1. Narracyjny wywiad ekspercki, wykorzystywany jest w badaniu zagadnień dotyczących życia społecznego, a osoby udzielające wywiadu są zaliczane do eks‑
4.14. analiza rysunku
źródeł, w oparciu o inne archiwalia lub krytyce zewnętrznej, jeżeli poddaje się analizie ich autentyczność285. Historycy stawiają sobie szereg pytań, na których odpowiedzi powinny dostarczyć informacji na temat ich autentyczności286.
4.14. analiza rysunku
Szczególnym przypadkiem analizy dokumentów i wytworów działania są doku‑
menty niepisane, do których możemy zaliczyć rysunki dzieci i młodzieży287. Anali‑
za rysunków, zaliczana do badań o charakterze opisowym, jest próbą interpretacji twórczości rysunkowej na podstawie tylko samego opisu treści, koloru i formy da‑
nego wytworu oraz warunków, w jakich on powstawał. Badacze zwykle odwoływali się do opisu jakościowego, a rzadko do opisu ilościowego. Dzięki analizie jakościo‑
wej określano zdolności rysunkowe u dzieci w zależności od wieku, a tym samym wyodrębniono fazy rozwojowe dziecka. Badacze starali się ustalić współzależność między zdolnościami rysunkowymi (artystycznymi) a ogólną zdolnością intelektu‑
alną uczniów. Próbowano także poprzez analizę rysunku ukazać życie psychiczne dziecka, w kontekście jego rozwoju intelektualnego, emocjonalnego oraz społecz‑
nego, a w tym rodzinnego. Wybitnym badaczem psychologicznych aspektów ry‑
sunku dziecka był Stefan Szuman288. Badacze kierowali się przeważnie ogólnym wrażeniem, jakie wywoływał na nich oglądany rysunek i kierowali się emocjonalną reakcją, czasami jednak analizowali rysunek za pomocą metody sędziów kompe‑
tentnych. W takim przypadku opracowywano zwykle kryteria oceny: kolorystyki, estetyki, formy, treści i kompozycji oraz zgodności rysunku z oryginałem. Psycho‑
logowie wprowadzili psychometryczną analizę rysunków, polegającą na wykorzy‑
staniu bardziej uszczegółowionych kryteriów, prowadzących do analizy ilościowej tego wytworu działania, wykorzystując podstawy współczesnej metodologii badań.
Za pomocą analizy psychometrycznej starano się badać przede wszystkim inteligen‑
cję289 (skala Goodenougha), myślenie i spostrzegawczość. Ciekawym podejściem okazały się badania projekcyjne290, wykorzystujące rysunki dzieci i młodzieży. Pod‑
285 J. Topolski: Metodologia historii. Warszawa: PWN, 1984, s. 362.
286 Zob. Ch.D. Hopkins: Educational Research: A Structure of Inquiry. Columbia: Merrill/Bell
& Howell Columbus, 1976, s. 125.
287 B. Hornowski: Badania nad rozwojem psychicznym dzieci i młodzieży na podstawie rysunku postaci ludzkiej. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1970.
288 Zob. S. Szuman: O sztuce i wychowaniu estetycznym. Warszawa: Państwowe Zakłady Wy‑
dawnictw Szkolnych, 1962, s. 163.
289 Zob. F. Goodenough: Measurements of Intelligence by Drawings. New York: Ayer Co Pub, 1954.
290 Istnieje wiele metod badań projekcyjnych, różniących się bardzo od siebie. Najczęściej wy‑
korzystywane są w badaniach pogłębionych nad postawami w odniesieniu do kwestii mogących
178 4. Metody i techniki badań jakościowych
stawą takiej analizy jest założenie, że w rysunku ma miejsce projekcja (rzutowanie) własnych przeżyć intelektualnych, uczuciowych i motywacyjnych autora. Projekcja uwidaczniająca się w rysunkach pomaga w scharakteryzowaniu stosunku autora do innych ludzi, rzeczywistości społecznej, kulturowej oraz samego siebie. Zda‑
niem Bolesława Hornowskiego, rysunek jest odbiciem słabości i siły osobowości lub pewnego rodzaju równowagi zachodzącej między nimi291.
4.14.1. rysunek rodziny
Rysunek rodziny stanowi projekcyjną metodę badania stosunków rodzinnych lub stopnia przystosowania dziecka do środowiska rodzinnego, przeznaczoną dla dzieci w wieku od 5.–6. roku życia do 11. roku życia. Służy diagnozie rodziny, ocenie wyników terapii rodziny oraz dynamiki zmian obrazu rodziny w percepcji dziecka. Podstawę do interpretacji stanowią wykonany rysunek, obserwacja za‑
chowań i reakcji emocjonalnych w trakcie badania, rozmowa o rysunku z osobą badaną oraz wywiad z rodzicami lub opiekunami, które dostarczają informacji, łącznie stanowiących materiał diagnostyczny i interpretacyjny. Rysunek rodziny jako metoda projekcyjna (test) pokazuje osobę badaną na tle rodziny, czyli w rze‑
czywistości, jaką stanowi jej rodzina. Pozwala na zebranie informacji o osobie badanej, jej relacjach rodzinnych, nieuświadomionych motywach i nieuświado‑
mionych sposobach radzenia sobie z sytuacjami trudnymi292.
Metody badań psychologicznych wykorzystujące zjawisko projekcji stanowią podstawę diagnozy różnych zjawisk psychicznych, zaś wśród nich bardzo ważną ich kategorię w przypadku badania dzieci stanowią techniki rysunkowe. Rysunek rodziny jest metodą na ogół łatwą dla badanego dziecka, choć trudną interpreta‑
cyjnie dla diagnosty, dlatego też jej stosowanie wymaga wiele rozwagi i ostrożno‑
ści w zakresie weryfikowania ostatecznych hipotez diagnostycznych.
Projekcja, jako jedno z wieloznacznych pojęć w psychologii, oznacza w sze‑
rokim zakresie rzutowanie własnych uczuć, postaw, poglądów (czyli jest to uze‑
wywoływać u respondentów reaktywność (czyli uwrażliwienie, zażenowanie, niechęć do kwestii od‑
bieranych jako drażliwe). Dyscypliną, która najczęściej posługuje się tymi metodami, jest psycholo‑
gia, a zwłaszcza psychologia kliniczna. Istotą metod projekcyjnych jest to, że badacz interpretuje wy‑
powiedzi respondentów zgodnie z teorią psychologiczną, dotyczącą reakcji jednostki w sytuacjach testowych, a nie zgodnie z ich brzmieniem. Badacz chce poznać wewnętrzne przekonania badanego, które czasami są skrzętnie ukrywane przed innymi ludźmi. Stosując metody projekcyjne, można posługiwać się następującymi technikami gromadzenia informacji: słowne, obrazkowe, zabawowe, psychodramatyczne – Metody badań socjologicznych…, s. 169–183.
291 B. Hornowski: Badania nad rozwojem psychicznym dzieci i młodzieży…, s. 92.
292 M. Braun ‑Gałkowska: Test rysunku rodziny. Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL, 1985;
Eadem: Systemy rodzinne osób zadowolonych i niezadowolonych z małżeństwa w świetle rysunku rodziny. W: Rysunek projekcyjny jako metoda badań psychologicznych. Red. M. Łaguna, B. Lachow‑
ska. Lublin: TN Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 2003.
4.14. Analiza rysunku 179
wnętrznienie, eksternalizacja cech, procesów czy stanów) na materiał, który da‑
jemy osobie badanej. W ujęciu węższym oznacza mechanizm obrony, służący przystosowaniu jednostki, jednakże stosowany zbyt intensywnie powoduje zabu‑
rzenia w funkcjonowaniu osobowości i pogorszenie zdolności przystosowawczych oraz zablokowanie rozwoju293.
Test w postaci rysunku rodziny opiera się na założeniu, że rysunki dziecka – lepiej niż inne techniki graficzne – pozwalają wyeksponować istotę badanego pro‑
blemu. Rysunek na dowolny lub określony temat jest projekcją całej osobowości i daje możliwość szczególnie wielostronnej analizy psychologicznej, gdyż pozwala uchwycić mechanizmy osobowościowe (np. motywacyjne) lub ukierunkowania świadomości na różnym jej poziomie294. Czyli rysowanie jest manifestacją stanu psychicznego osoby badanej przejawiającą się w funkcji ekspresywnej i komuni‑
katywnej295. Rysunek pozwala jednostce wykreować własny świat przeżyć, pra‑
gnień i konfliktów, czyli jednostka dokonuje w nim projekcji własnej osobowości i sytuacji296. W analizie więzi emocjonalnych z rodziną rysunek znajduje szczegól‑
ne zastosowanie, gdyż bardzo skutecznie wyzwala naturalne wypowiedzi dziecka na temat własnej rodziny, wyrażając trudności w adaptacji w środowisku rodzin‑
nym. Testy rysunkowe rodziny opracowali m.in. Stanisław Popek, Françoise Min‑
kowska, Ferreira Barcellos, Naohiko Fukada, Leela Corman, M. Kos, G. Roland Biermann, Maria Braun ‑Gałkowska, Anna Frydrychowicz i wielu innych psycho‑
logów297.
W testach poleca się dziecku narysowanie rodziny, jednakże różnią się one instrukcją oraz podejściem do oceny i interpretacji rysunku. Instrukcja precyzuje, jaką rodzinę dziecko ma narysować, zaś sposób interpretacji jest w tych wypad‑
kach nieco odmienny. Wyróżnia się na tej podstawie298:
rysunki własnej rodziny – dziecko jest proszone o narysowanie własnej rodziny – lub członków własnej rodziny wraz z sobą w trakcie jakiegoś zajęcia,
rysunki jakiejś (często wymyślonej) rodziny,
– rysunki zmienionej rodziny, gdzie prosi się dziecko o wyobrażenie sobie, że po‑
– jawia się czarodziej i zaczarowuje pewną rodzinę, a dziecko ma odzwierciedlić, w jaki sposób rodzina się zmienia.
293 Zob. A. Frączek: Projekcyjne techniki badania osobowości. W: Materiały do nauczania psy‑
chologii. Red. L. Wołoszynowa. Seria III, T. 1. Warszawa: PWN, 1965; A. Frydrychowicz: Rysu‑
nek rodziny. Projekcyjna metoda badania stosunków rodzinnych. Warszawa: Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno ‑Pedagogicznej MEN, 1996; Z. Płużek: Podstawowe założenia psychologii projekcyjnej. „Roczniki Filozoficzne” 1966.
294 J. Rembowski: Metoda projekcyjna w psychologii dzieci i młodzieży. Warszawa: PWN, 1986.
295 P. Wallon, A. Cambier, M. Engelhart: Rysunek dziecka. Tłum. R. Gałkowski. Warsza‑
wa: WSiP, 1993.
296 W. Poznaniak: Metody projekcji rysunkowej. W: Metody projekcyjne. Tradycja i współ‑
czesność. Red. H. Sęk. Poznań: WN Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, 1984.
297 Por. P. Wallon, A. Cambier, M. Engelhart: Rysunek dziecka…
298 E. Wysocka: Rysunek rodziny. W: Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku. T. 5…, s. 556.
180 4. Metody i techniki badań jakościowych
Interpretacja rysunku może być nieformalna (opisowa) lub formalna, poka‑
zująca wskaźniki pewnych cech osobowości badanego. Najczęściej badacze z dys‑
cyplin pokrewnych (np. pedagogiki czy socjologii) dokonują interpretacji niefor‑
malnej, w trakcie której starają się ustalić, w jakim stopniu narysowana rodzina różni się od rzeczywistej (własnej czy innej). Zwracają uwagę na wszelkie objawy reakcji emocjonalnych dziecka, takich jak: przejawy niepokoju, momenty wahań, przedłużający się czas reakcji. Stosuje się zasadę interpretacji wynikającej ze zbież‑
ności różnych wskaźników. Jakkolwiek obraz rodziny stanowi odzwierciedlenie stanu obecnego, aktualnego (choć jest on wynikiem wielu zjawisk dynamicznych zachodzących w rodzinie), jednak może się zdarzyć, że obraz ten może zostać zniekształcony sytuacyjnie, a więc wydarzeniami poprzedzającymi badanie (np.
kłótnią w rodzinie).
Luis Coman wskazał trzy podstawowe elementy rysunku, które podlegają in‑
terpretacji299:
1. Poziom graficzny – obejmuje rozległość, siłę i ekspansywność linii, wiel‑
kość przestrzeni zajmowaną przez rysunek oraz rozmieszczenie poszczególnych elementów w zajmowanej przestrzeni.
2. Poziom struktur formalnych – dokładność wykonania rysunku.
3. Poziom treści – wiąże się z oceną subiektywnej wizji własnej rodziny i rela‑
cji między poszczególnymi jej członkami. W kontekście relacji wewnątrzrodzin‑
nych analizuje się następujące kryteria:
centralność postaci – postać rysowana w pierwszej kolejności, z lewej strony – kartki, powiększona, narysowana bardziej starannie niż pozostałe, bardziej ozdobiona, na którą skierowane są spojrzenia innych postaci; wskazuje to na identyfikowanie się z tą postacią, której znaczenie jest też podkreślane w roz‑
mowie;
dewaloryzowanie postaci – postać rysowana w ostatniej kolejności lub w ogóle – pominięta w rysunku, zmniejszona, izolowana (położona daleko od innych), narysowana mniej starannie lub nienazwana, wskazuje na brak identyfikacji z tą postacią.
Po wykonaniu rysunku przeprowadza się z osobą badaną rozmowę na jego temat, a podstawowe jej treści dotyczą umiejscowienia rodziny (konkretna sytu‑
acja), działania, które przedstawiono, nazywanie postaci określenia tego, kto jest najbardziej, a kto najmniej sympatyczny i dlaczego, a także – kto jest najbardziej i najmniej szczęśliwy i z jakiego powodu oraz kogo dziecko darzy największą sym‑
patią i z kim się najbardziej identyfikuje (badane dziecko odpowiada na pytanie:
Gdybyś był członkiem tej rodziny, to kim byłbyś?).
Nieco inną interpretację stosuje się w wypadku testu Kinetycznego Rysunku Rodziny, przeznaczonego do badań sprawiających trudności wychowawcze, obej‑
mujące takie zjawiska jak przemoc, współzawodnictwo, zahamowanie psychiczne,
299 L. Coman: Le test du dessin de famile. Paris: Presses Universitaires de France, 1978.
4.14. Analiza rysunku 181
gniew, nienawiść i miłość, które – zdaniem autorów – przejawiają się w rysunku w formie symbolicznej. Mogą one stanowić analizy świadomych i nieświadomych warstw osobowości300. Wyniki uzyskane z rysunku ujmowane są w czterech kate‑
goriach:
1. Charakterystyka poszczególnych osób na rysunku, która obejmuje układ rąk i dłoni, pozycję frontalną, bliskość postaci, wymazywanie postaci, bogactwo lub ubóstwo przedstawienia postaci (ubiór, ozdoby etc.).
2. Czynności (akcja) pozwalają zwrócić uwagę na relacje międzyosobowe, które mogą wyrażać się we wspólnym podejmowaniu różnych czynności, przy czym należy zwrócić uwagę na rzeczywisty stan rodziny, a także ustalić, co po‑
szczególne osoby robią i gdzie się znajdują.
3. Sposób rysowania (styl) dotyczy analizy rysunków odbiegających od nor‑
my, na których uwidaczniają się osoby poszufladkowane, izolowane od siebie, po‑
staci rysowane grubymi lub cienkimi liniami, wreszcie przedstawione w dziwnych pozycjach lub strojach itp.
4. Symbole, które odzwierciedlają aspekt treściowy rysunku rodziny, przy czym poszukuje się znaczeń związanych z różnymi sferami osobowości badanego oraz charakteryzującymi jego relacje z otoczeniem.
Badacz analizuje fizyczne sąsiedztwo, dystans między poszczególnymi osoba‑
mi (głównie rodzicami i dziećmi), umiejscowienie postaci własnej osoby. Zwraca uwagę na środki przemocy i wymuszania na rysunku, wymazywanie, wyciągnięte dłonie, postaci w działaniu lub braku działania i unieruchomienia (pasywności postaci), niebezpieczne i powyginane pozycje postaci, braki w częściach ciała, postaci stojące bokiem lub tyłem, zaciemnienia lub zakreskowania postaci, jej podkreślenia, wrysowania lub otaczania postaci kołem, wreszcie też rozmieszcze‑
nie postaci na powierzchni kartki, adekwatności rzeczywistej struktury rodziny z rysunkiem, symetrii i asymetrii rysunku, uporządkowania postaci, ich dziwacz‑
ności, umundurowania lub dziwnego ubioru.
Rysunek Rodziny w ujęciu Anny Frydrychowicz301, którego wykonanie prze‑
biega na podstawie instrukcji: „Narysuj rodzinę, jaką chcesz”, jest analizowany głównie w aspekcie treściowym, co dokonuje się wedle następujących kryteriów, stanowiących wskaźniki różnych aspektów funkcjonowania rodziny:
1. Znaczenie postaci w obrębie struktury rodzinnej.
2. Więź emocjonalna między poszczególnymi członkami rodziny.
3. Akceptacja rodziny: porównanie składu rodziny na rysunku z faktycznym składem rodziny (stan zgodny – niezgodny, rodzina fikcyjna – rodzina własna, eliminacja innych – eliminacja siebie).
4. Negacja nieakceptowanej rzeczywistości: odrzucenie, pominięcie postaci.
300 Zob. R.C. Burns, S.H. Kaufman: Actions, Styles and Symbols in Kinetic Family Drawings. An Interpretative Manual. Philadelphia: Brunner/Mazel, Inc. 1972; J. Rembowski: Metoda projekcyjna w psychologii dzieci i młodzieży…
301 A. Frydrychowicz: Rysunek rodziny…
182 4. Metody i techniki badań jakościowych
5. Poczucie bezpieczeństwa w rodzinie, zdecydowanie dominujący dom na rysunku, rozdzielający rodzinę (część rodziny znajduje się w domu, a część poza nim), stanowiący wskaźnik konfliktowości, zagrażający rodzinie.
6. Regresja, ucieczka do okresu dzieciństwa: niemowlę w wózku lub postać małego dziecka, faktycznie nieistniejącego w rodzinie, wskazuje na potrzebę posiadania rodzeństwa (u jedynaków) bądź bezpośrednio informuje o ucieczce w okres wczesnego dzieciństwa.