 do 100 pkt, przy czym wartości powyżej 50 pkt oznaczają wzrost aktywności w danym sektorze¹⁸. Warto zwrócić uwagę, jak wartość PMI kształtowała się w ostatnim okresie we Włoszech, które były jednym z państw najsilniej dotkniętych przez COVID‑19. Otóż włoski PMI szacowany dla sektora przemysłu w kwietniu br. osiągnął poziom 31,10 pkt, czyli znacząco poniżej 50 pkt¹⁹. Jednak prawdziwa skala ograniczenia aktywności gospodarczej we Włoszech uwidoczniła się w przypadku odczytu PMI dla sektora usług. W wyniku zaistniałej sytuacji pandemicznej, indeks ten wyniósł jedynie 10,8 pkt i był jednocze-śnie najniższym od ponad 22 lat, kiedy to rozpoczęto jego szacowanie²⁰. Co więcej, również globalny PMI (obejmujący ponad 30 państw) dla sektora przemysłu w kwietniu 2020 r. osiągnął swoje 11‑letnie minimum na poziomie 39,7 pkt²¹. Ponadto charakter szoku poda-żowego pandemii uwidacznia się zwłaszcza w momen-cie dokładniejszego przyglądnięcia się części składo-wych odczytu globalnego indeksu PMI. Jednym z jego komponentów jest informacja o czasie oczekiwania na dostawę. W kwietniu 2020 r. w konsekwencji gwał-townego wzrostu opóźnień w oczekiwaniu na dostawę

18 PMI. Wiodący na rynku wskaźnik gospodarczy, „Bro-szura informacyjna”, IHS Markit, 2020, s. 6.

19 IHS Markit Italy Manufacturing PMI, News Release,  4 maja 2020, s. 1.

20 G. Jones, Italy service sector shrinks at steepest rate on record in April: PMI, „Reuters. Business News”, 6 maja  2020.

21 C. Williamson, Global Manufacturing PMI at 11‑year low in April as only China reports growth, IHS Markit. PMI  Reasearch & Analysis, 5 maja 2020.

był on rekordowo wysoki w 22‑letniej historii przepro-wadzania ankiety²². Analitycy IHS Markit określili tę sytuację jako „rekordowy szok podażowy”. Co więcej, w opinii Europejskiego Banku Centralnego spowoduje to w dłuższej perspektywie skrócenie łańcuchów do-staw o 35%²³.

Pandemia koronawirusa nie ominęła również rynku finansowego. Równie szokujący, co odczyty indeksu PMI, był gwałtowny wzrost wartości in-deksu VIX, określanego także jako indeks strachu²⁴. Należy wyjaśnić, że indeks ten wskazuje, jakie na-stroje panują na amerykańskiej giełdzie. Im wyższa jest wartość indeksu VIX, tym większe są spodzie-wane przez inwestorów wahania na amerykańskim rynku giełdowym. Narastające zagrożenie epidemio-logiczne i niepewność z nim związana spowodowały, że w I połowie marca br. indeks strachu znacząco przekroczył 80 pkt, podczas gdy na początku lutego jego wartość wynosiła zaledwie 14 pkt. Dla porówna-nia indeks VIX osiągnął wynik powyżej 80 pkt tylko raz w historii i miało to miejsce w 2008 r. w związku z kryzysem subprime. Z badań S.R. Bakera i innych²⁵ wynika, że negatywny efekt rozprzestrzeniania się koronawirusa dla giełdy w USA był nawet silniejszy od tego będącego konsekwencją hiszpańskiej grypy.

W tym miejscu warto również zwrócić uwagę na interesujące spostrzeżenie dokonane przez autorów raportu Banku Rozrachunków Międzynarodowych.

Piszą oni, że – w przeciwieństwie do Wielkiej Recesji i innych kryzysów finansowych – to nie problemy

22 Ibidem.

23 W. Horobin, A. Rajbhandari, ECB’s Lagarde Expects Disinflation as Crisis Transforms Economy, „Bloomberg”,  4 lipca 2020.

24 Więcej na temat indeksu VIX zob. http://www.cboe.

com/vix

25 S.R. Baker, N. Bloom, S.J. Davis, K.J. Kost, M.C. Sam-mon, R. Viratyosin, The Unprecedented Stock Market Impact of COVID‑19, „ NBER Working Paper Series”, nr 26945,  kwiecień 2020, s. 6.

Wykres 1. Stopa oszczędności w USA od stycznia 1959 r. do czerwca 2020 r. (w %)

0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 30,0 35,0 40,0

1959-1 1961-1 1963-1 1965-1 1967-1 1969-1 1971-1 1973-1 1975-1 1977-1 1979-1 1981-1 1983-1 1985-1 1987-1 1989-1 1991-1 1993-1 1995-1 1997-1 1999-1 2001-1 2003-1 2005-1 2007-1 2009-1 2011-1 2013-1 2015-1 2017-1 2019-1 2020-5

Źródło: Personal Saving Rate, U.S. Bureau of Economic Analysis, FRED, Federal Reserve Bank of St. Louis, 26 lipca 2020.

OLIMPIADA WIEDZY EKONOMICZNEJ

56       Biuletyn PTE nr 3(90). Sierpień 2020

sektora finansowego zagroziły stabilności gospodarki realnej, lecz odwrotnie²⁶.

Niepewność inwestorów i przedsiębiorców wyrażona w odczytach indeksów VIX i PMI znalazła odzwier-ciedlenie w danych z gospodarki realnej. Ze względu na ograniczone ramy niniejszego tekstu konieczne jest wskazanie informacji dotyczących kształtowania się jedynie dwóch istotnych wskaźników makroekonomicz-nych: poziomu PKB i stopy bezrobocia. W kontekście negatywnego wpływu pandemii koronawirusa na poziom PKB należy wspomnieć o gospodarce francuskiej. Zgod-nie z informacją opublikowaną przez OECD, w pierw-szym kwartale 2020 r. realny PKB Francji w porównaniu z poprzednim kwartałem zmniejszył się o 5,8%²⁷. Wynik ten jest najgorszym osiągniętym przez gospodarkę fran-cuską od 1949 r., kiedy to rozpoczęto szacowanie ta-kich danych²⁸. Jednocześnie oznaczał on wejście Francji w techniczną recesję. Jak zauważają ekonomiści OECD, powodem tak znaczącego spadku PKB w Republice było wprowadzenie jednych z najbardziej restrykcyjnych ograniczeń pandemicznych relatywnie wcześnie na tle pozostałych państw członkowskich²⁹.

Kolejnym bardzo istotnym problemem o charakterze społeczno ‑gospodarczym wywołanym przez pandemię COVID‑19 jest wzrost poziomu bezrobocia notowany w różnych krajach. Skalę problemu ukazuje liczba zło-żonych nowych wniosków o zasiłek dla bezrobotnych w okresie od 16 marca do 25 kwietnia br. w USA.

Wyniosła ona blisko 28 mln osób³⁰. Przy odwołaniu się do szybkiego przyrostu osób bezrobotnych w USA należy oczywiście uwzględnić specyfikę tamtego rynku pracy. Obecnie (dane za czerwiec) bezrobocie w USA kształtuje się na poziomie 11,1%, co oznacza, że tylko w okresie Wielkiego Kryzysu było ono większe i prze-kroczyło nawet 25%³¹. Stąd też niektórzy badacze starają się dokonać pewnego porównania obecnej sy-tuacji z okresem lat 30. XX w. Choć ograniczoność tej analogii wynika przede wszystkim z różnego cha-rakteru przyczyn leżących u podstaw obecnej sytuacji oraz Wielkiego Kryzysu. W pierwszym przypadku mają one charakter naturalny, natomiast w drugim – ekonomiczny.

Analizując wpływ pandemii COVID‑19 na zdol-ności wytwórcze danego kraju oraz poziom bezrobo-cia należy zauważyć, że jej skutki oddziałują w róż-nym stopniu na poszczególne sektory gospodarki.

26 Annual Economic. Report, BIS, czerwiec 2020, s. IX.

27 News Release: OECD GDP growth. Quarterly National Accounts,  OECD, Paryż, 26 maja 2020.

28 S. Amaro, Euro zone GDP contracts by a record 3,8%

in the first quarter, „ CNBC”, 30 kwietnia 2020.

29 News Release: OECD GDP..., op.cit.

30 J.M. Barrero, N. Bloom, S.J. Davis,  COVID‑19 is also a reallocation shock, „ NBER Working Paper Series”,  nr 27137, maj 2020, s. 1.

31 Unemployment Rate for United States, FRED, Federal Reserve Bank of St. Louis, 26 lipca 2020.

To znaczące zróżnicowanie jest przede wszystkim pochodną wpływu na aktywność gospodarczą w danej gałęzi, jakie mają działania podejmowane przez władze państwowe w celu ograniczenia liczby zachorowań. Jak zauważają przedstawiciele Komisji Europejskiej, szcze-gólnie silny spadek wartości dodanej brutto w 2020 r.

dotyczyć będzie sektorów takich jak: rozrywka, hotelar-stwo i transport³². W porównaniu z 2019 r. w bieżącym roku mają się one obniżyć od 20% do 40%³³. Dlatego też obecna sytuacja gospodarcza często określana jest mianem kryzysu sektora usług. Zwracają na to uwagę m. in. byli prezesi Fed – B. Bernanke i J. Yellen³⁴. Pod-kreślają oni jednocześnie, że fakt, iż obecna recesja uderzyła najsilniej w sektor usług, wyróżnia ją spośród poprzednich, w przypadku których zwykle problem ten dotykał najmocniej sektorów związanych z budow-nictwem, produkcją dóbr trwałych i inwestycyjnych.

Co więcej, zauważają oni, że w sektorach szczególnie odczuwających skutki pandemii występuje nadrepre-zentacja osób o niskich zarobkach³⁵. Tym samym nie-bezpieczną konsekwencją obecnej sytuacji może być gwałtowny wzrost nierówności dochodowych. Może to skutkować narastaniem niepokojów społecznych.

Potwierdzają to wyniki badań K. Blickle’a³⁶, zgodnie z którymi pomiędzy skalą wystąpienia grypy hiszpanki w niemieckich miastach a odsetkiem wyborców popie-rających partie ekstremistyczne w latach 1932 i 1933 występowała korelacja.

Niestety, J.M. Barrero, N. Bloom i S.J. Davis³⁷ wskazują, że bezrobocie spowodowane pandemią może mieć również charakter długotrwały. W swoich bada-niach podkreślają oni, że obecny szok ma charakter relokacyjny. Tym samym, bazując na historycznych doświadczeniach związanych z głównymi szokami relokacyjnymi, wspomniani autorzy podkreślają, że impuls twórczy (tworzący nowe miejsca pracy) na-stępuje z opóźnieniem co najmniej roku po impulsie destrukcyjnym (redukującym miejsca pracy)³⁸. Jest to jednocześnie argument za długotrwałym charakterem recesji wywołanej pandemią. Ta utrwalona negatywna konsekwencja krótkookresowego szoku dla poziomu bezrobocia w literaturze przedmiotu określana jest mianem efektu histerezy. Warto zauważyć, że wśród

32 Identifying Europe’s recovery needs, Komisja Europe-jska, Commission Staff Working Document, SWD(2020) 98  final, Bruksela 27 maja 2020, s. 4.

33 Ibidem, s. 4.

34 B.S. Bernanke, J.L. Yellen, Former Fed Chairs Ber-nanke and Yellen testified on COVID‑19 and response to economic crisis, „Brookings”, 17 lipca 2020.

35 Ibidem.

36 K. Blicke, Pandemics Change Cities: Municipal Spend-ing and Voter Extremism in Germany, 1918–1933, „Federal Reserve Bank of New York. Staff Reports”, nr 921, maj  2020, s. 21.

37 J.M. Barrero, N. Bloom, S.J. Davis, COVID‑19..., op.cit., s. 1.

38 Ibidem, s. 3.

Biuletyn PTE nr 3(90). Sierpień 2020       57

trzech głównych modeli³⁹ podejmujących próbę okre-ślenia przyczyn histerezy bezrobocia jeden nawiązuje do problemu ubytku kapitału ludzkiego⁴⁰. Na kwestię tę zwraca uwagę B. Eichengreen⁴¹, podkreślając, że historyczne dowody na wpływ bezrobocia na kapi-tał ludzki są znaczące. Co więcej, podkreśla on, że w obecnej sytuacji na efekt ten szczególnie narażona jest gospodarka amerykańska. Dodatkowo J.M. Barrero, N. Bloom i S.J. Davis⁴² zauważają, że inwestycje w tego typu kapitał są szczególnie narażone na niepewność, która to jest wyjątkowo odczuwalna w dobie obecnego kryzysu.

3. Rola państwa w gospodarce narażonej