Stosowanie programu ART w naszym kraju rozpoczęto w 1996 r., z inicjatywy i dzięki osobistym kontaktom oraz staraniom Ewy i Jacka Morawskich87. Początko-wo, po jego wprowadzeniu w Polsce, zainteresowanie nim było niewielkie, z uwagi m.in. na krytyczny stosunek naszych psychologów do behawioryzmu czy niechęć do ścisłego przestrzegania standardów i procedur. Jednak stopniowo zaczęto do-strzegać jego zalety i przydatność, zwłaszcza w szkolnictwie, a także w więziennic-twie i w terapii88. Łączyło się to także z wizytą w Polsce w 2003 r. Barry’ego Glicka zaproszonego przez Fundację Batorego. Zachętą do stosowania ART stało się prze-konanie, iż program ten jest kulturowo bliski europejskim wartościom i może być stosowany w Polsce bez konieczności jego normalizacji, przy ewentualnie drobnej adaptacji do lokalnych warunków89.
Badania programem ART w zakładach karnych
Zainteresowanie polskiej penitencjarystyki Treningiem Zastępowania Agresji sięga początku XXI w. Podobnie jak w wielu innych krajach, został on uznany za szczególnie przydatny do stosowania wobec sprawców przestępstw. Zadecydo-wały o tym: oparcie na rzetelnych podstawach teoretycznych, skoncentrowanych zwłaszcza na kryminogennych potrzebach skazanych i wyraźnie ukierunkowane na ograniczanie agresji, a wreszcie to, że jego skuteczność została zweryfikowana empirycznie90. Pierwszy etap wdrażania programu w zakładach karnych trwał od 2001 do 2007 r. W tym czasie Instytut Amity przeszkolił 225 funkcjonariuszy i
pra-86 Ibidem, s. 278 i n.
87 Trening Zastępowania Agresji (ART) chroniony polskim znakiem towarowym jest wła-snością Instytutu Amity, wyłącznego dysponenta praw do podstawowych polskojęzycznych wy-dawnictw ART oraz do własnych autorskich opracowań w tym obszarze. Cyt. za: E. Morawska, J. Morawski, Dziennik zajęć programu Praktyk Treningu Zastępowania Agresji ART w resocjaliza-cji dorosłych, Instytut Amity 2016.
88 J. Morawski, E. Morawska, Strategies for the Development of Aggression Replacement Train-ng in Polish schools and local communities, w: B. Glick (red.), Cognitive Behavioral Interventions for At-Risk Youth, część II, Civic Research Institute Kingston, New Jersey 2009, s. 2–13.
89 Ibidem, s. 13.
90 Szczegółowy opis wdrażania treningu do więziennictwa por. A. Majcherczyk, op. cit., s. 139–167.
cowników cywilnych, zatrudnionych w 58 zakładach karnych. Warunkiem uzyska-nia certyfikatu przez wyszkolonych trenerów było nie tylko wykazanie się wiedzą teoretyczną, lecz również praktyką, tj. samodzielnym przeprowadzeniem programu ART w grupie osadzonych.
Liczba skazanych, którzy uczestniczyli w tych programach, łącznie wynosiła 2108. Średnio więc na jednego wyszkolonego trenera przypadało ośmiu więźniów, co nie było imponującym wynikiem, pozwoliło jednak na zdobycie pewnej sumy doświadczeń, gdyż szkolenia przeprowadzano w czterech różnie zorganizowanych wariantach.
Po paru latach okazało się, że mniej więcej połowa z trenerów bądź nie pracu-je już w więziennictwie, bądź nie zajmupracu-je się szkoleniem w zakresie ART. Po po-nad dwuletniej przerwie więziennictwo powróciło zarówno do szkolenia trenerów w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki (objęto nim 314 osób), jak i do organizowania grup skazanych uczestniczących w Treningu Zastępowania Agresji.
Szkolenia były prowadzone przez różne podmioty.
Badania programem ART grup dzieci i młodzieży
W 2006 r. Morawscy przeprowadzili szeroko zaplanowane badania – zarówno z zastosowaniem całościowego programu ART91, jak i niektórych jego elementów (tzw. program START) – różnych kategorii dzieci i młodzieży w kilkunastu szko-łach i pięciu przedszkolach92. Poniżej prezentujemy wyniki trzech spośród tych badań.
Program START w szkołach Cele badań w szkołach to m.in.:
− ograniczenie liczby agresywnych zachowań uczniów;
− poprawa relacji tych uczniów z kolegami, nauczycielami i rodzicami;
− nauczenie identyfikacji własnych agresywnych zachowań;
− pogłębienie u nauczycieli i rodziców wiedzy dotyczącej agresji;
− nabycie nowych umiejętności kontaktowania się z dziećmi agresywnymi;
− implementacja procedur współpracy ze szkołą.
Współpraca w pięciu szkołach trwała rok, a w dziesięciu – dwa lata. W sumie badaniem objęto 4000 osób, z czego 29 było odpowiedzialnych za implementację programu.
91 J. Morawski, E. Morawska, Strategies…, op. cit., s. 13 i n.
92 Program ten był ich autorskim opracowaniem, opartym na procedurach ART. Autorzy, zdając sobie sprawę, że implementacja całego ART wśród wszystkich uczniów wylosowanych szkół jest niezmiernie trudna, zastosowali tam program służący do uczenia młodzieży szkolnej umiejętności prospołecznych, głównie komunikacyjnych. Por. J. Morawski, E. Morawska, Pro-gram START. Systemowa profilaktyka agresji w śródmiejskich szkołach podstawowych i gimnazjach Warszawy, „Problemy Alkoholizmu”, 2006, 1, s. 21.
Na wstępie należy wyjaśnić, że we wszystkich badaniach autorzy, ze względów praktycznych, przyjęli behawioralną definicję agresji: „agresja to każde zachowanie, które zawiera zniszczenie przedmiotu (obiektu) lub krzywdę wyrządzoną osobie, w tym również samemu sobie”), co eliminowało konieczność oceniania zamiaru ucznia dokonującego aktu agresji i ewentualnych wyłączeń z tego powodu z ba-dań. Konsekwencją było również przyjęcie behawioralnej definicji zachowania jako obejmującego: „wszystko to, co organizm czyni, mówi, myśli, czuje, łącznie z reak-cjami ciała”93.
Określono cztery kategorie reakcji:
− bierną (uległą);
− manipulacyjną (taktyczną);
− agresywną;
− odważną.
Reakcja agresywna prowadzi do konfliktu, odważna – do współpracy. Programy ART i START uczą reakcji odważnych.
Przed rozpoczęciem badań w szkołach oceniono występowanie agresywnych zachowań uczniów oraz ich umiejętności prospołeczne. Ocenę agresji przeprowa-dzili odpowiednio wyszkoleni nauczyciele i pracownicy administracyjni szkoły, a umiejętności prospołecznych uczniów – zarówno sami badani (samoocena), jak i ich rodzice oraz nauczyciele.
Po tej wstępnej ocenie zachowań przystąpiono do realizacji programu START.
Wszystkie osoby biorące udział, czyli uczniowie, rodzice, nauczyciele i personel administracyjny szkoły, zostały przeszkolone w zakresie procedury ART. Uczest-nictwo w badaniach było dobrowolne. (Podobne działania podjęto w kilku war-szawskich szkołach na Woli i Ursynowie). Uczestniczący w programie uczniowie zgodzili się przestrzegać kontrakt, który zabraniał wszelkich form agresji i zobo-wiązywał do respektowania tego zakazu, a w razie jego złamania – do naprawienia wyrządzonej „krzywdy czy szkody”. W drastycznych przypadkach przewidywano możliwość wykluczenia ucznia z programu, co jednak w praktyce prawie się nie zdarzało.
Ocenienie zachowania uczniów przed rozpoczęciem programu wynikała z fak-tu, że w większości przypadków zaobserwowano „drobne akty agresji słownej oraz niezachowanie porządku, śmiecenie itp.”. Poważniejsza agresja, jak popychanie, szturchanie, kopanie, bicie (np. po twarzy), występowała natomiast u 18% uczniów.
Ponadto za niepokojące należało uznać to, że większość spośród umiejętności pro-społecznych stosowali oni rzadko lub nawet nie stosowali ich wcale. Uczniowie nie potrafili sobie prawidłowo poradzić w sytuacji prowokacji, zaczepki czy stresu lub silnego podniecenia emocjonalnego.
Po zakończeniu całości programu (w sumie 20 godzin treningu) okazało się, że częstość reagowania uczniów w sposób prospołeczny mierzona pięciostopniową
93 Behawioralna definicja agresji oraz zachowania w artykule: J. Morawski, E. Morawska, Strategies…, op. cit., s. 2–13.
skalą wzrosła o jeden stopień w porównaniu z pierwotną oceną. Poprawa zachowa-nia uczniów została zauważona zarówno przez nich samych, jak i przez nauczycie-li, ale tylko przez niewielu rodziców – prawdopodobnie dlatego, że dotyczyła ich działania na terenie szkoły, gdzie młodzież zachowuje się nieco inaczej niż w domu.
Podobne wyniki zmiany zachowania po programie wykazało badanie tzw. In-deksem Gniewu (Anger Inventory), który zawiera opis sytuacji prowokujących gniew, ocenianych według pięciostopniowej skali (od 1 do 50 punktów, tj. od „nie-znacznego zdenerwowania” do „wyraźnej złości”). Przyjmuje się, że uzyskanie 20 i więcej punktów wskazuje na potrzebę poprawy samokontroli złości u badanego.
Wyniki Indeksu Gniewu u 234 uczniów kształtowały się następująco: 11% uzyska-ło nie więcej niż 20 punktów; wśród pozostałych (89%) wysoką i bardzo wysoką punktację zdobyło 53% badanych. Wyniki te wydają się wysokie, aczkolwiek auto-rzy badania zastrzegają, że narzędzia tego zwykle nie stosują do pomiaru poziomu gniewu badanych.
Badanie programem START dzieci w wieku przedszkolnym
Obserwacja dzieci w przedszkolu wykazała, że niektóre ich zachowania o zna-mionach agresji są dość intensywne i zdarzają się przeciętnie raz w ciągu godziny.
Celem badania było zwiększenie częstości występowania pożądanych zachowań dzieci oraz niekaranie ich przy uczeniu umiejętności.
Program START był realizowany przez 30 godzin, po trzy godziny tygodniowo, przez dziesięć tygodni. Obserwacje zachowania dzieci przeprowadzono dwukrotnie (ogółem przez 48 godzin) przed treningiem i po nim. Stwierdzono spadek liczby agresywnych zachowań z 226 przed programem do 161 po nim. Natomiast liczba dzieci zachowujących się agresywnie zmniejszyła się w poszczególnych przedszko-lach o 65–73%. Jednocześnie ustalono, że ta zmiana była trwała, ponieważ została potwierdzona kilka miesięcy później przy ponownym sprawdzeniu.
Małe dzieci uczą się bardzo szybko i, jak zaobserwowano, łatwo „przenoszą”
(transferują) odważne zasady komunikowania się do nowych sytuacji, mimo że nie były tego wcześniej uczone. Autorzy zauważają, że przeprowadzony równocześnie z treningiem dzieci trening dla ich rodziców nie cieszył się dużym zainteresowa-niem. Zgromadził samotne matki i samotnych ojców, szukających terapii dla siebie, a nie sposobu poprawienia rodzicielskich metod wychowawczych stosowanych wo-bec agresywnych dzieci.
Badanie programem ART uczniów z zaburzeniami zachowania
Autorzy przeprowadzili również badania stosunkowo niewielkiej grupy uczniów z zaburzeniami zachowania, uczących się w tzw. szkole integracyjnej. W dokonanej przez młodzież samoocenie uczenia się umiejętności społecznych 18 spośród 23 badanych (tj. 78%) uznało, że poprawiło prospołeczne umiejętności, a 5 stosowało je rzadziej (22%). W indeksie złości 22 badanych ograniczyło poziom złości (91%),
nie zanotowało zaś zmiany 2 badanych (8%). Stwierdzono ograniczenie agresywne-go zachowania w porównaniu z pierwotną oceną przed programem u 18 badanych (79%), nie było zmian u 2 (8%), a u 3 uczniów (13%) nastąpiło nasilenie agresji.
Ciekawy wynik uzyskano, porównując zmiany w zachowaniach agresywnych uczniów tydzień przed badaniem i tydzień po. Okazało się, że największe zmiany (o 54%) nastąpiły w różnych kategoriach agresji fizycznej, natomiast nasileniu ule-gły niektóre zachowania polegające na agresji słownej, np. przeklinanie. Nie dało to jednak, zdaniem autorów, podstaw do wyciągnięcia wniosku o zastąpieniu agresji fizycznej przez słowną. Uczniowie pozytywnie oceniali uczestnictwo w progra-mie. Niektórzy wyrażali zadowolenie, iż dowiedzieli się o możliwości kontrolowa-nia agresji w różnych sytuacjach i że nauczyli się, jak to robić. Pozytywne zmiany u badanych stwierdzili nie tylko sami uczniowie i nauczyciele, lecz także rodzice uczniów.
Badanie programem ART w szkołach i placówkach oświatowo-wychowawczych
Program ART był również stosowany w szkolnictwie (m.in. w szkołach, placów-kach opiekuńczo-wychowawczych itp.). Został on zaakceptowany przez Centrum Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej do realizacji w ramach Krajowego Progra-mu Zapobiegania Nieprzystosowaniu SpołeczneProgra-mu i Przestępczości Dzieci i Mło-dzieży, jak również w dniu 13 stycznia 2004 r. przyjęty przez Radę Ministrów94. W 2008 r. przeprowadzono w Polsce na dużą skalę badania ART, których celem była ewaluacja wdrażania Treningu Zastępowania Agresji w warunkach polskich i w różnych środowiskach, m.in. w szkołach, młodzieżowych ośrodkach socjotera-peutycznych i wychowawczych. Badania ART zorganizowało Centrum Metodycz-ne Pomocy Psychologiczno-PedagogiczMetodycz-nej, realizując rządowy Program „Bezpiecz-na i przyjaz„Bezpiecz-na szkoła”.
Ocenę implementacji programu ART przeprowadziła (w okresie listopad 2008–
styczeń 2009) licząca kilka osób grupa ewaluatorów zewnętrznych. Kierownikiem projektu ewaluacji był Marcin J. Sochocki, konsultantem projektu Janusz Surzykie-wicz. Częściowe jej wyniki ukazały się w dwóch artykułach w miesięczniku „Reme-dium”95. Na podstawie wylosowanej próby realizatorów programu zatrudnionych w różnych placówkach oświatowych oceniano proces jego wdrażania, przydatność jego metod i technik, problemy związane z rekrutacją uczestników, ich zaangażo-waniem oraz motywacją do zmiany. Szczegółowo dyskutowano kwestię dobrowol-ności uczestnictwa w programie, gdyż w niektórych instytucjach był on włączony
94 M. Winiarska, op. cit.
95 Powstał wstępny nieopublikowany raport Centrum Metodycznej Pomocy Psychologicz-no-Pedagogicznej: M.J. Sochocki, Ewaluacja upowszechnienia programu ART 2004–2008. Patrz.
także: M. Sochocki, Implementacja programu ART w ocenie realizatorów, cz. I, „Remedium”, 2008, 12, s. 18–19, oraz idem, Implementacja programu ART w ocenie realizatorów, cz. II, „Reme-dium”, 2009, 7/8, s. 36–37.
w ich działania i siłą rzeczy obowiązywał „automatycznie”, bez konieczności wyra-żania na to zgody. Dla niektórych osób mogło to stanowić problem. Rozpatrywano różne trudności związane z realizacją programu; realizatorzy wykazywali dużo in-wencji w jego modyfikowanie, argumentując, że w ten sposób stawał się on mniej
„nudny” i bardziej atrakcyjny dla młodzieży. Wyniki i wnioski ewaluacji są intere-sujące, mimo pewnych krytycznych uwag o programie, jak chociażby te, że istniała zbyt duża dowolność w jego stosowaniu. Ogólna opinia o Treningu Zastępowania Agresji jest jednak pozytywna.
1.3. Rozwój programów korekcyjno-edukacyjnych dla sprawców