Analiza raportów wnioskowania moralnego

Trzecim elementem treningu zastępowania agresji jest wnioskowanie moralne.

Wielu trenerów ten moduł uznaje za najtrudniejszy do przeprowadzenia, ponieważ wymaga od uczestników refleksyjnej analizy, co w przypadku osadzonych może być trudne, gdyż wielu z nich reaguje na sytuacje życiowe impulsywnie. Jest to zarazem najważniejszy komponent, który dobrze przeprowadzony podczas treningu może prowadzić do zmiany. Aby Trening Zastępowania Agresji można było uznać za sku-teczny, należy nauczyć trenujących pięciu kroków wnioskowania moralnego, tzw.

ANIMY. Pożądanym efektem jest wzbudzenie w uczestnikach chęci podejmowania decyzji ze względu na szerszą perspektywę społeczną, nie zaś z punktu widzenia własnego Ja.

Do oceny poziomu wnioskowania moralnego przyjmowane są stadia dojrza-łości moralnej według Kohlberga rozszerzone o stadium zerowe przez Damona.

Kohlberg uważa, że dyskutowanie o dylematach moralnych pozwala osiągnąć wyższe stadium dojrzałości moralnej, co daje trwały efekt, ponieważ nie występuje tu zjawisko regresu. Zdaniem czołowych polskich trenerów ART, Jacka i Ewy Mo-rawskich, wnioskować można na różnych etapach dojrzałości moralnej, w zależno-ści od dyskutowanego problemu.

Stadia dojrzałości moralnej według Kohlberga:

• Stadium 0 – wybór uwzględniający tylko własne potrzeby i chęci – dobre jest to, co służy mnie.

• Stadium 1 – wybór ze względu na autorytet formalny, jak np. rodzic, nauczyciel, władza – posłuszeństwo, unikanie kary.

• Stadium 2 – wybór ze względu na wymianę instrumentalną – jestem dobry dla tych, którzy są dobrzy dla mnie.

• Stadium 3 – wybór ze względu na aprobatę społeczną – chęć bycia postrzeganym jako dobry człowiek. Ważnymi wartościami tutaj są: zaufanie, lojalność, szacu-nek i wdzięczność.

• Stadium 4 – wybór respektujący zasady i prawa obowiązujące w grupie społecz-nej – dobre jest to, co jest zgodne z prawem.

• Stadium 5 – wybór użyteczny (utylitarny) odpowiadający potrzebom ludzi z mo-jej społeczności, respektowanie standardów społecznych.

• Stadium 6 – wybór szanujący prawo do godności wszystkich ludzi.

Poziom wnioskowania zależy od ważnych dla jednostki wartości. Wartości (we-dług definicji Shaloma Schwartza i Wolfganga Bilsky’ego) są pojęciami lub przeko-naniami o pożądanych stanach docelowych lub zachowaniach, które wykraczają poza specyficzne sytuacje, kierują wyborami i oceną zachowań i zdarzeń oraz są uporządkowane według względnej ważności²².

Podczas treningu pracuje się z osobami, omawiając konkretne sytuacje proble-mowe, które zawierają cechy dylematu moralnego, tj. zmuszają do wyboru

pomię-22 B. Wojciszke, Psychologia społeczna, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2011, s. 245.

dzy dwiema tak samo ważnymi racjami. Wybór zazwyczaj będzie zależał od warto-ści, które dominują u wybierającego.

„Przykładowym problemem omawianym na treningu jest ‘Dylemat Henryka’.

Scenariusz 1: Kobieta umiera na złośliwy nowotwór. Jest lekarstwo, które może ocalić jej życie. Kuracja kosztuje 4 tys. dolarów. Maż chorej kobiety, Henryk, wyprzedał co mógł, zapożyczył się i wyczerpał wszystkie inne legalne sposoby zdobycia pieniędzy. Zebrał połowę sumy. Poprosił aptekarza, odkrywcę leku, żeby za 2 tys. dolarów sprzedał mu lek, udzielając rabatu na brakującą część lub rozłożył resztę na raty. Aptekarz odmówił. Co Henryk może zrobić i dlaczego?

Scenariusz 2: Henryk włamuje się do laboratorium i kradnie lek. Bogdan, przyjaciel Hen-ryka, który jest policjantem, widział go poprzedniego wieczoru w pobliżu. Widział też, jak później Henryk ucieka z laboratorium. Co Bogdan może zrobić po tym, jak zobaczył Henryka? Dlaczego właśnie to?

Scenariusz 3: Policjant pisze raport o tym, co widział. Henryk zostaje aresztowany i po-stawiony przed sądem. Jeśli zostanie uznany za winnego, sędzia powinien go skazać na dwa lata więzienia. Henryk został uznany za winnego. Co może zrobić sędzia? Dlaczego właśnie to?”²³.

W zaprezentowanym przykładowym dylemacie mamy zatem możliwość posta-wienia się w roli aż trzech osób, które stoją przed trudnymi wyborami.

W jednym z zakładów karnych, w którym przeprowadzono Trening Zastępo-wania Agresji, trenerzy sami wymyślili sytuacje problemowe do przedyskutoZastępo-wania w grupie. Pokrótce zostaną one przedstawione, ponieważ wydają się interesujące z tego względu, że teoretycznie każdy może znaleźć się w podobnej sytuacji trud-nego wyboru.

1. Zmodyfikowany dylemat Antka – pracodawca zatrudni osobę, która najlepiej wypełni test. Uczestnik wyobraża sobie, że pisze taki sprawdzian wraz z przyjacielem, który w trakcie prosi go o podanie poprawnych odpowiedzi na pytania. Dylematem tutaj jest dostanie pracy przez badanego, jedynego żywiciela rodziny, a lojalność wobec przy-jaciela. I oczywiście również uczciwość.

2. Uczestnik programu wyobraża sobie, że jest sędzią i ma wydać wyrok na oskarżonego o pedofilię. Proces jest poszlakowy i nie ma niezbitych dowodów, że te czyny popełniła osoba czekająca na jego werdykt. Skazanemu grozi kara śmierci za to przestępstwo.

Dylemat uczestnika to, czy uniewinnić osobę podejrzaną o tę zbrodnię, czy też skazać na karę śmierci, nie mając stuprocentowej pewności, czy jest winna.

3. Uczestnik programu dowiaduje się, że jego przyjaciel zdradza swoją małżonkę z oso-bą zakażoną wirusem HIV. Co w takiej sytuacji powinien zrobić? Dylematem tutaj jest poinformowanie kobiety o zdradzie jej męża (a tak naprawdę o możliwości zakażenia HIV) albo bycie lojalnym wobec kolegi i niewtrącanie się w tę sprawę.

4. Uczestnik programu ma chorą bliską osobę, która natychmiast potrzebuje przeszcze-pu. W bazie nie ma dawcy. Ma możliwość nielegalnego zdobycia organów. Czy de-cyduje się na to? Dylemat między życiem bliskiej osoby a życiem obcej osoby oraz uczciwość.

5. Uczestnik programu jest świadkiem kradzieży torów kolejowych. Wie, że niedługo bę-dzie tędy przejeżdżać pociąg i może się wykoleić. Co robi? Czy przegania złobę-dziei, chociaż jest sam, czy ignoruje sytuację?

23 E. Morawska, J. Morawski, Praktyk Zastępowania Agresji…, op. cit., s. 137.

Przy omawianiu sytuacji problemowych rolą trenera jest takie pokierowanie rozmową poprzez zadawanie pytań, aby uczestnicy zobaczyli szerszy kontekst sy-tuacji i mogli uwzględnić w swojej ocenie kroki wnioskowania moralnego. Wnio-skowanie moralne w treningu Instytutu Amity ART jest umiejętnością, a nie umo-ralnianiem, ani wszczepianiem wartości. Celem zajęć jest doskonalenie procedury podejmowania decyzji, włączającej wartości. Umiejętność wnioskowania moral-nego składa się z pięciu kroków (pierwsze litery nazw kroków tworzą akronim ANIMA, który będzie używany odnośnie do tej procedury w dalszej części tekstu):

III. Alternatywa – możliwość wyboru dwu lub więcej sposobów zachowania w sy-tuacji dylematu. Ponieważ wiele zachowań występuje automatycznie, jest nie-zwykle istotne, aby po pojawieniu się pierwszej myśli o projektowanym zacho-waniu zastanowić się, jak jeszcze inaczej można postąpić w tej sytuacji.

III. Następstwa – konsekwencje swoich działań. W tym kroku rozpatruje się na-stępstwa natychmiastowe, bliskie albo długoterminowe, odległe. Podejmując decyzje, ludzie zazwyczaj uświadamiają sobie tylko najbliższe następstwa, nie biorąc pod uwagę dłuższej perspektywy czasowej – tygodni, miesięcy, a nawet III. Interesariusze – grupa osób bezpośrednio lub pośrednio związanych z sytu-lat.

acją, zainteresowanych jej następstwami. W poważnych dylematach interesa-riuszami może być całe społeczeństwo.

IV. Motywy – uzasadnienia wyboru. Uzasadniać podjęcie decyzji można na sie-dem sposobów odpowiadających stadiom wnioskowania. I tak, wybór według Kohlberga można uzasadnić:

0. Bo mi się tak podoba, bo ja tak chcę.

1. Bo boję się kary, nie chcę mieć kłopotów.

2. Bo nie zrobię tego komuś, kto jest dla mnie niedobry lub oddaje „oko za oko, ząb za ząb”.

3. Bo nie chcę, aby ktoś o mnie źle pomyślał, chcę, aby uważano mnie za do-brego.

4. Bo to jest zgodne z prawem, utrwalonym zwyczajem.

5. Bo wybieram społecznie najkorzystniejsze rozwiązanie.

6. Bo szanuję godność ludzką.

V. Afekty – uczucia dominujące w danej sytuacji. Bierze się tu pod uwagę uczu-cia zarówno swoje, jak i innych. Na początku rozważa się emocje podstawo-we, takie jak: złość, radość, smutek, strach, zdziwienie i obrzydzenie. Następ-nie rozważa się, czy emocje będą raczej pozytywne, czy negatywne. Kolejnym krokiem jest określenie tych uczuć bardziej szczegółowo, tj. afekty pozytywne to np. duma, sympatia, miłość, negatywne zaś to np. zazdrość, nienawiść, chęć odwetu.

W odróżnieniu od umiejętności społecznych lub kontroli złości, w których wszystkie kroki realizowane są w określonej kolejności, wnioskowanie moralne nie jest tak rygorystyczne; kolejność poszczególnych kroków pozostaje dowolna²⁴.

Podczas pracy własnej uczestnicy są proszeni o wymyślenie własnej sytuacji problemowej (dylematu) i opisanie jej w kwestionariuszu „Raport wnioskowania moralnego”. Po treningu przewidziany jest tzw. transfer, w czasie którego uczestnik powinien wypełnić dziesięć takich kwestionariuszy. Trener transferu omawia je in-dywidualnie z każdym trenującym. W niniejszym badaniu zostaną poddane ana-lizie wypełnione przez uczestników raporty wnioskowania moralnego, wykonane podczas pracy domowej bądź transferu.

Grupa eksperymentalna liczyła 142 osadzonych, powinni oni zatem wypełnić łącznie 1420 raportów. Otrzymano 698 prac, co stanowi 49% oczekiwanych. Do analizy wzięto jednak tylko 684, ponieważ na wstępie założono, że jeden uczestnik może oddać maksymalnie dziesięć raportów i w przypadku, gdy nadesłano ich wię-cej, niż oczekiwano, do kodowania losowo wybierano dziesięć prac.

Większość osób (88%) biorących udział w programie wypełniło przynajmniej jeden raport wnioskowania moralnego. Siedemnaście (12%) nie oddało żadnego kwestionariusza. Co najmniej dziesięć prac złożyło 13% badanych. Od czterech do sześciu raportów wypełniło 29% badanych, od jednego do trzech – 24%.

Średnio jedna osoba wykonała ok. pięciu (M = 4,82). Biorąc pod uwagę, że jest to trening i ilość powtórzeń ćwiczenia danej umiejętności ma znaczenie, należy uznać, że większe szanse na powodzenie zyskują te osoby, które oddały wszystkie dziesięć prac, niż te, które oddały tylko jedną. Nawet jeśli ta jedna jest wykonana doskonale, a w tych dziesięciu znajdują się błędy, uznaje się, że w drugim wypadku wartość ćwiczenia jest cenniejsza. Uważa się bowiem, że w trening i ćwiczenie wpi-sane jest popełnianie błędów. Im więcej będzie się trenować, tym więcej popełni się błędów i tym pewniej osiągnie się mistrzowski poziom²⁵.

W zebranym materiale w 70% przypadków przeważały dylematy społeczne, w których podjęcie decyzji polegało na wyborze między dwiema grupami społecz-nymi ważspołecz-nymi dla badanego lub na wyborze istotnego dla niego dobra, bez liczenia się z innymi osobami. Przykładem trudnej do podjęcia decyzji był np. wybór po-między spotkaniem z dziewczyną a spotkaniem z kolegami.

Dylematów moralnych, w których podjęcie decyzji było trudne ze względu na ważne dla badanych wartości, opisano 27%. Podejmując decyzję, trenujący musiał wybrać między dwoma ważnymi dla siebie wartościami, np. życiem bliskiej osoby a wolnością (jak w przytoczonym wcześniej dylemacie Henryka).

Pozostałe 3% problemów zostało uznane za dylematy mieszane, w których ko-lidowały ze sobą ważne dla badanych grupy społeczne i wartości.

W nadesłanych 684 raportach dotyczących wnioskowania moralnego trenujący przedstawili 841 wartości, jakimi kierowali się przy rozwiązaniu problemu, jednak

24 Ibidem, s. 131–132.

25 Ibidem, s. 10.

w 18% prac nie wymieniono żadnego tego typu przekonania. Prawie połowa kwe-stionariuszy (49%) zawierała wskazanie tylko jednej wartości, którą kierowano się podczas rozwiązywania problemu. Dwie wymieniano w co czwartym raporcie, trzy – w 7% prac, a cztery – w 1%.

Wśród wskazywanych wartości najczęściej wymieniano rodzinę – 31% i przy-jaźń – 29%. Działo się tak zapewne dlatego, że w dużej mierze problemy rozwią-zywane przez trenujących dotyczyło wyboru pomiędzy członkami rodziny a przy-jaciółmi. Jak można łatwo zauważyć, 60% wartości odnosiło się więc do grupy społecznej ważnej dla badanego. Inne wartości były wymieniane rzadziej: zdrowie (10%), honor (9%), życie (8%), wolność (7%), bezpieczeństwo (3%) oraz godność (2%); natomiast w 1% raportów wskazano takie wartości, jak: samorealizacja, wia-ra, zabawa i patriotyzm.

W raportach wnioskowania moralnego można było wymienić uczucia, które wynikały bezpośrednio z istotnych wartości. Dość spora grupa prac – 34% – nie zawierała wskazania tego typu uczuć. W 39% raportów wpisano jedno uczucie, dwa – w 22%, trzy – w 4% oraz cztery – w 1%.

Badane osoby wymieniły łącznie 729 uczuć, które wiążą się z wartościami. Naj-częściej były to: uczciwość (32%), lojalność (19%), pragnienie posiadania pracy, pieniędzy (16%) oraz zaufanie (11%). Rzadziej podczas analizowania problemu wskazywano na szacunek, odpowiedzialność (po 5%), aprobatę społeczną, życzli-wość, pomaganie innym (po 4%), wygodę (3%) oraz ambicję (1%).

W procesie wnioskowania moralnego istotną rolę odgrywa wspomniana wcze-śniej ANIMA. Ważne zatem jest to, aby przy podejmowaniu decyzji zwracać uwa-gę na alternatywy, umieć znaleźć przynajmniej dwa różne rozwiązania problemu.

Osoby, które tego nie potrafią, charakteryzuje tzw. sztywność myślenia, nie umieją wykroczyć wyobraźnią poza do tej pory znane im zachowania. Bardziej elastycz-ne myślenie pozwala na dostosowanie zachowania do konkretelastycz-nej sytuacji. Wyniki badań Alana S. Watermana wskazują, że osoby popadające w konflikt z prawem mają prekonwencjonalny poziom myślenia. Ujmują rzeczywistość w kategoriach bezpośrednich pragnień i zainteresowań, są niezdolne do zrozumienia oczekiwań innych ludzi. Podstawowym determinantem ich działania jest troska o własną przyjemność oraz obawa przed karą²⁶. Cechuje takich ludzi indolencja poznawcza oraz brak ciągłości działania²⁷. Indolencja poznawacza to przejaw niskiego stopnia rozwoju moralnego. Jednostka nie jest w stanie krytycznie odnieść się do swoich zamierzeń i w połączeniu z brakiem ciągłości działania jej plany mogą kończyć się niepowodzeniem. Konsekwencją indolencji poznawczej może być działanie impul-sywne bądź stawianie sobie nierealistycznych celów²⁸.

26 J. Groth, Rozumowanie moralne nieletnich przestępców, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”, 2007, LXIX(3), s. 196.

27 M. Rode, Style myślenia przestępczego. Podstawy teoretyczne i diagnostyczne, Difin, War-szawa 2013, s. 138.

28 Ibidem, s. 179.

Za istotne uznano zdobycie przez trenujących umiejętności wykonywania pod-czas rozwiązywania problemu przywoływanych już tu niejednokrotnie pięciu kro-ków (ANIMA). Jak wiadomo, rozwój rozumowania moralnego wymaga doświad-czeń społecznych, podczas których zdobywa się umiejętność bardziej elastycznego spojrzenia na problem. Podczas treningu takie doświadczenia można zyskać za-równo w ramach pracy własnej, jak i z doświadczeń innych uczestników.

Alternatywny wybór opisano w 91% przypadków. Pozostałe 9% raportów nie zawierało opisu przynajmniej dwóch różnych decyzji możliwych w rozważanym przypadku. W analizowanych pracach na ogół opisywano co najmniej dwa moż-liwe rozwiązania problemu, a zdarzały się prace, gdzie przedstawiano ich więcej.

Aby umieć wybrać najlepszą dla siebie możliwość, należy zauważyć konsekwencje, jakie niesie za sobą każda z rozważanych decyzji. W ich kontekście ważne jest to, by umieć przewidzieć nie tylko natychmiastowe skutki, lecz również takie, które mogą nastąpić po dłuższym czasie.

W rozwiązywaniu problemu prawie we wszystkich 91% prac zwrócono uwagę na następstwa podejmowanych decyzji, które mogą wystąpić w ciągu kilku najbliż-szych dni od jej podjęcia. Zauważono je w ciągu najbliżnajbliż-szych tygodni w 85% przy-padków, a w najbliższych miesiącach – w 65%. W prawie połowie raportów (49%) zostały też wskazane następstwa wieloletnie. W 10% prac nie zwrócono natomiast uwagi nawet na najbliższe skutki. Jak widać, w raportach częściej wskazywano na-tychmiastowe efekty działań, natomiast rzadziej – te odleglejsze.

Przy wyborze danego zachowania istotne jest również zwrócenie uwagi na oso-by, na które może mieć ono wpływ. I nie tylko na te, których dotyczy to bezpośred-nio, ale również takie, które mogą odczuć jego następstwa pośrednio.

Interesariuszy, tj. osoby zainteresowane podjęciem przez trenującego konkret-nej decyzji, wymieniono w 98% raportów. Tylko w 2% przypadków uznano, że nikt nie jest zainteresowany podejmowaną decyzją. W ponad połowie prac (57%) po-traktowano jako interesariuszy tylko osoby, których decyzja dotyczyła bezpośred-nio. Jedną do dwóch osób wskazano w 34% prac, od trzech do sześciu – w 23%

przypadków. W 43% raportów nie określono liczby zainteresowanych, ale stwier-dzono, że jest ich wielu. W badanych raportach jako zainteresowani pojawiali się najczęściej członkowie rodziny trenującego (64%) i przyjaciele (59%). Nieznacznie rzadziej stwierdzano, że zainteresowane podjętą decyzją mogą być również obce osoby²⁹. W niespełna połowie analizowanych problemów dostrzeżono nie tylko ludzi bezpośrednio zainteresowanych rozwiązaniem, lecz także takich, którzy po-średnio odczuwali skutki decyzji.

Istotne w podejmowaniu decyzji oraz wyborze są motywy, którymi kieruje się trenujący. Wypływają one z przekonań i wartości ważnych dla badanego. Na mo-tywy mają również duży wpływ uczucia, jakie mu towarzyszą przy dokonywaniu alternatywnego wyboru. W ok. 78% prac wskazano motywy, którymi się kierowano

29 Odsetki nie sumują się do 100, ponieważ zazwyczaj jako interesariuszy podawano wiele osób, które były w różnych relacjach z trenującym.

przy wyborze danego rozwiązania. W pozostałych przypadkach nie uzasadniano, dlaczego podjęto taką bądź inną decyzję.

W raportach wnioskowania moralnego, przy rozwiązywaniu problemu, w 753 przypadkach zwrócono uwagę na uczucia, które mogą wystąpić w danej sytuacji i wpływać na wybór określonego postępowania. Najczęściej wymieniano: złość (33%), radość (26%), smutek (15%) oraz strach (12%). Rzadziej zauważano takie afekty, jak: miłość (7%), zdziwienie (4%) oraz obrzydzenie bądź niechęć (3%).

Ciekawe jest przeanalizowanie, w jaki sposób z ANIMA radzą sobie poszcze-gólni uczestnicy treningu. Taka analiza nie była łatwa ze względu na różnice co do liczby składanych raportów wnioskowania moralnego. Aby jednak w jakiś sposób móc porównać osoby, które oddały jedną bądź dwie prace, z tymi, które oddały ich dziewięć lub dziesięć, wprowadzono wskaźnik ułatwiający tego typu ocenę. Na ANIMA składa się pięć elementów, których występowanie w pracach osób trenu-jących zostało ocenione od 0, gdy dana składowa nie występowała, do 4, gdy po-jawiła się we wszystkich raportach³⁰. Sumując poszczególne elementy, można było uzyskać maksymalnie 20 pkt. Następnie w podobny sposób uszeregowano liczbę oddanych prac: za jedną do czterech można było uzyskać 1 pkt, gdy oddano pięć prac, otrzymywano 2 pkt, za sześć do dziewięciu – 3 pkt, a maksymalne 4 pkt uzy-skiwano za dziesięć raportów. Następnie punkty każdego uczestnika sumowano – można było ich zdobyć od 0 (w przypadku tych osób, które w ogóle nie wykonały raportów wnioskowania moralnego) do 24 (gdy oddano maksymalną liczbę prac, w których były rozpatrzone wszystkie części ANIMA).

Liczebność

Suma uzyskanych punktów

5 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24

40 30 20 10 0

Rycina 9. Rozkład punktów uzyskanych przez uczestników

30 Podzielono ocenę składowych na: 0 – nie było, 1 – występowała w mniej niż połowie prac, 2 – występowała w połowie prac, 3 – występowała w więcej niż połowie prac, 4 – występowała we wszystkich pracach.

Uczestników treningu podzielono na trzy grupy ze względu na liczbę zebranych punktów. Nie brano pod uwagę siedemnastu osób, które nie wykonały żadnego raportu wnioskowania moralnego. Pozostałych 125 uczestników treningu przedło-żyło ich od jednego do dziesięciu.

Jak widać na rycinie 9, rozkład uzyskanych punktów jest skośny dodatnio, co oznacza, że większość uczestników uzyskiwała wynik powyżej średniej, która wy-nosiła ok. 19 pkt (M = 18,53). Można zatem stwierdzić, że większość uczestników Treningu Zastępowania Agresji nauczyła się stosować ANIMA.

Aby móc stwierdzić, w jakim stopniu uczestnicy opanowali składowe wnio-skowania moralnego, dokonano kategoryzacji wizualnej, w której podzielono ich według zdobytych punktów na trzy grupy. Są to: grupa (30%), która słabo opano-wała stosowanie ANIMA, druga (42%), która dobrze umiała zastosować w swo-ich raportach składowe wnioskowania, oraz najmniej liczna (16%), w której taka umiejętność została opanowana bardzo dobrze. Pozostałe 12% badanych nie od-dało raportów, trudno więc ocenić, czy przyswoili oni tę umiejętność podczas tre-ningu. Można domniemywać, że sprawiało im to trudność i dlatego nie wypełnili raportów.

Podsumowując, należy jednak przyjąć, że ponad połowa uczestników treningu (58%) w zadowalającym stopniu opanowała ANIMA.

Zwrócono również uwagę na to, czy uczestnik chociaż w jednym raporcie za-stosował w pełni umiejętność ANIMA. Stwierdzono, że ponad 77% trenujących umiało przynajmniej raz wykorzystać składowe ANIMA do wnioskowania, 12%

badanych nie oddało raportu wnioskowania moralnego, a 11% zastosowało ANI-MA tylko w części.

W prawidłowym wnioskowaniu moralnym niezbędne jest, aby osoba dokonują-ca wyboru umiała szeroko spojrzeć na zagadnienie i potrafiła dostrzec nie tylko do-bro swoje i najbliższych, lecz także ogółu społeczeństwa. Aby móc ocenić stadium wnioskowania moralnego, trzeba znać motywy, którymi kierował się trenujący. Jak już wspomniano, motywy te zostały wskazane w 3/4 prac. Dlatego tylko w

W prawidłowym wnioskowaniu moralnym niezbędne jest, aby osoba dokonują-ca wyboru umiała szeroko spojrzeć na zagadnienie i potrafiła dostrzec nie tylko do-bro swoje i najbliższych, lecz także ogółu społeczeństwa. Aby móc ocenić stadium wnioskowania moralnego, trzeba znać motywy, którymi kierował się trenujący. Jak już wspomniano, motywy te zostały wskazane w 3/4 prac. Dlatego tylko w