Rola państwa w gospodarce narażonej na szok związany z koronawirusem

W skrócie można stwierdzić, że pandemia COVID‑19, której wybrane efekty zostały przed-stawione we wcześniejszych akapitach, skutkowała zwiększeniem skali i zakresu ingerencji państwa w go-spodarkę praktycznie we wszystkich krajach świata.

Należy podkreślić, że przyjmuje ona różne formy, np. programów ukierunkowanych na ochronę miejsc pracy i przedsiębiorstw (zob. tarcza finansowa w Polsce w wysokości 100 mld zł)⁴³ lub nowych programów transferów o charakterze socjalnym (to narzędzie wy-korzystano już w 80 krajach)⁴⁴. J.E. Stiglitz i H. Ra-shid⁴⁵ zauważają, że pierwsze miesiące pandemii skut-kowały odpowiedzią władz fiskalnych i monetarnych na całym świecie na poziomie 10% globalnego PKB.

Ze względu jednak na ograniczone ramy niniejszego opracowania zarysowana zostanie jedynie działalność banków centralnych. Skoncentrowanie analizy na tych podmiotach wynika z dwóch powodów. Po pierwsze, jak zauważył B. Cœuré, szef Innovation Hub w Banku Rozrachunków Międzynarodowych (BIS) i były czło-nek Zarządu Europejskiego Banku Centralnego, ban-kierzy centralni na świecie generalnie wyprzedzili władze fiskalne zarówno ze względu na czas reakcji,

39 Oprócz modeli odwołujących się do ubytku kapitału 

40 Ibidem, s. 208–209.

41 B. Eichengreen, Opinion: The Human ‑Capital Costs of the Crisis, „Caixin Global Intelligence”, 14 kwietnia 2020.

42 J.M. Barrero, N. Bloom, S.J. Davis,  COVID‑19..., op.cit., s. 15.

43 Tarcza Finansowa PFR dla Firm i Pracowników, Polski Fundusz Rozwoju, 2020,  https://pfrsa.pl/tarcza‑finan-sowa-pfr.html (1.08.2020).

44 Securing Social Transfers in the time of COVID‑19:

Learning from the Field,  Bank  Światowy,  18–19  maja  2020.

45 J.E. Stiglitz, H. Rashid, Which Economic Stimulus Works?, „Project Syndicate”, 8 czerwca 2020.

jak i skalę podjętych działań⁴⁶. Po drugie, pytaniem otwartym jest, jak to określił G.W. Kołodko⁴⁷, „gdzie worek z pieniędzmi” na łagodzenie skutków pandemii.

W tym kontekście niepokojące są prognozy Międzyna-rodowego Funduszu Walutowego mówiące o tym, że globalny dług publiczny w skali światowej przekroczy poziom 101% PKB, czyli będzie wyższy od zadłużenia po II wojnie światowej⁴⁸. Stąd też G.W. Kołodko⁴⁹ przewiduje upadek dogmatu o uniwersalnej niedo-puszczalności finansowania deficytu budżetu państwa przez bank centralny.

Trafnie i jednocześnie syntetycznie działalność banku centralnego, na przykładzie Fed, w obliczu kry-zysu związanego z koronawirusem opisali B. Bernanke i J. Yellen⁵⁰. Zwrócili oni uwagę, że oprócz działalności związanej z łagodzeniem polityki pieniężnej, poprzez obniżenie stopy procentowej funduszy federalnych oraz zastosowanie forward guidance, System Rezerwy Federalnej zaczął w okresie pandemii pełnić również funkcje: pożyczkodawcy ostatniej instancji dla sys-temu finansowego, pożyczkodawcy ostatniej instan-cji dla sektora niefinansowego oraz market makera⁵¹. Co więcej, podjął także działania w zakresie regulacji funkcjonowania sektora bankowego. Ogólnie rzecz biorąc należy zauważyć, że banki centralne na świecie ponownie zastosowały część narzędzi wykorzystanych w odpowiedzi na Wielką Recesję, uzupełniając te na-rzędzia w pewnym zakresie. Dla przykładu, w przy-padku niektórych z nich programy skupu aktywów rozszerzono o papiery dłużne jednostek samorządu terytorialnego lub obligacje przedsiębiorstw. Dodat-kowo w porównaniu z Wielką Recesją poszerzyło się grono banków centralnych nabywających obligacje emitowane przez rząd, po raz pierwszy takie działania zastosowały m. in. banki centralne: Australii, Kanady, Indii, Korei⁵² i Polski⁵³. Co więcej, centralny bank Indonezji zastosował jeszcze bardziej radykalne roz-wiązanie i rozpoczął nabywanie obligacji państwo-wych na rynku pierwotnym⁵⁴. Z kolei Europejski Bank

46 S. Amaro, Former ECB member warns that corporate solvency ‘trouble’ is coming, „ CNBC”, 30 czerwca 2020.

47 G.W. Kołodko, Potem, czyli świat po pandemii, „Rzecz-pospolita”, 6 kwietnia 2020.

48 MFW o globalnym długu publicznym. Tak źle nie było nawet po II wojnie światowej, „Business Insider”, 10 lipca 2020.

49 G.W. Kołodko, Potem, czyli świat..., op.cit.

50 B.S. Bernanke, J.L. Yellen, Former Fed Chairs..., op.cit.

51 Market maker – to podmiot, którego obowiązkiem jest  takie działanie na giełdzie, aby zapewnić płynność obrotów  walorami, którymi obraca. Zob. W. Dębski, Rynek finansowy i jego mechanizmy. Podstawy teorii i praktyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010, s. 144.

52 Annual Economic..., op.cit., s. 41.

53 Narodowy Bank Polski mógł finansować deficyt budże-towy przed wejściem w życie Konstytucji RP z 1997 r.

54 Indonesia c.bank to buy maximum $8.3 bln govt bonds from primary market‑gov, „Reuters”, 6 maja 2020.

OLIMPIADA WIEDZY EKONOMICZNEJ

58       Biuletyn PTE nr 3(90). Sierpień 2020

Centralny uruchomił dodatkowy program skupu akty-wów dedykowany walce z gospodarczymi skutkami pandemii⁵⁵. Pytaniem otwartym jest, jakie może być ryzyko związane z tymi działaniami. Spośród licznych pojawiających się w toczącej się debacie problemów wynikających z takiej działalności banków central-nych warto przytoczyć – za B. Cœuré – dwa z nich.

Jako były członek zarządu EBC, zwrócił on uwagę, że zadaniem władzy monetarnej powinno być wyłącznie dostarczanie płynności, a nie utrzymywanie na rynku tzw. podmiotów zombie oraz podkreślił ryzyko wy-stąpienia dominacji władzy fiskalnej nad monetarną (fiscal dominance)⁵⁶.

Warto w tym miejscu wspomnieć, że termin zombie instytucji finansowych (szerzej przedsiębiorstw) został po raz pierwszy użyty przez E.J. Kane’a⁵⁷ w kontekście kryzysu kas oszczędnościowo ‑kredytowych w USA w latach 80. XX wieku. Oznacza on przedsiębiorstwo, które funkcjonuje na rynku, pomimo nierentownego modelu biznesowego, dzięki gwarancjom lub środkom otrzymywanym z sektora publicznego. Problem zom-bie banków nawiązuje do jednego z podstawowych dylematów funkcji pożyczkodawcy ostatniej instancji.

Jak zauważa P. Smaga⁵⁸, klasyczna doktryna doty-cząca sposobu pełnienia funkcji pożyczkodawcy ostat-niej instancji – wywodząca się z prac M.H. Thortona i W. Bagehota – zakłada m.in., że wsparcie powinno być udzielane wyłącznie wypłacalnym instytucjom.

W kontekście silnego zaangażowania wielu najważ-niejszych banków centralnych na rynku długu przedsię-biorstw postulat ten może okazać się jednak zagrożony.

Jak zauważa B. Cœuré, w najbliższym czasie wiele przedsiębiorstw może ogłosić niewypłacalność⁵⁹. 4. Długofalowe konsekwencje pandemii

COVID‑19

Należy zauważyć, że pandemia COVID‑19 to nie tylko krótkookresowe zmiany w aktywności gospo-darczej. Wiele międzynarodowych instytucji pro-gnozuje, że wywrze ona znaczący wpływ na sposób funkcjonowania globalnej gospodarki. Wśród głosów zabieranych w toczącej się debacie często podkreślany jest fakt, że kryzys związany z koronawirusem stał się katalizatorem m. in. takich procesów jak cyfryza-cja i robotyzacyfryza-cja. Istotną zmianą na rynku pracy było rozpowszechnienie się pracy zdalnej. Szacuje się, że 40–50% pracowników w USA i Europie wykonywało

55 ECB announces EUR750 billion Pandemic Emergency Purchase Programme ( PEPP), European Central Bank, Press Release, 18 marca 2020.

56 S. Amaro, Former ECB member..., op.cit.

57 E.J. Kane, The S&L insurance mess. How did it hap-pen?, The Urban Institute Press, Washington 1989, s. 1–7.

58 P. Smaga, Rola banku centralnego w zapewnieniu stabil-ności finansowej, CeDeWu.pl, Warszawa 2014, s. 193–194.

59 S. Amaro, Former ECB member..., op.cit.

swoje obowiązki służbowe z domu⁶⁰. Co więcej, Eu-ropejski Bank Centralny zakłada znaczące przyspie-szenie procesu automatyzacji produkcji⁶¹. Dodatkowo M. Gorynia⁶² przewiduje, że choć koronawirus „nie zabije” globalizacji, to jednak jego pojawienie się na pewno ją zmodyfikuje.

Innym istotnym efektem pandemii COVID‑19 może być długotrwała zmiana nawyków płatniczych wystę-pujących w społeczeństwach na całym świecie. Każdy spotkał się w ostatnim czasie z tabliczką umieszczoną przy wejściu do sklepu, na której mógł przeczytać:

„Ze względów bezpieczeństwa zachęcamy do płatności bezgotówkowych”. W rezultacie już na początku pan-demii koronawirusa w Polsce wystąpiło zwiększone zainteresowanie transakcjami bezgotówkowymi⁶³. W odpowiedzi na to zjawisko i aby ułatwić korzysta-nie z bezgotówkowych form transakcji w marcu 2020 r.

wprowadzono zmianę w funkcjonowaniu płatności zbli-żeniowych⁶⁴. Polega ona na zwiększeniu kwoty limitu, do której płatność kartą zbliżeniową nie wymaga za-twierdzenia kodem PIN. Została ona podniesiona z 50 zł do 100 zł. Co więcej, jak zauważa H. Jones⁶⁵ z agencji informacyjnej Reuters, pandemia COVID‑19 skutko-wała tym, że na całym świecie miliony ludzi porzuciło płatności gotówkowe na rzecz tych bezgotówkowych.

Czy to oznacza, że pieniądz gotówkowy przestanie istnieć? Dyskusja na ten temat nie jest nowa. Z jednej strony, w niektórych krajach np. Szwecji wykorzystanie gotówki jeszcze w okresie przed pandemią prawie nie występowało. Z kolei z drugiej strony, z raportów NBP wynika, że w konsekwencji pandemii zaobserwowano zwiększone zapotrzebowanie uczestników rynku na gotówkę⁶⁶. W I półroczu 2020 r. wartość pieniądza go-tówkowego w obiegu wzrosła o 58 mld zł, do poziomu 297 mld zł⁶⁷. Z pewnością jednak sytuacja pandemii znacząco przyspieszyła proces cyfryzacji w tym obsza-rze życia gospodarczego i ożywiła dyskusję na temat wyzwań z niej wynikających.

W tym miejscu należy wspomnieć, że koronawirus wpłynął także na ewolucję nowych form pieniądza⁶⁸.

60 R. Baldwin, Covid, hysteresis, and the future of work,

„VoxEU.org”, 29 maja 2020.

61 W. Horobin, A. Rajbhandari, ECB’s Lagarde..., op.cit.

62 M. Gorynia, Przyszłość globalizacji, „Rzeczpospolita”,  7 maja 2020.

63 J. Blikowska, W czasie pandemii lepiej nie dotykać gotówki, „Rzeczpospolita”, 20 marca 2020.

64 Informacja o kartach płatniczych I kwartał 2020 r., Narodowy Bank Polski, czerwiec 2020, s. 4.

65 H. Jones, Pandemic pushes central bank digital curren-cies into top gear, „Reuters. Technology News”, 11 czerwca  2020.

66 A. Glapiński, Przemówienie Prezesa NBP..., op.cit., s. 8.

67 Ibidem, s. 8.

68 Więcej na temat ewolucji pieniądza zob. S. Owsiak,  Finanse, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa  2015.

Biuletyn PTE nr 3(90). Sierpień 2020       59

W trakcie konferencji organizowanej przez Centre for Economic Policy Research i London School of Econo-mics w czerwcu br. B. Cœuré zauważył, że pandemia COVID‑19 jest katalizatorem prac nad tzw. cyfrowym pieniądzem banku centralnego (z j. ang. Central Bank Digital Currency, CBDC)⁶⁹. W jego opinii prace nad tą nową formą pieniądza znacząco przyspieszyły w ostat-nim półroczu. Czym zatem jest cyfrowy pieniądz banku centralnego i dlaczego światowa pandemia skutkowała zintensyfikowaniem nad nim prac? Na wstępie należy zauważyć, że jeszcze przed 2020 r. wśród finansistów toczyła się debata na temat szeroko rozumianych kon-sekwencji CBDC. Wyrazem tego był m. in. raport eks-pertów z Banku Rozrachunków Międzynarodowych pt. Central bank digital currencies opublikowany w 2018 r. Autorzy wspomnianego opracowania wska-zują, że CBDC nie jest terminem precyzyjnie zdefi-niowanym⁷⁰. M. Kabza⁷¹ z Departamentu Stabilności Finansowej NBP podaje, że „przyjmuje się, że jest to (red. CBDC) forma pieniądza fiducjarnego emitowana przez bank centralny, która oznacza jego zobowiązania, denominowane w istniejącej jednostce rozliczeniowej, służące zarówno jako środek wymiany, jak i miernik wartości”. Jak podkreślają autorzy raportu BIS⁷², należy odróżnić CBDC od będących cyfrową formą pieniądza zapisów na rachunkach rezerwowych lub rozliczenio-wych banków komercyjnych lub innych instytucji fi-nansowych w banku centralnym. Emisja CBDC jest to bowiem umożliwienie każdemu, w tym osobom fizycznym, dokonywanie transakcji za pośrednictwem banku centralnego, bez dodatkowych pośredników⁷³. Każdy będzie miał bezpośredni dostęp do bilansu banku centralnego⁷⁴.

Do głównych przyczyn, dla których część banków centralnych na świecie zdecydowała się podjąć pracę nad emisją CBDC, należą zmniejszenie zjawiska wy-kluczenia finansowego oraz utrzymanie pozycji zaj-mowanej przez władze monetarne na rynku finanso-wym w obliczu postępującej cyfryzacji⁷⁵. Co więcej, jak wskazują autorzy opracowania Międzynarodowego Funduszu Walutowego⁷⁶, globalny kryzys wywołany pandemią COVID‑19 skutkował dołączeniem do listy celów, w których osiągnięciu ma pomóc emisja CBCD,

69 H. Jones, Pandemic pushes..., op.cit.

70 Central bank digital currencies, BIS, marzec 2018, s. 3.

71 M. Kabza, Nowy, cyfrowy pieniądz banku centralnego,

„Obserwator finansowy.pl”, 9 lipca 2019.

72 Central bank digital..., op.cit., s. 4.

73 N. Roubini, W poszukiwaniu bardziej stabilnego sys-temu finansowego, „Obserwator finansowy.pl”, 14 stycznia  2019.

74 Ibidem.

75 J. Kiff, J. Alwazir, S. Davidovic, A. Farias, A. Khan,  T. Khiaonarong, M. Malaika, H.K. Monroe, N. Sugimoto,  H. Tourpe, P. Zhou, A Survey of Research on Retail Central Digital Currency, „IMF Working Paper” 2020, WP/20/104,  s. 5.

76 Ibidem, s. 5.

kolejnych dwóch: ułatwienie i przyspieszenie realizowa-nia płatności w ramach pakietów stymulacyjnych oraz zwiększenie stabilności systemów płatniczych na szoki.

Oczywiście dyskusja wymaga przeanalizowania wszyst-kich argumentów za oraz przeciw tej formie pieniądza.

Nie jest jednak ona możliwa w ramach niniejszego, krót-kiego tekstu. Warto jednak podkreślić, że przyczyniając się do zintensyfikowania prac nad CBDC, pandemia koronawirusa może wpłynąć na całkowite przedefinio-wanie naszej „płatniczej rzeczywistości, codzienności”

na długie lata. W opinii N. Roubiniego⁷⁷ ostatecznie będzie to skutkowało zastąpieniem systemu bankowego opartego na rezerwie cząstkowej na wąski system ban-kowy zarządzany głównie przez bank centralny.

Podsumowanie

Globalny szok pandemiczny był dużym zasko-czeniem dla światowej gospodarki. W konsekwencji zagrożenia dla zdrowia obywateli wiele państw zdecy-dowało się na zastosowanie polityki tzw. lockdownu.

Takie działanie władz stanowiło szok administracyjny, który odczuwalny był zwłaszcza w sektorze usług.

Co więcej, siłę i skalę obecnego kryzysu – tym sa-mym jego bezprecedensowość – potwierdzają dane zarówno z gospodarki realnej, jak i z rynku finanso-wego. Dodatkowo istotny przy analizie konsekwencji kryzysu wywołanego pandemią koronawirusa jest fakt, że oddziałuje on negatywnie na stronę popytową, jak i podażową gospodarki. Niewątpliwie taka sytuacja wpływa na dobór narzędzi polityki gospodarczej za-stosowanych przez władze państwowe, a także deter-minuje ich skuteczność.

Kryzys związany z koronawirusem w większości państw świata skutkował silnym zaangażowaniem banków centralnych w proces łagodzenia jego skut-ków. Szczególną jego formułą jest zastosowanie ope-racji strukturalnych polegających na nabywaniu na rynku wtórnym papierów dłużnych emitowanych przez państwo. Stąd też niektórzy ekonomiści przewidują upadek dogmatu o uniwersalnej niedopuszczalności finansowania deficytu budżetu państwa przez bank centralny. Taka sytuacja może nieść ze sobą zdefinio-wane w literaturze przedmiotu ryzyko.

Na zakończenie należy podkreślić, że szok koro-nawirusa i następujący po nim kryzys stały się ka-talizatorami wielu procesów już zapoczątkowanych w światowej gospodarce. Terminy takie jak: cyfryzacja i robotyzacja – stanowiące istotę czwartej rewolucji przemysłowej – w obliczu pandemii SARS‑CoV‑2 nabrały nowego, silniejszego znaczenia. Ostatecznie jednak pytanie o długofalowe konsekwencje szoku pandemicznego pozostaje otwarte.

77 N. Roubini, W poszukiwaniu..., op.cit.

OLIMPIADA WIEDZY EKONOMICZNEJ

60       Biuletyn PTE nr 3(90). Sierpień 2020

Bibliografia

Amaro S., Euro zone GDP contracts by a record 3,8% in the first quarter, „ CNBC”, 30 kwietnia 2020.

Amaro S., Former ECB member warns that corporate sol-vency ‘trouble’ is coming, „ CNBC”, 30 czerwca 2020.

Annual Economic. Report, BIS, czerwiec 2020.

Baker S.R., Bloom N., Davis S.J., Kost K.J., Sammon M.C., Viratyosin R., The Unprecedented Stock Market Impact of COVID‑19, „ NBER Working Paper Series”, nr 26945, kwiecień 2020.

Baldwin R., Covid, hysteresis, and the future of work,

„VoxEU.org”, 29 maja 2020.

Barrero J.M., Bloom N., Davis S.J., COVID‑19 is also a real-location shock, „ NBER Working Paper Series”, nr 27137, maj 2020.

Bernanke B.S., Yellen J.L., Former Fed Chairs Bernanke and Yellen testified on COVID‑19 and response to economic crisis, „Brookings”, 17 lipca 2020.

Blicke K., Pandemics Change Cities: Municipal Spending and Voter Extremism in Germany, 1918–1933, „Federal Reserve Bank of New York. Staff Reports”, nr 921, maj 2020.

Blikowska J., W czasie pandemii lepiej nie dotykać gotówki,

„Rzeczpospolita”, 20 marca 2020.

Central bank digital currencies, BIS, marzec 2018.

China Car Sales Slump 92% in First Half of February on Virus, „Bloomberg News”, 21 lutego 2020.

Christine Lagarde: Interview with France Inter, wywiad z C. Lagarde dla France Inter przeprowadzony przez A. Baddou i M. Carine Bécard, 9 kwietnia 2020.

Dabla ‑Norris E., Gündüz Y.B., Exogenous Shocks and Growth Crises in Low‑Income Countries: A Vulnerability Index,

„IMF Working Paper”, WP/12/264, 2 listopada 2012.

Dębski W., Rynek finansowy i jego mechanizmy. Podstawy teorii i praktyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, War-szawa 2010.

ECB announces EUR750 billion Pandemic Emergency Pur-chase Programme ( PEPP), European Central Bank, Press Release, 18 marca 2020.

Eichengreen B., Opinion: The Human ‑Capital Costs of the Crisis, „Caixin Global Intelligence”, 14 kwietnia 2020.

Glapiński A., Przemówienie Prezesa NBP w Sejmie w dniu 23 lipca 2020, https://www.nbp.pl/aktualnosci/wiadomo-sci_2020/sejm2020.pdf (1.08.2020).

Gorynia M., Przyszłość globalizacji, „Rzeczpospolita”, 7 maja 2020.

Henry J., wywiad udzielony dla telewizji Bloomberg (pro-gram „Bloomberg Markets: European Open”), 26 czerwca 2020.

Horobin W., Rajbhandari A., ECB’s Lagarde Expects Dis-inflation as Crisis Transforms Economy, „Bloomberg”, 4 lipca 2020.

Identifying Europe’s recovery needs, Komisja Europejska, Commission Staff Working Document, SWD(2020) 98 final, Bruksela 27 maja 2020.

IHS Markit Italy Manufacturing PMI, News Release, 4 maja 2020.

Indonesia c.bank to buy maximum $8.3 bln govt bonds from primary market‑gov, „Reuters”, 6 maja 2020.

Informacja o kartach płatniczych I kwartał 2020 r., Narodowy Bank Polski, czerwiec 2020.

Jonas O.B., Pandemic risk, The World Bank, World Develop-ment Report, 2014.

Jones G., Italy service sector shrinks at steepest rate on record in April: PMI, „Reuters. Business News”, 6 maja 2020.

Jones H., Pandemic pushes central bank digital currencies into top gear, „Reuters. Technology News”, 11 czerwca 2020.

Kabza M., Nowy, cyfrowy pieniądz banku centralnego, „Ob-serwator finansowy.pl”, 9 lipca 2019.

Kane E.J., The S&L insurance mess. How did it happen?, The Urban Institute Press, Washington 1989.

Kiff J., Alwazir J., Davidovic S., Farias A., Khan A., Khi-aonarong T., Malaika M., Monroe H.K., Sugimoto N., Tourpe H., Zhou P., A Survey of Research on Retail Central Digital Currency, „IMF Working Paper” 2020, WP/20/104.

Kołodko G.W., Potem, czyli świat po pandemii, „Rzeczpo-spolita”, 6 kwietnia 2020.

Kunica M., Jest źle, ale widać nadzieję. Mamy specjalny raport ekonomistów dla Ministerstwa Rozwoju, „Business Insider”, 22 maja 2020.

Kwiatkowski E., Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, Wydaw-nictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002.

MFW o globalnym długu publicznym. Tak źle nie było na-wet po II wojnie światowej, „Business Insider”, 10 lipca 2020.

News Release: OECD GDP growth. Quarterly National Accounts, OECD, Paryż, 26 maja 2020.

Owsiak S., Finanse, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2015.

Personal Saving Rate, U.S. Bureau of Economic Analy-sis, FRED, Federal Reserve Bank of St. Louis, 26 lipca 2020.

PMI. Wiodący na rynku wskaźnik gospodarczy, „Broszura informacyjna”, IHS Markit, 2020.

Roubini N., W poszukiwaniu bardziej stabilnego systemu finansowego, „Obserwator finansowy.pl”, 14 stycznia 2019.

Securing Social Transfers in the time of COVID‑19: Learning from the Field, Bank Światowy, 18–19 maja 2020.

Smaga P., Rola banku centralnego w zapewnieniu stabilności finansowej, CeDeWu.pl, Warszawa 2014.

Stiglitz J.E., Rashid H., Which Economic Stimulus Works?,

„Project Syndicate”, 8 czerwca 2020.

Taleb N.N., Czarny łabędź. Jak nieprzewidywalne zdarzenia rządzą naszym życiem, Zysk i S‑ka, Poznań 2020.

Tarcza Finansowa PFR dla Firm i Pracowników, Polski Fundusz Rozwoju, 2020, https://pfrsa.pl/tarcza‑finansowa‑

pfr.html (1.08.2020)

The coronavirus crisis will change the world of commerce,

„The Economist”, 8 kwietnia 2020.

Unemployment Rate for United States, FRED, Federal Re-serve Bank of St. Louis, 26 lipca 2020.

Williamson C., Global Manufacturing PMI at 11‑year low in April as only China reports growth, IHS Markit. PMI Reasearch & Analysis, 5 maja 2020.

Wojtyna A., O niektórych próbach zrozumienia istoty i skut-ków obecnego kryzysu, „Biuletyn PTE”, nr 3(90), sierpień 2020.

Biuletyn PTE nr 3(90). Sierpień 2020       61

W dokumencie XXXIII OLIMPIADA WIEDZY EKONOMICZNEJ (Stron 57-61)