Wiesław Szczęsny *
1. Innowacyjność polskiej gospodarki na tle krajów Unii Europejskiej
Zgodnie z metodyką Głównego Urzędu Statystycz-nego działalność innowacyjna polega na angażowa-niu się przedsiębiorstw w różnego rodzaju działa-nia naukowe, techniczne, organizacyjne finansowe, które prowadzą lub mają w zamierzeniu prowadzić do wdrożenia innowacji. Działania te mogą mieć charakter typowo innowacyjny (w sensie nowości) lub uzupełniający, ale są niezbędne do wdrożenia in-nowacji. Działalność innowacyjna obejmuje również działalność B+R, która nie jest bezpośrednio związana z konkretną innowacją (tabela 2).
W konstrukcji wskaźników uwzględnione zostały trzy grupy działalności innowacyjnej: działalność Tabela 1. PKB per capita i wydatki publiczne
w wybranych krajach europejskich w 2017 r. Źródło: International Monetary Fund – World Economic Outlook 2017/2018 for GDP per capita (PPP); Eurostat 2018 for Total General Government Expenditure % of GDP.
Tabela 2. Wskaźniki innowacyjności w bazie Strateg w %a
Wyszczególnienie 2008 2010 2012 2014 2015 2016 2017
Udział przedsiębiorstw innowacyjnych
w ogólnej liczbie przedsiębiorstw przemysłowych 21,4 17,1 16,5 17,5 17,6 18,7 18,5 Udział przedsiębiorstw innowacyjnych
w ogólnej liczbie przedsiębiorstw przemysłowych
– nowe lub istotnie ulepszone produkty 9,4 6,8 5,6 6,2 6,5 6,3 6,0
Udział przedsiębiorstw innowacyjnych
w ogólnej liczbie przedsiębiorstw usługowych 16,1 12,8 12,4 11,4 9,8 13,6 10,4 Udział przedsiębiorstw innowacyjnych
w ogólnej liczbie przedsiębiorstw usługowych
– nowe lub istotnie ulepszone produkty 10,7 7,9 7,0 6,8 4,8 6,9 5,4
Udział przychodów netto ze sprzedaży produktów innowacyjnych w przychodach netto ze sprzedaży ogółem przedsiębiorstw
przemysłowych 12,4 11,3 11,5 10,8 11,6 9,7 7,1
a Przedsiębiorstwa zatrudniające przynajmniej 10 osób.
Źródło: Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2015–2017, GUS, 2018.
Biuletyn PTE nr 3(90). Sierpień 2020 83
zakończona wdrożeniem innowacji, działalność bie-żąca kontynuowana, która nie doprowadziła jeszcze do wdrożenia innowacji oraz działalność, z której zrezygnowano przed wdrożeniem innowacji. Dane zamieszczone w tabeli 2 wskazują na zmniejszającą się aktywność przedsiębiorstw w zakresie innowacji.
Maleje udział przedsiębiorstw innowacyjnych za-równo w grupie przedsiębiorstw przemysłowych, jak i usługowych. W ostatnim dziesięcioleciu wskaźnik udziału przedsiębiorstw innowacyjnych funkcjonu-jących w przemyśle zmalał z 21,4% w roku 2008 do 18,5% w roku 2017. W konsekwencji zmniejszyły się przychody netto ze sprzedaży tych produktów.
O ile w 2008 r. stanowiły one 12,4% sprzedaży ogółem przedsiębiorstw, to w 2017 r. tylko 7,1%.
W przypadku przedsiębiorstw usługowych spadek udziału przedsiębiorstw innowacyjnych był jeszcze większy – odpowiednio 16,1% i 10,4%.
Innowacyjność to słaba strona polskiej gospo-darki. W 2017 r. liczba przyznanych patentów na milion mieszkańców wynosiła 12,2. Wyprzedzają nas Czechy ze wskaźnikiem 19,2, Hiszpania 34,2 i mała Estonia 43,1. Finlandia, która realizuje proin-nowacyjną politykę gospodarczą miała przyznanych ponad 329 patentów. Jest to wskaźnik 27‑krotnie większy niż w Polsce. Okazuje się, że ważnym czynnikiem innowacji są nakłady finansowe kie-rowane na badania i rozwój. Jak podaje Eurostat,
w 2017 r. udział tych wydatków w PKB w Austrii wskaźnik wynosił 2,1%, Belgii 1,72%, Danii 1,96%, Czechach 1,03%, Finlandii 2,26%, Szwecji 2,28%, Słowenii 1,99%. Wydatki sektora przedsiębiorstw na badania i rozwój w Polsce należą do najniższych, wynoszą one zaledwie 0,38%.
Ma to swoje odzwierciedlenie zarówno we wskaź-nikach innowacyjności, jak i liczbie patentów. Przo-dującymi krajami pod tym względem są – oprócz Szwajcarii, która nie jest członkiem Unii Europej-skiej – Holandia i kraje skandynawskie. W krajach tych nakłady na B+R są kilkakrotnie wyższe niż w Polsce. Pod względem przyznanych patentów wy-przedzają Polskę także małe państwa Europy central-nej, Słowenia, Estonia i Czechy (rysunek 1).
Odzwierciedleniem małej innowacyjności gospo-darki Polski jest także wielkość eksportu high ‑tech.
Udział dóbr wysokiej techniki w polskim ekspor-cie jest niższy niż średnio w Unii Europejskiej. Jak podaje Eurostat udział produktów wysokiej tech-niki w eksporcie wynosił w 2016 r. zaledwie 7%.
Wprawdzie wyprzedzamy w tym względzie takie kraje jak Bułgaria, Grecja, Rumunia czy Litwa, ale w Czechach i na Węgrzech wskaźnik ten jest ponad 2‑krotnie wyższy. W latach 2016–2017 obserwuje się zjawisko pewnego załamania eksportu dóbr wysokiej techniki. Dynamika eksportu ogółem była wyższa niż eksportu high ‑tech, natomiast w wielu krajach UE Rysunek 1. Patenty europejskie przyznane w 2017 r. na kraj zamieszkania wnioskodawcy
(w przeliczeniu na milion mieszkańców)
0 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000
Słowacja Litwa Węgry Polska Czechy Hiszpania Estonia Słowenia Włochy Wlk. Brytania Irlandia Francja Belgia Austria Niemcy Finlandia Szwecja Dania Holandia Szwajcaria
Źródło: opracowanie na podstawie: European Patent Office – Report, January 2018.
ECHA X KONGRESU EKONOMISTÓW POLSKICH
84 Biuletyn PTE nr 3(90). Sierpień 2020
tendencja była odwrotna. Na zmniejszenie eksportu dóbr high ‑tech w Polsce wpłynął spadek wartości eksportu w dwóch największych grupach produk-tów obejmujących elektronikę i telekomunikację oraz komputery i maszyny biurowe. Te dwie grupy produktów składają się na 2/3 polskiego eksportu dóbr wysokiej techniki. Warte odnotowania jest to, że ceny jednostkowe w eksporcie produktów high‑
‑tech należą w Polsce do najniższych spośród krajów UE. Pod tym względem Polska zajmowała w 2016 r.
dopiero 21. miejsce w UE4.
Jak wynika z badań GUS, działalność innowa-cyjna w Polsce koncentruje się w przedsiębiorstwach dużych zatrudniających 250 i więcej pracowników.
W latach 2015–2017 udział przedsiębiorstw inno-wacyjnych w tej grupie przedsiębiorstw wynosił w przemyśle 59,3% i 42,3% w usługach. Dla porów-nania w przedsiębiorstwach małych zatrudniających 10–49 pracowników udziały te wynosiły odpowied-nio 11,3% i 7,1%.
Ponieważ odsetek przedsiębiorstw dużych jest niewielki, to nawet spektakularne sukcesy niektórych przedsiębiorstw polskich na arenie międzynarodowej nie wpływają na ogólny obraz innowacyjności gospo-darki. Potwierdzeniem tego są rankingi sporządzane cyklicznie przez Komisję Europejską. W ostatnim rankingu innowacyjności liderami innowacji, po-dobnie jak wcześniej, są kraje skandynawskie, w ko-lejności: Szwecja, Finlandia i Dania. Kraje te wraz z czwartą Holandią zaliczone są do tzw. liderów innowacji. Warte jest odnotowanie także miejsce w rankingu małej Estonii, która znalazła się w grupie
„silnych innowatorów”. Polska sytuuje się na końcu rankingu, wyprzedzamy tylko Rumunię i Bułgarię5. W latach 2015–2017 sytuacja pod tym względem wprawdzie nieznacznie, ale jeszcze się pogorszyła.
Udział innowacyjnych przedsiębiorstw w całym zbiorze przedsiębiorstw w porównaniu z latami 2014–2016 zmniejszył się o 0,2 p.p. w przemyśle i 3,2 p.p. w usługach.
Bez innowacji gospodarka traci zdolność do kon-kurowania na rynkach międzynarodowych. Jednym z najważniejszych wskaźników konkurencyjności jest opracowywany przez World Economic Forum Global Competitiveness Index, który uwzględnia 12 filarów gospodarki podzielonych na trzy grupy:
1) czynniki podstawowe (Factor ‑driven), bez których żadna gospodarka nie jest w stanie się rozwijać, a więc – instytucje, infrastruktura, środowisko
4 W. Mroczek, Udział dóbr wysokiej techniki w eksporcie na tle innych krajów europejskich, Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktor, JUG.pl, nr 2/243/2017.
5 Europejski Ranking Innowacyjności 2018, www.ec.eu-ropa.eu (3.09.2019).
makroekonomiczne, zdrowie oraz poziom szkol-nictwa powszechnego,
2) czynniki efektywnościowe (Efficiency ‑driven) takie jak – edukacja na poziomie wyższym i szko-lenia, wydajność rynku dóbr i usług, efektywność rynku pracy, stopień rozwoju rynku finansowego, gotowość technologiczna, wielkość rynku, 3) czynniki odzwierciedlające innowacyjność
go-spodarki (Innovation ‑driven) – innowacje i wy-rafinowanie biznesu (sztuka zarządzania).
Na 137 krajów uwzględnionych w rankingu konkurencyjności 2017–2018 Polska sytuuje się na 36. miejscu. Jest to dość dobra pozycja na tle nowych członków Unii Europejskiej. Lepsze miejsce zajmują tylko Estonia (29) i Czechy (31). Jednakże Polska zaj-muje odległe miejsce w przypadku tych filarów, które mają decydujące znaczenie dla konkurencyjności w długim okresie, tj. filar nr 1 (instytucje) i filar nr 12 (innowacje). W tych cząstkowych wynikach Polska zajmuje odpowiednio miejsce 72 i 59. W przypadku instytucji pozycja Polski obniżyła się w stosunku do rankingu 2016–2017 aż o 7 miejsc.
Problem sprawności instytucji lub też niedostatku instytucjonalnego wsparcia konkurencyjności gospo-darki potwierdzają też badania prowadzone przez IMD (International Institute for Management Deve-lopment). Instytut ocenia gospodarki na podstawie czterech kryteriów:
1) sytuacja ekonomiczna kraju (Economic Perfor-mance),
2) efektywność instytucji publicznych (Government Efficiency),
3) efektywność przedsiębiorstw (Business Effi-ciency),
4) infrastruktura (Infrastructure).
W opublikowanym w 2018 r. rankingu, na 63 ba-dane kraje Polska zajęła 34 pozycję za Czechami (29), Estonią (31) i Litwą (32). Podobnie jak w poprzed-nim rankingu najgorzej wypada Polska w kategorii efektywności instytucji publicznych.
W obu rankingach czołowe miejsca na mapie innowacyjności gospodarki zajmują kraje skan-dynawskie. Osiągnięcia tych krajów związane są z kierunkiem alokacji środków publicznych. Pro-innowacyjna polityka gospodarcza w tych krajach skoncentrowana jest na poprawie skuteczności in-stytucji sektora publicznego, jakości edukacji i ka-pitale ludzkim. W Danii i Finlandii państwo stymu-lowało rozwój innowacyjności przez angażowanie się w partnerstwo publiczno ‑prywatne i zgłaszanie zamówień na innowacyjne systemy elektroniczne w usługach publicznych. Częścią polityki proinnowa-cyjnej było także tworzenie funduszy venture capital, wspieranie parków technologicznych i inkubatorów przedsiębiorczości. Fiński model innowacyjności
Biuletyn PTE nr 3(90). Sierpień 2020 85
charakteryzuje się koordynacją działań na szczeblu rządowym. Już w 1983 r. powstała Narodowa Agen-cja Technologiczna, która przyczynia się do promo-cji technologii, dyfuzji innowapromo-cji i rozwoju sektora ICT. Jej celem jest finansowanie badań stosowanych przez instytuty badawcze, uczelnie, przedsiębiorstwa oraz startupy. Do instytucji wspierających konkuren-cyjność gospodarki należy także Agencja Promocji Eksportu oraz Rada Badań i Innowacyjności. Miejsce Polski na mapie międzynarodowej konkurencyjności pokazuje tabela 3.
Tabela 3. Międzynarodowa konkurencyjność gospodarek europejskich w 2018 r.
Kraj wg metody Swiss Federal Departament of Finance.
Źródło: World Economic Forum; The Global Competitiveness Report 2017–2018, International Institute for Management Development – Report, may 2018; Eurostat – Total general government expenditure % of GDP, July 2018.
Pojawia się zasadnicze pytanie, czy relatywnie duże wydatki publiczne wpływają destrukcyjnie na aktywność gospodarczą. Na czele rankingów konku-rencyjności, pomijając Szwajcarię, znajdują się kraje skandynawskie i Holandia, w których udział wydat-ków publicznych w PKB należy do najwyższych. Nie chodzi tu o skalę wydatków publicznych w ujęciu ilościowym, ale o kierunki alokacji środków publicz-nych w dziedziny gospodarki, które są nośnikiem postępu techniczno ‑technologicznego. Konieczne jest też zwiększenie skuteczności instytucji publicznych w inicjowaniu, koordynowaniu i promowaniu działań proinnowacyjnych.
2. Czy obciążenia fiskalne są barierą małej