Analiza kar dyscyplinarnych zastosowanych wobec skazanych uczestniczących w programie ART w trakcie ich pobytu w zakładach uczestniczących w programie ART w trakcie ich pobytu w zakładach

karnych

Przy ewaluacji Treningu Zastępowania Agresji (ART) przywiązuje się dużą wagę do zapewnienia transferu wyuczonych przez uczestników umiejętności do ich codziennego życia, aby w sytuacjach trudnych i konfliktowych potrafili zacho-wać się w sposób alternatywny do agresji. Jednym ze sposobów sprawdzenia, jak w warunkach zakładu karnego uczestnicy programu ART radzą sobie w trudnych sytuacjach i czy zachowują się w sposób agresywny, jest porównanie kar dyscy-plinarnych otrzymywanych przez nich przed programem i po nim. Taką analizą dotyczącą rodzaju kar oraz terminu ich zastosowania objęto tylko 142 skazanych należących do grupy eksperymentalnej. Pozostali skazani, tj. 159 uczestników gru-py kontrolnej Treningu Zastępowania Agresji oraz uczestnicy programu Duluth (102 z grupy eksperymentalnej i 80 z kontrolnej) ze zrozumiałych powodów nie zostali włączeni do tej analizy. Informacje o karach dyscyplinarnych uzyskano z Centralnego Zarządu Służby Więziennej (CZSW); badano okres od daty osa-dzenia skazanego mniej więcej od 1 stycznia 2014 do 15 maja 2015 r., ustalając liczbę i rodzaj kar oraz daty ich zastosowania. Zwracano przy tym uwagę, czy mia-ło to miejsce przed programem, czy po. Program wystartował na początku marca 2014 r., a zakończył się w połowie czerwca 2014 r. Całkowity okres obserwacji ska-zanych (1.01.2014–15.05.2015) obejmował więc w przybliżeniu półtora roku.

Spośród 142 skazanych z grupy eksperymentalnej 41 nie było karanych dys-cyplinarnie w czasie pobytu w zakładzie karnym, co stanowi ok. 30%. Natomiast zdecydowana większość – 101 osób (71%) – kary takie otrzymywała, z czego jedną karę ok. 25% osób, od dwóch do czterech – 40,6%, a od pięciu do 30 zastosowano wobec nieco więcej niż 1/3 skazanych.

Spośród 101 osób karanych dyscyplinarnie przed przystąpieniem do programu 8,9% nie zostało później ukaranych, jedną karę otrzymało 29,7%, od dwóch do czterech – 35,6%, a pięć i więcej – 1/3 z nich.

Po programie nastąpiła wyraźna zmiana w zakresie liczb i rodzajów czynów, za które osadzeni byli karani dyscyplinarnie. Prawie połowa (48,5%) nie otrzymała kar dyscyplinarnych, a niemal 1/3 została ukarana tylko raz – co w sumie stanowi

¾ analizowanej zbiorowości.

Czyny, za które skazani zostali ukarani, polegały m.in. na agresji fizycznej lub słownej (głównie między współosadzonymi), na agresji pośredniej, jak np. niszcze-nie mienia, oraz na innych niszcze-niedozwolonych zachowaniach (np. kontakty z innymi osadzonymi, użycie bądź posiadanie substancji psychoaktywnych). Warto przy tym podkreślić, że nastąpiła zmiana rodzaju czynów, za które ich karano. Przed

programem większość (66%) miała charakter agresji bezpośredniej, 3,3% – agresji pośredniej, a 30,7% nie polegało na agresji. Natomiast po programie zmniejszyła się wyraźnie (do 45%) proporcja czynów określonych jako agresja bezpośrednia, nieco zwiększyła się agresja pośrednia (5,8%), a także uległy zwiększeniu (49,2%) inne czyny, niezawierające elementu agresji. W literaturze podkreśla się pozytywne znaczenie ograniczenia u osób poddawanych programom psychokorekcyjnym naj-bardziej niebezpiecznej z form agresji, jaką jest agresja fizyczna.

Obliczono średnie, mediany i odchylenia standardowe w następujących para-metrach: ogólna liczba kar dyscyplinarnych w trakcie pobytu skazanych w zakła-dzie karnym, kary dyscyplinarne zastosowane przed programem i po (tab. 20).

Tabela 20. Statystyki opisowe kar dyscyplinarnych stosowanych wobec skazanych N = 101 Liczba kar ogółem Liczba kar

przed programem Liczba kar po programie

Średnia 4,83 3,69 1,14

Mediana 3,00 2,00 1,00

Odchylenie standardowe

5,089 4,424 1,92

Do obliczeń użyto testu Wilcoxona ze względu na to, że rozkład odpowiedzi nie był parametryczny. Analizy testem nieparametrycznym Wilcoxona wykazały, że istnieją istotne różnice między liczbą kar po treningu a liczbą kar przed treningiem (Z = 6,28; p < 0,001; r = 0,44). Po odbyciu treningu ART u 78 osób liczba kar była mniejsza, u szesnastu zwiększyła się, natomiast u siedmiu pozostała bez zmian.

Oznacza to, że prawdopodobnie trening zastępowania agresji zmniejsza liczbę zachowań agresywnych. Siła wpływu przebytego treningu na liczbę zachowań agre-sywnych okazała się umiarkowana.

Informacje o karach zastosowanych wobec skazanych z grupy eksperymentalnej pozwoliły też na dodatkowe ustalenia, którzy z nich zachowywali się agresywnie oraz za co byli karani, przed programem i po. Uzyskano więc cztery grupy bada-nych. Szczegółowy rozkład odpowiedzi zaprezentowano w tabeli 21.

Tabela 21. Karalność przed i po programie

Liczba osób Procent Niekarani dyscyplinarnie podczas całego

pobytu w zakładzie karnym 41 28,9

Niekarani przed programem, ale karani

po programie 9 6,3

Karani przed programem, ale niekarani

po programie 49 34,5

Karani przed programem i po 43 30,3

OGÓŁEM 142 100,0

Trzydzieści procent nie miało żadnych kar w trakcie pobytu w zakładzie karnym – należałoby się zastanowić, czy osoby te musiały być poddane treningowi ART.

A może byli to skazani umiejący się dobrze adaptować do warunków więziennych?

Trzydzieści procent miało kary przed treningiem i po; była to grupa, jak się wydaje, słusznie skierowana do uczestnictwa w Treningu Zastępowania Agresji.

Skazanych, którzy nie mieli kar przed programem, a tylko po, było mało – 6,3%.

Warto zwrócić uwagę na największą grupę skazanych, którzy otrzymali kary przed programem, a po nim, jak się wydaje, nastąpiła poprawa (34,5%). Skaza-ni karaSkaza-ni przed programem mieli na koncie wielokrotSkaza-nie więcej kar (26 osób, tj.

18,3%) – co najmniej pięć. Natomiast ci, do których stosowano kary po programie, otrzymali jedną karę lub dwie, czyli bardzo mało.

Uzyskane wyniki wydają się interesujące, a podział kar według okresu ich stoso-wania może być przydatny przy konstruowaniu wskaźników pomiaru agresji.

3.3. Podsumowanie ewaluacji Treningu Zastępowania Agresji (ART) W literaturze z zakresu psychologii, kryminologii i pedagogiki obecnie szeroko podejmowany jest temat strategii terapeutycznych i różnego rodzaju oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych stosowanych w placówkach zajmujących się resocjaliza-cją lub (modne ostatnio określenie) reintegraresocjaliza-cją społeczną zarówno młodzieży, jak i osób dorosłych.

Szczególnie pożądane stały się programy oddziaływania trwające stosunkowo krótko – będące poniekąd alternatywą dla długotrwałego oddziaływania terapeu-tycznego. Programy te szybko zyskały znaczne grono zarówno przeciwników, jak i zwolenników. Niewątpliwie do ich zalet zalicza się przede wszystkim dość krótki okres trwania, przez co oddziaływaniem w ramach np. pobytu w danej placówce (zakładzie karnym) może zostać objęta większa liczba osób. Co również istotne, tego typu oddziaływania mogą dokonywać osoby, które ukończyły specjalistyczne szkolenie – nie muszą to być psychologowie z doświadczeniem klinicznym – co oczywiście przekłada się na kwestie ekonomiczne związane z zatrudnieniem dodat-kowego personelu przez placówkę. Z drugiej strony, podnosi się, że programy te, ze względu na swoją konstrukcję, nie przynoszą zamierzonych efektów albo że zmiana jest powierzchowna lub nietrwała czy wręcz, jak podkreślają niektórzy, szkodliwa.

W literaturze przedmiotu wskazuje się na to, że stosowane strategie terapeutycz-ne powinny się koncentrować przede wszystkim na wzmacnianiu procesów, które osłabiają decyzje podejmowane impulsywnie, a wzmacniają działania oparte na rozpoznaniu³⁶.

Tak więc, wraz z pojawieniem się różnego rodzaju programów korekcyjno-edu-kacyjnych oraz ich coraz szerszym zastosowaniem, szczególnie przez instytucje zajmujące się pracą z młodzieżą lub z osobami skazanymi za różnego typu

prze-36 B. Urban, Wiedza o agresji jako podstawa skutecznej profilaktyki przestępczości gwałtownej,

„Probacja”, 2009, 1, s. 100–102.

stępstwa, pojawiło się zapotrzebowanie na ich obiektywną weryfikację. Najczęściej bowiem ewaluacja programów dokonywana jest przez instytucje lub osoby bez-pośrednio zaangażowane w ich prowadzenie lub dystrybucję, przez co nie spełnia podstawowego założenia, tj. obiektywizmu. Ponadto, wskaźniki służące ewaluacji oparte są najczęściej na miarach samoopisowych lub ocenach trenerów. Brakuje natomiast odniesienia do miar zewnętrznych związanych z faktyczną zmianą za-chowania. Niniejsze badanie jest więc odpowiedzią na takie zapotrzebowanie, gdyż ewaluację przeprowadzili pracownicy naukowi Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości niezwiązani merytorycznie ani organizacyjnie z więziennictwem.

Badaniu ewaluacyjnemu poddano dwa programy korekcyjno-edukacyjne: Tre-ning Zastępowania Agresji (ART) oraz program Duluth do pracy ze sprawcami przemocy. Zostały one wybrane ze względu na fakt, że są w naszym kraju najczę-ściej stosowanymi programami korekcyjno-edukacyjnymi. Na ich bazie powstały różnego rodzaju modyfikacje, nie zawsze – co należy podkreślić – zgodne z pier-wotnymi założeniami samych autorów.

Przystępując do realizacji programu ART, z uwagi na organizację i warunki wdrażania programów korekcyjnych w zakładach karnych, planowałyśmy doko-nanie ewaluacji jego wyników³⁷. Takie założenie przyjęto od początku ze względów pragmatycznych, chociaż ciekawa byłaby np. możliwość ewaluacji procesu prze-prowadzania programu, na co jednak nie było warunków, gdyż zarówno ART, jak i Duluth realizowało kilkadziesiąt osób w ok. 20 zakładach karnych na terenie całe-go kraju. Ewaluacji wyników programu dokonano na podstawie materiałów opra-cowanych zarówno przez trenerów (tzw. dzienniki zajęć), jak i „prac domowych”

wykonywanych przez uczestników programu.

Podsumowując, uważamy za celowe przedstawienie krótkiej charakterystyki i oceny programu.

Trening Zastępowania Agresji autorstwa Arnolda P. Goldsteina, Barry’ego Glic-ka i Johna C. Gibbsa³⁸ to program oparty na teorii społecznego uczenia się oraz na podejściu poznawczo-behawioralnym, o rzetelnie i szczegółowo opracowanej koncepcji teoretycznej³⁹. Celem Treningu jest ograniczenie agresywnego zacho-wania człowieka poprzez zmianę jego myślenia (sfera poznawcza), emocji (sfera emocjonalna) i zachowania (sfera behawioralna). Oddziaływanie na te trzy sfery,

37 J. Morawski, Ewaluacja Treningu Zastępowania Agresji (ART), „Problemy Alkoholizmu”, 2005, nr 2/3, s. 21. Zdaniem autora ewaluacja wyników nie dostarcza dowodu, że ewentualne zmiany są skutkiem działania programu, ale wskazuje na taką możliwość.

38 A.P. Goldstein, B. Glick, J.C. Gibbs, ART. Program Zastępowania…, op. cit.; A.P. Goldstein i in., Nowe perspektywy Treningu Zastępowania Agresji. Praktyka, badania i zastosowania, Insty-tut Amity, Warszawa 2005; B. Glick, J.C. Gibbs, Trening…, op. cit.

39 E. Morawska, J. Morawski, Psychoterapia wykluczonych społecznie. Źródła Treningu Zastę-powania Agresji (ART), „Przegląd Więziennictwa Polskiego”, 2016, 91. Autorzy sięgają do źródeł podstaw teoretycznych ART, poczynając od koncepcji terapii klas wyższych i średnich w Stanach Zjednoczonych nieprzydatnej dla klas niższych i kształtowania się projektu „terapii dla ubogich”

Goldsteina. Ciekawy artykuł stanowiący przyczynek do rozwoju psychoterapii i programów ko-rekcyjnych w USA, ale i rozdział z historii życia Goldsteina.

w których osobnicy zachowujący się agresywnie wykazują znaczne deficyty, stano-wią istotę programu ART. Jest on ustrukturyzowany, jego trzy części (moduły) są ściśle powiązane ze sobą i zintegrowane⁴⁰.

W literaturze podkreśla się, że największą skuteczność wykazują programy ustrukturyzowane, czyli zawierające ściśle sprecyzowane elementy składowe, któ-rych sposób realizacji jest określony i powinien być bezwzględnie przestrzegany, gdyż w przeciwnym razie może być okazać się nieskuteczny⁴¹.

Inna warta pokreślenia pozytywna cecha programu to dobrze opracowane oraz jasno i precyzyjnie sformułowane zasady i procedury obowiązujące zarówno trenerów, jak i uczestników, przedstawiane w sposób przystępny i zrozumiały dla wszystkich, z odpowiednim uzasadnieniem mającym znaczenie dla prawidłowego wykonania i zapewnienia skuteczności programu. W literaturze przywiązuje się ogromną wagę do przestrzegania zasad i procedur programów korekcyjnych, co nie dla wszystkich, nawet zajmujących się działalnością korekcyjną, jest ważne, jak np. przestrzeganie kolejności zajęć, liczby ich godzin itp.⁴²

Duże znaczenie ma też dbałość o pełne udokumentowanie programu. Nam, jako autorkom tego rozdziału, wydaje się to również niezmiernie ważne, tym bar-dziej, że – jak czytelnicy mogli się zorientować – miałyśmy pewien niedosyt, jeśli chodzi o dokumentację w obu programach⁴³. O brakach w dokumentacji pisze-my, analizując te materiały, ale zdając sobie jednocześnie sprawę z tego, jak wiele czynników składa się na taką sytuację. Nie zgłaszamy też pretensji do trenerów, którzy również mają z tym wiele kłopotów, jednocześnie jednak apelujemy do nich, aby pamiętali, jak jest to ważne, i w miarę możliwości dyscyplinowali uczestników programów. W krajach o dłuższej tradycji prowadzenia programów korekcyjnych i przeprowadzania ich ewaluacji sprawę rozwiązuje nagrywanie zajęć, co ma tę jesz-cze zaletę, że można dokładnie zaobserwować, w jaki sposób i jakimi metodami trener pracuje z grupą, dokonując transferu wyuczonych umiejętności. Może kie-dyś i u nas będzie to możliwe. Na razie warto by było zadbać o częściowe uzupeł-nienie tego braku, poprzez zastosowanie innych sposobów.

Proponujemy np., aby w opracowanym przez Ewę i Jacka Morawskich dzienniku zajęć zamieścić dokładny spis dokumentów, kwestionariuszy, Indeksu Złości i tzw.

prac domowych, za zgromadzenie których będą odpowiedzialni trenerzy i które, jako podstawa analizy skuteczności programu, zostaną przekazane ewaluatorom.

Dziennik zajęć zawiera co prawda pewne wskazówki na temat dokumentacji, ale nie zostały one chyba dostatecznie wyjaśnione i nie były do końca zrozumiane.

40 Bliższa charakterystyka programu zawarta jest w podrozdziale 1.2.

41 A. Majcherczyk, Projektowanie i implementacja programów resocjalizacyjnych, w: P. Szcze-paniak (red.), Polski system penitencjarny. Ujęcie integralno-kulturowe, Forum Penitencjarne, Warszawa 2013, s. 195–211.

42 D. Wójcik, Stosowanie w postępowaniu karnym narzędzi diagnostyczno-prognostycznych służących oszacowaniu ryzyka powrotności do przestępstwa, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, Warszawa 2013, s. 96–97.

43 A. Majcherczyk, Projektowanie i implementacja…, op. cit.

Jak się okazało, nie we wszystkich zakładach karnych podano pomiar osiągnięć uczestników, nie zawsze prawidłowo przekazywano dane z Indeksu Złości, z kilku zakładów nie przysłano regulaminu i minimum oceny itp.

Chcemy też zwrócić uwagę na niewłaściwe w wielu przypadkach zakończenie treningu kontroli złości, polegające na niezastosowaniu odpowiedniej umiejętności społecznej. To problem merytoryczny, naszym zdaniem praktyka nie jest zgodna z obowiązującymi zasadami i procedurami, co może podawać w wątpliwość oce-nę pozytywnego zakończenia tego modułu i możliwość nabycia przez trenującego umiejętności kontrolowania złości.

Oceniając wartość programu ART, warto podkreślić istnienie bogatej literatu-ry, dostępnej również w języku polskim, dla osób chcących pogłębić swoją wiedzę o tego typu programach oraz o wynikach przeprowadzanych w kraju i za granicą badań. Instytucją mającą duże zasługi w upowszechnianiu w Polsce Treningu Za-stępowania Agresji jest Instytut Amity z siedzibą w Warszawie, kierowany przez dr.

Jacka Morawskiego, będącego również autorem podręcznika do ART.

Przechodząc do uwag bardziej szczegółowych, analiza wyników uzyskanych w badaniu ewaluacyjnym Treningu Zastępowania Agresji wskazuje, że jest to pro-gram pozytywnie rokujący, jeżeli chodzi o funkcjonowanie społeczne osób mają-cych problem z kontrolą zachowań agresywnych.

Jak już wspomniano, skazani uczestniczący w Treningu po jego ukończeniu zde-cydowanie rzadziej byli karani dyscyplinarnie na terenie placówki penitencjarnej.

Zaobserwowano również zasadniczą zmianę w rodzaju i ekspresji wykazywanych przez nich zachowań agresywnych. Przed programem skazanych częściej karano za zachowania będące przeważnie bezpośrednią fizyczną agresją skierowaną wobec współosadzonych lub personelu zakładu karnego, natomiast po programie liczba takich zachowań zdecydowanie zmalała. Po przebytym Treningu Zastępowania Agresji dominowały raczej przejawy agresji pośredniej, takie jak agresja werbalna.

Na podstawie analizy zgromadzonego materiału testowego zaobserwowano, że istnieją pewne różnice na poziomie średnich wyników w poszczególnych wy-miarach struktury agresji. Mimo że różnice te okazały się nieistotne statystycznie, naszym zdaniem warto je zasygnalizować. Okazało się bowiem, że osoby podda-ne Treningowi Zastępowania Agresji uzyskiwały średnio niższe wyniki na ska-lach agresji fizycznej, agresji werbalnej oraz wrogości. Można więc przypuszczać, że wynik ten świadczy o działaniu programu, gdyż uczestnicy, dzięki poznanym umiejętnościom społecznym oraz technikom regulacji i kontroli agresji mogli za-panować nad zachowaniami agresywnymi. Zastanawia jedynie wynik uzyskany w odniesieniu do skali gniewu, który wskazuje, że po przebytym treningu jest on wyższy. Można to tłumaczyć pogłębieniem procesów samoświadomości, poszerze-niem wiedzy dotyczącej sytuacji, w której znajduje się skazany, oraz przyjęciem, chociażby częściowym, za nią odpowiedzialności.

Także wyniki uzyskane z wykorzystaniem Kwestionariusza STAXI-2 służącego do pomiaru gniewu jako stanu oraz gniewu jako cechy, jak również wskaźników jego ekspresji i kontroli, ukazują pewne różnice. Warto dokonać rozróżnienia

gnie-wu jako chwilowego, przemijającego stanu emocjonalnego oraz rozumianego jako utrzymująca się, trwała cecha osobowości, wyrażona gotowością do reagowania gniewem i agresją w pewnych sytuacjach⁴⁴. Gniew jako stan jest pojęciem kate-gorialnym – może być zmierzony różnego rodzaju skalami. To złożone przeżycie, którego dominującą cechą jest stan emocjonalny. Gniew rozumiany jako cecha do-tyczy natomiast pewnego wymiaru osobowości⁴⁵.

Rezultaty uzyskane z wykorzystaniem Kwestionariusza STAXI-2 wskazują, że osoby poddane Treningowi Zastępowania Agresji uzyskiwały niższe wyniki po przebytym treningu, zarówno w skali gniewu jako stanu, jak i gniewu jako cechy.

Zwrócić należy szczególnie uwagę na skalę ekspresji i kontroli złości. Uzyskane wyniki świadczą bowiem o tym, że osoby po treningu potrafią bardziej kontrolo-wać swoje agresywne zachowania – zarówno kierowane na zewnątrz, wobec in-nych osób (czy na przedmioty), jak i te do wewnątrz, polegające na wewnętrznym doświadczaniu złości. Mimo że uzyskane wyniki okazały się nieistotne statystycz-nie, naszym zdaniem warto je przedstawić ze względu na obserwowane różnice w średnich. Być może przy zbadaniu większej grupy osób wyniki te byłyby istotne.

W tabeli 23 zaprezentowano statystyki opisowe poszczególnych skal i podskal Kwe-stionariusza STAXI-2.

Na potrzeby ewaluacji niniejszego programu w zakresie poszczególnych mo-dułów tworzono oraz testowano różnego rodzaju wskaźniki mające na celu zmie-rzenie bądź oszacowanie, w jakim zakresie poszczególne części treningu działają, a więc przynoszą pożądane zmiany w zachowaniu, działaniu czy podejmowaniu decyzji przez uczestnika. Aby jednak dokonać całościowego pomiaru, wyodręb-niono trzy – naszym zdaniem – najważniejsze wskaźniki, po jednym z każdego modułu. Na tej podstawie zbudowany został jeden wskaźnik będący (testowaną) miarą efektywności programu. W jego skład weszły: pozytywna zmiana w częstości stosowania umiejętności społecznych (co najmniej w połowie umiejętności), za-kończenie kontroli złości zastosowaniem umiejętności społecznej oraz umiejętność zastosowania kroków ANIMA. Za każdy wskaźnik uczestnicy mogli uzyskać po

44 W. Bąk, Kognitywno-afektywne aspekty rozbieżności w systemie Ja – studium na gruncie teorii E.T. Higginsa, niepublikowana praca doktorska, KUL, Lublin 2004.

45 P.R. Vagg, Ch.D. Spielberger, State-Trait Anger Expression Inventory Interpretive Report (STAXI-2: IR), 2000, http://www4.parinc.com/WebUploads/samplerpts/STAXI2_IR.pdf.

Tabela 22. Statystyki opisowe Kwestionariusza Agresji Bussa i Perry’ego Agresja fizyczna Agresja werbalna Gniew Wrogość pretest posttest pretest posttest pretest posttest pretest posttest

Średnia 21,58 20,98 14,29 13,88 15,45 15,83 21,01 19,96

Mediana 21 19 15 14 14 15 20 19

Odchylenie standardowe

7,21 7,22 3,92 3,61 5,72 5,61 6,43 6,02

Tabela 23. Statystyki opisowe STAXI-2 ŚredniaMedianaOdchylenie standardowe pretestposttestpretestposttestpretestposttest Skala – gniew jako stan20,2319,3318166,135,86 Odczuwanie złości7,086,67652,292,23 Ochota wyrażania złości słownie

7,156,71552,932,39

Ochota wyrażenia złości fizycznie

6,005,94551,821,76 Skala – gniew jako cecha19,1118,5618185,595,79 Złość jako cecha tempera- mentu7,186,90772,332,41 Złość jako sposób reakcji8,718,44882,742,72 Skala – ekspresja i kontrola złości Złość kierowana na zewnątrz17,1816,6216164,784,81 Złość kierowana do we- wnątrz17,2816,7717164,394,08 Kontrola zewnętrznej eks- presji złości24,4525,2925255,435,22 Kontrola wewnętrznej eks- presji złości24,2025,8125265,614,96 Ogólny wskaźnik ekspresji złości33,8030,28332914,5913,69

jednym punkcie, co powodowało, że możliwa rozpiętość odpowiedzi mieściła się w granicach od 0 do 3 pkt.

Na podstawie tak zbudowanego wskaźnika otrzymano dane, które pozwoliły na wyodrębnienie czterech grup, ze względu na stopień opanowania lub przyswojenia materiału prezentowanego na Treningu Zastępowania Agresji.

Osoby, które nie otrzymały ani jednego punktu, w bardzo słabym zakresie opa-nowały przekazywane im informacje. Ukończyły trening, lecz w wykonywanych przez siebie pracach domowych i testach nie wykazały żadnych postępów lub były one bardzo małe. Nie zaszła u nich zmiana w częstości stosowania umiejętności społecznych, trening kontroli złości nie kończył się użyciem umiejętności społecz-nej, nie było również podstaw do stwierdzenia, że opanowały one kroki wniosko-wania moralnego.

Najliczniejszą grupę (niemalże połowa przypadków) tworzyli ci, którzy ukoń-czyli trening, lecz najczęściej nie opanowali w pełni umiejętności społecznych oraz konstruktywnego zastępowania agresji poprzez zastosowanie jednej z wyuczonych umiejętności prospołecznych. Również znaczny odsetek stanowili ci uczestnicy (prawie 1/3), którzy dość dobrze opanowali dwa z trzech modułów treningu. Są to więc osoby, u których zaobserwować można pozytywny proces zmiany, lecz, co na-leży podkreślić, wymagające dalszej pracy, wsparcia oraz podtrzymania treningów.

Czwartą grupę – najmniej liczną – stanowili uczestnicy Treningu, którzy radzi-li sobie z wykorzystywaniem umiejętności prospołecznych w codziennym życiu, znali i potrafili stosować techniki reagowania na gniew i zastępowania go innymi konstruktywnymi metodami. Umieli również rozważać sytuacje problemowe na różnych poziomach wnioskowania moralnego, z wykorzystaniem kroków przewi-dzianych przez trening. Można przypuszczać, że osoby te będą lepiej radziły sobie z sytuacjami trudnymi w życiu codziennym, w tym na wolności po opuszczeniu

Czwartą grupę – najmniej liczną – stanowili uczestnicy Treningu, którzy radzi-li sobie z wykorzystywaniem umiejętności prospołecznych w codziennym życiu, znali i potrafili stosować techniki reagowania na gniew i zastępowania go innymi konstruktywnymi metodami. Umieli również rozważać sytuacje problemowe na różnych poziomach wnioskowania moralnego, z wykorzystaniem kroków przewi-dzianych przez trening. Można przypuszczać, że osoby te będą lepiej radziły sobie z sytuacjami trudnymi w życiu codziennym, w tym na wolności po opuszczeniu