Efektywność Treningu Zastępowania Agresji (ART) dość powszechnie jest oce-niana pozytywnie. Z badań wynika, że uczestnicy programów po ich ukończeniu mniej angażują się w agresywne i ryzykowne zachowania, przy czym zmiany te są na ogół widoczne, szybkie i znaczące73. Zainteresowanie stosowaniem programu w wielu krajach jest znaczne; szacuje się, że w ostatnich latach przeprowadzono ok.
200 badań dotyczących jego efektywności, chociaż tylko w szesnaście z nich zapew-niono wystarczające metodologiczne rygory74. A więc, jak można sądzić, w więk-szości nie stosowano grupy kontrolnej czy nie przestrzegano odpowiedniej liczby osób badanych. Wyniki tych badań są bardzo zróżnicowane75 i oczywiście zależne od wielu czynników, wśród których niemałe znaczenie przypisuje się zgodnemu z procedurami realizowaniu programu, rzetelnemu przygotowaniu trenerów oraz wsparciu najbliższego środowiska uczestników. Zwraca się również uwagę, że wiele programów profilaktycznych i korekcyjnych dla przestępców (w tym także ART) ewaluowanych na stosunkowo niewielkich próbach wykazuje znaczną skuteczność, a badania prowadzone na większych zbiorowościach, przez personel niedostatecz-nie wyedukowany, przynoszą gorsze wyniki76. Należy dodać, że w większości
do-71 National Center for Mental Health Promotion and Youth Violence Prevention. W wielu krajach, z którymi twórcy programów współpracowali, przeszkolili oni i wykształcili niemałe zastępy trenerów, posiadających certyfikaty i uprawnienia do szkolenia, zyskując wielu zwolen-ników stosowania w praktyce tej metody wśród młodzieży szkolnej czy osób z zaburzeniami psychicznymi i sprawców przestępstw.
72 C.R. Hollin, Trening…, op. cit.
73 Ł. Kołomański, op. cit. s. 160 i n.
74 J. Morawski, Ewaluacja Treningu…, op. cit., s. 22 i n.
75 Mówi się o trwałym ograniczeniu zachowań agresywnych u 85% młodzieży. Ł. Kołomań-ski, op. cit., s. 159.
76 J. Morawski, Ewaluacja Treningu…, op. cit., s. 22, por. także: D. Wójcik, op. cit., s. 69.
stępnych badań (zarówno zagranicznych, jak i polskich) wyniki dotyczyły tylko po-miaru zachowań agresywnych badanych grup, mimo że program ART daje o wiele większe możliwości ewaluacji, np. można oceniać różne poziomy zachowań, w tym poziom uczenia się umiejętności, zmianę w zakresie kontrolowania złości, czy po-prawę wnioskowania moralnego77.
Badania zagraniczne
Jednym z ważniejszych i wartych przytoczenia jest badanie przeprowadzone pod kierunkiem Roberta Barnoskiego78 w Waszyngtońskim Stanowym Instytucie Polityki Publicznej. W 1997 r. w stanie Waszyngton przyjęto ustawę (Community Juvenile Accountability Act – CJAA) dotyczącą odpowiedzialności nieletnich. Jej podstawowym celem było ograniczanie kosztów ich przestępczości poprzez sto-sowanie programów, których skuteczność została potwierdzona dowodami na-ukowymi. State Institute for Public Policy w Waszyngtonie na podstawie literatu-ry wyselekcjonował czteliteratu-ry programy korekcyjne, które uzyskały najlepsze wyniki w ograniczaniu przestępczości nieletnich. Były to: Aggression Replacement Training ze stanu Nowy Jork, Multi-Systematic Therapy z Południowej Karoliny i Missouri, Functional Family Therapy z Utah oraz Interagency Coordination z Tennessee. Po-przednie badania tych programów obejmowały stosunkowo małe grupy. Należało zbadać, czy ich zastosowanie np. w całym stanie Waszyngton w realnych warun-kach, będzie miało tak samo pozytywne wyniki. Zobowiązano zatem sądy do orga-nizowania i finansowania takich programów. Między 1 stycznia 1999 a wrześniem 2001 r. 20 z 34 waszyngtońskich sądów dla nieletnich wprowadziło ART, a ok.
1500 nieletnich uczestniczyło w programie. Podstawowe pytania ewaluacji ART brzmiały: czy program ten skutkuje ograniczeniem recydywy i czy jego stosowa-nie jest opłacalne finansowo. W grupie eksperymentalnej znaleźli się stosowa-nieletni (960 osób) spełniający założone kryteria, wobec których zastosowano ART, natomiast do grupy kontrolnej (862 osoby) trafili nieletni również kwalifikujący się do tego programu, wobec których zastosowano jednak standardowe (tradycyjne) środki oddziaływania. Warto jeszcze podkreślić, że w badaniach rygorystycznie przestrze-gano standardów wymaganych przy wdrażaniu programu.
Sądy dla nieletnich kierowały kwalifikujące się osoby do programu ART, gdy wskutek badania odpowiednim narzędziem stwierdzano, że w ich przypadku za-chodzi średnie lub wysokie ryzyko ponownego popełnienia przestępstwa (recydy-wy) lub występują problemy z agresją albo braki w umiejętnościach społecznych utrudniające prospołeczne funkcjonowanie. Koszt programu ART w odniesieniu do jednego nieletniego wynosił wówczas 800 dolarów. Wszyscy osądzeni nieletni
77 R. Calame, K. Parker, Trening Zastępowania Agresji: uczy się cała rodzina, w: A. Goldstein, R. Nensen, B. Daleflod, M. Kalt (red.), op. cit., s. 245 i n.
78 Washington State Institute for Public Policy, 1 June 2002; R. Barnoski, Washington State’s Implementation of Aggression Replacement Training for Juvenile Offenders: Preliminary Findings.
www.wa.gov/wsipp [dostęp: listopad 2013].
poddawani byli ocenie mającej określić ich poziom ryzyka w dziewięciu dziedzi-nach, takich jak:
– funkcjonowanie w szkole;
– spędzanie czasu wolnego;
– praca;
– relacje;
– rodzina;
– zażywanie narkotyków;
– nadużywanie alkoholu;
– stan zdrowia psychicznego;
– antyspołeczne postawy;
– umiejętności.
Osobno mierzono agresję. Nieletni, którzy wykazywali średni lub wysoki po-ziom agresji, zostali przypisani albo do grupy eksperymentalnej, wchodzącej do programu ART, albo do grupy kontrolnej objętej standardową opieką. Najważniej-sze wyniki badań są następujące. Przy ścisłym przestrzeganiu zasad modelu ART wydaje się on istotnie ograniczać recydywę nieletnich (o 28% w porównaniu z gru-pą kontrolną), co powoduje też zmniejszenie kosztów jego wdrażania. Po dwunastu miesiącach katamnezy ocena recydywy grupy objętej ART jest – w porównaniu z grupą kontrolną – ogólnie niższa niż od razu po zrealizowaniu programu. W gru-pie eksperymentalnej 14% uczestników zostało skazanych za ciężkie przestępstwo (ang. felony), podczas gdy w grupie kontrolnej takich skazanych znajdowało się niewiele więcej, bo 18%. Była to, jak stwierdza autor, różnica istotna statystycznie i ekonomicznie. W ciągu 12-miesięcznej katamnezy nie uzyskano jednak między grupami istotnych różnic w agresywnej przestępczości związanej z agresją tych ska-zanych. Ponowne sprawdzenie karalności badanych po osiemnastu miesiącach wy-kazało, że odsetek osób, które wróciły na drogę przestępstwa zmniejszył się o 16%
w porównaniu z grupą kontrolną. Wyniki badania ART zostały więc uznane za zachęcające79.
Badania Ramsey County Juvenile Probation 2001–2004 objęły młodzież w wie-ku od dwunastu do osiemnastu lat (w sumie 283 osoby). Wszyscy młodzi ludzie (nieletni) znajdowali się pod dozorem kuratora. Trzy miesiące po zakończeniu programu przeprowadzono rozmowy z uczestnikami i ich rodzicami. Ustalono, że 80% z nich nie było zatrzymywanych przez policję; 79% rodziców i 75% nieletnich powiedziało, iż program poprawił ich relacje z nauczycielami w szkole, a 80% ro-dziców i 92% nieletnich uznało go za pomocny w tym sensie, że stali się osobami bardziej odpowiedzialnymi80.
79 Washington State Institute for Public Policy, Outcome Evaluation of Washington State’s Re-search-Based Programs for Juvenile Offenders, January 2004, www.wa.gov/wsipp [dostęp: listopad 2013]; por. także B. Glick, J.C. Gibbs, op. cit.
80 Wilder Research Center 2004, https://www.co.ramsey.mn.us/cc/juvenile_detention_cen-ter.htm [dostęp: czerwiec 2015].
W innym badaniu starano się ograniczyć zachowania antyspołeczne 522 chłop-ców i dziewcząt w wieku od jedenastu do siedemnastu lat. Wyniki były pozytywne – zachowania takie zostały ograniczone (mierzono je ich codzienną liczbą)81.
Maggie Coleman, Steven Pfeiffer i Thomas Oakland w 1992 zbadali pensjo-nariuszy zakładu leczniczego (terapeutycznego), z których 2/3 miało postawioną diagnozę zaburzeń zachowania (w oparciu o klasyfikację DSM IV). Dziesięcioty-godniowy program ART był stosowany wobec 21 osób z grupy eksperymentalnej, a wobec czternastu z grupy kontrolnej nie stosowano tego programu. Grupa ekspe-rymentalna uzyskała istotnie wyższe wyniki w uczeniu się społecznych umiejętno-ści, natomiast między grupami nie było innych istotnych różnic82.
Badanie Cleare 2001 dotyczyło wyników programu ART w zakładzie dla dziew-cząt z zaburzeniami zachowania. Jego ocenę przeprowadzono na trzy tygodnie przed rozpoczęciem programu ART i ponownie – cztery tygodnie po jego zakoń-czeniu. Ustalono, że u dziewcząt nastąpił wzrost pozytywnych zachowań, nie było natomiast korzystnych skutków, jeżeli chodzi o ich zachowania przestępcze, i zaob-serwowano jedynie niewielką zmianę w zachowaniach agresywnych83.
W California Institute of Mental Health Studies zbadano programem ART 3482 młode osoby. Umiejętności społeczne oceniano na podstawie skali Skillstreaming Structured Learning Checklist. Ocena dokonana przez samą młodzież, rodziców i nauczycieli wykazała wzrost tych umiejętności o 7–11%. Testem Arnolda H. Bussa (2000) oceniano kontrolę agresji. Wyniki wskazywały na obniżenie jej u badanych również o 7–11%. Podobne wskaźniki uzyskano przy ocenie wnioskowania mo-ralnego, z użyciem skali How I Think Questionnaire, którego wzrost oceniono na 7–12%. Wskazuje to na skuteczność programu ART wobec nieletnich przestępców – wzmacnia on prospołeczne umiejętności oraz promuje prospołeczne zachowania, a ogranicza impulsywne; ponadto poprawia wnioskowanie moralne84.
Badanie nieletnich umieszczonych w zakładach zamkniętych przeprowadzone w Annsville Youth Center w Stanie Nowy Jork wykazało znacznie niższy odsetek recydywy (13–15%) w okresie od czterech do dwunastu miesięcy niż w grupach kontrolnych (40–52%)85.
81 J. Erickson, The Efficacy of Aggression Replacement Training with Female Juvenile Offend-ers in a Residential Commitment Program, UnivOffend-ersity of South Florida, Dissertation, Ja nuary 2013, http://scholarcommons.usf.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=5676&context=etd [dostęp:
11.02.2017].
82 Ibidem.
83 Ibidem.
84 Cyt. za: M. Amendola, R. Oliver, Aggression Replacement Training. Stands the test of time, „Reclaiming Children and Youth”, 2010, 19(2), 47–50, http://uscart.org/new/wp-content/
uploads/2010/03/192-Amendola-for-author.pdf [dostęp: 6.01.2015]. Szczegółowy opis badań w bibliografii: C. Mitchell, Teaching Prosocial Skills to Antisocial Youth. Aggregate Evaluation Dashboard Report, California Institute of Mental Health, Sacramento 2009.
85 A.P. Goldstein, Badanie efektywności, w: A.P. Goldstein, R. Nensen, B. Daleflod, M. Kalt, op. cit., s. 273 i n.
W badaniu młodocianych sprawców przestępstw w wieku 13–21 lat przebywa-jących w ośrodku o zaostrzonym rygorze w McCormick Youth Center uzyskano podobne wyniki. Wśród młodzieży, która uczestniczyła w programie ART, w po-równaniu z grupą kontrolną odnotowano mniejszy odsetek aresztowań po zwol-nieniu z zakładu – 13–52%. Ci młodzi ludzie częściej zachowywali się w sposób prospołeczny, a ich poziom impulsywności wyraźnie się obniżył86.
1.2.5. Upowszechnianie i implementacja Treningu Zastępowania Agresji