1. Narracyjny wywiad ekspercki, wykorzystywany jest w badaniu zagadnień dotyczących życia społecznego, a osoby udzielające wywiadu są zaliczane do eks‑
4.13. analiza treści dokumentów, wytworów działania, wytworów pracy
Przywołane w tytule narzędzie to metoda badawcza polegająca na opisie i in‑
terpretacji konkretnych dokonań w procesie uczenia się i pracy produkcyjnej, za‑
bawy lub innego rodzaju działalności zakończonej mniej lub bardziej gotowymi produktami. Metoda (technika) ta stanowi jedno z ważniejszych źródeł dotarcia do historii życia jednostki i zachodzących w niej zmian pod względem rozwoju czynności i procesów psychicznych268. Jest także techniką poznawania opinii wy‑
rażonych w dokumentach. Samodzielnie rzadko może występować w roli instru‑
mentu poznania. Zdaniem Władysława Zaczyńskiego przez analizę dokumentów rozumie się analizę wszelkich wytworów dzieci, młodzieży i ludzi dorosłych mo‑
gących „stanowić źródło informacji, na podstawie której można wydawać uzasad‑
nione sądy o przedmiotach, ludziach i procesach”269. Pojęcie „dokument” jest tutaj bardzo ogólne i oprócz wytworów w formie pisanej (rękopisy, archiwalia, druki, publikacje, wypracowania, dzienniki, pamiętniki, raporty, zestawienia etc., w tym dokumenty pisane, cyfrowe i obrazowe) może obejmować wytwory niepisane, jak rysunki (wykorzystywane szczególnie w badaniach psychologicznych), prace ręczne i konstrukcyjne, lecz również nagrania magnetofonowe i magnetowidowe, filmy, przeźrocza, zdjęcia, przedmioty codziennego użytku itp.270. Dokument trak‑
towany jest tutaj jako dowód istnienia określonych faktów i wydarzeń oraz pisem‑
266 Zob. J. Spradley: Participant Observation. New York: Holt, Rinehart & Winston, 1980.
267 M. Angrosino: Badania etnograficzne i obserwacyjne…, s. 113–114.
268 Z. Skorny: Metody badań i diagnostyka psychologiczna. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1974.
269 W.P. Zaczyński: Praca badawcza nauczyciela. Warszawa PWN, 1971, s. 158.
270 E. Zaręba: Analiza treści w badaniach pedagogicznych. „Ruch Pedagogiczny” 1984, nr 5–6, s. 43.
4.13. Analiza treści dokumentów, wytworów działania, wytworów pracy 173
ne świadectwo zaszłych faktów i wydarzeń. Dokumenty mogą być zastane (przy‑
padkowe) i intencjonalnie tworzone (systematyczne), oficjalne (np. dokumenty naukowe, opracowania statystyczne, dokumenty księgowe, pisma urzędowe, plany pracy instytucji, protokoły posiedzeń, miesięczne zestawienia przychodów i kosz‑
tów, faktury zakupów i sprzedaży, sprawozdania roczne, np. bilanse, preliminarze budżetowe271) i osobiste oraz kronikarskie272. Czyli dokumenty mogą powstawać w wyniku inicjatywy ich wykonawców lub na specjalne zamówienie np. badacza.
Głównym aspektem analizy dokumentów nie jest sposób ich powstawania, ale już gotowy, finalny wytwór. Stąd badacze koncentrują się na dokumentach otrzyma‑
nych w toku pozabadawczej działalności jednostek. Przedmiotem analizy doku‑
mentów mogą być także teksty naukowe, programy nauczania, podręczniki, dzieła literackie, przekazy medialne. Pedagogowie poddają badaniom następujące rodza‑
je dokumentów: protokoły i sprawozdania z posiedzeń rad pedagogicznych, komi‑
tetów rodzicielskich, samorządów uczniowskich i pokontrolne z wizytacji, opinie i świadectwa wychowawców klasowych, nauczycieli przedmiotowych, orzeczenia lekarskie, psychologów i pedagogów szkolnych oraz z poradni psychologiczno‑
‑pedagogicznej, szkolne i domowe prace pisemne uczniów, ich artykuły w gazetce klasowej lub szkolnej, uwagi wpisane do dzienniczka ucznia, artykuły prasowe o szkole lub placówce opiekuńczo ‑wychowawczej i wiele innych dokumentów273.
Niektórzy badacze analizę dokumentów odnoszą do analizy gestów, mimiki i motoryki osób badanych274. Dokumenty archiwalne stanowią źródło nieinwa‑
zyjnych danych, pochodzących z różnych źródeł, np. źródeł notarialnych, ksiąg wieczystych, dokumentów sądowych i wyborczych, dokumentów rządowych (np.
demograficzne dane statystyczne i zapisy urzędów skarbowych) i samorządowych (np. pensje nauczycieli, zapisy rad miejskich i ich budżety), należących do mass mediów (artykuły, ogłoszenia, reklamy, reportaże, eseje, filmy, widowiska radio‑
we i telewizyjne etc.) i dokumentów osobistych, takich jak: biografie, pamiętniki czy listy. Niektóre z tych dokumentów zostały opracowane w celu ich szerokiego wykorzystania (np. roczniki statystyczne), inne z myślą o badaniach naukowych.
Pamiętnik to najbardziej bezpośrednia relacja z życia autora, pisana w czasie, kiedy rozgrywały się opisane wydarzenia. Przekazuje informacje bez zniekształceń spo‑
wodowanych pamięcią, natomiast zawiera dane mogące charakteryzować się uczu‑
ciami czy emocjami. Pamiętniki dzielimy na: osobiste, wspomnienia i terminarze.
W badaniach funkcjonowania organizacji można wykorzystać informacje za‑
warte w dokumentach księgowych, zestawieniach kont i ich sald, spisach środ‑
271 T. Wujek: Wykorzystanie dokumentów w pedagogicznych badaniach środowiskowych. W:
Metodologia pedagogiki społecznej. Red. R. Wroczyński, T. Pilch. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1974, s. 223.
272 T. Pilch: Metodologia pedagogicznych badań środowiskowych. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1971, s. 97.
273 W.P. Zaczyński: Praca badawcza nauczyciela…, s. 159–160.
274 S. Lamnek: Qualitative Sozialforschung. Bd. 2…, s. 176.
174 4. Metody i techniki badań jakościowych
ków trwałych i przedmiotów nietrwałych itd. Dane archiwalne wykorzystuje się zwykle do analizy komunikacji i zmiany stylu życia oraz do szacowania efektów naturalnych oddziaływań. Dane otrzymane ze źródeł archiwalnych są często ana‑
lizowane w sposób systematyczny przez badaczy. W ramach analizy dokumentów i wytworów działania wyróżniamy także analizę tekstów.
4.13.1. analiza tekstów, treści dokumentów
„Tekst” może być rozpatrywany jako narzędzie heurystyczne, służące do wyodrębnienia danych, na które składają się słowa i obrazy utrwalone bez in‑
terwencji badacza, do których zaliczymy monografie naukowe, prace zbiorowe, artykuły, eseje, referaty, podręczniki, książki popularnonaukowe, beletrystykę, notatki i artykuły prasowe, felietony, listy, pamiętniki itd. Jednak tekstem staje się także po transkrypcji zapis audio czy wideo. Tekstem może stać się także opisywany przedmiot, np. rower czy samochód, wydarzenie w postaci meczu piłkarskiego, debaty politycznej, festiwalu, a także opis zachowania w trakcie posiłku, rozmowy z przełożonym czy styl pisania, mówienia bądź nawet po‑
ruszania się. W metodologii badań jakościowych tekst jest traktowany jako obiektywny zapis rzeczywistości lub jako tekstualna wersja tej rzeczywistości.
Dane powinny zostać poddane szczegółowej analizie, a zatem należy ograni‑
czyć zasób danych, z którego badacz korzysta w swej pracy, ale dobrze jest zbiór danych zróżnicować tak, aby jednak wypowiadały się na określony temat. To prowadzi do wyodrębnienia zestawu danych, na którym badacz może pracować najbardziej efektywnie. Końcowym wynikiem ma być zbudowanie teorii ugrun‑
towanej w danych. Innym sposobem analizy tekstu jest analiza sekwencyjna, ukierunkowująca postępowanie badacza na rekonstrukcję struktury danego przypadku i jego kontekstu, co prowadzi do rozrastania się materiału tekstowe‑
go275. Na początku swej pracy badacz powinien jasno zdefiniować swe podejście analityczne, wybierając np. analizę dyskursu Michela Foucaulta276, który opra‑
cował koncepcję „architektury tekstu”, semiotykę de Saussure’a, czy analizę na‑
rzędzi kategoryzacji przynależności Harveya Sacksa, zawierające komplet pojęć oraz metod umożliwiających selekcję danych i nadanie sensu analizie. Mogą to być analizy „z góry” czy „z dołu”. W pierwszym postępowaniu badacz analizuje tekst z dedukcyjnie wywiedzionym systemem kategorii, a w drugim – wyprowa‑
dza kategorie surowych danych, dostępnych w tekście277.
275 Zob. U. Flick: Social Representations. In: Rethinking Psychology. Eds. R. Harré, J. Smith, L. van Langenhove. London: Sage, 1995, s. 70–96.
276 M. Foucault: Nadzorować i karać. Narodziny więzienia. Przeł. T. Komendant. Warszawa:
Fundacja Aletheia, 1998.
277 Zob. M.D. Le Compte, J.J. Schensul: Analyzing and Interpreting Ethnographic Data.
„Ethnographer’s Toolkit” 1999, Vol. 5.
4.13. Analiza treści dokumentów, wytworów działania, wytworów pracy 175
Są badacze analizujący teksty, które stworzyli tylko w pewnej części lub które uzyskali z innych źródeł. Teksty wywołane (np. dzienniki, pamiętniki lub pisemne odpowiedzi na określone pytania) wymagają zaangażowania uczestników w two‑
rzenie, na prośbę badacza, pisemnych danych, a zatem są sposobem ich genero‑
wania. Teksty zastane (np. dane publiczne, raporty rządowe, dokumenty insty‑
tucjonalne, środki masowego przekazu, literatura, autobiografie, korespondencja osobista, fora internetowe i dostępne materiały z wcześniejszych badań jakościo‑
wych) składają się z dokumentów sporządzonych bez udziału badacza. Badacze traktują teksty zastane jako dane odnoszące się do ich pytań badawczych, mimo iż teksty te powstały w innych – często zupełnie odmiennych – celach. Dane archi‑
walne, takie jak listy postaci historycznych lub pochodzące z minionych epok, są głównym źródłem tekstów zastanych. Teksty zastane i teksty wywołane mogą być wykorzystane jako podstawowe lub dodatkowe źródła danych278. Jednak teksty nie stanowią obiektywnych danych, mimo iż często przedstawiają fakty, które ich autorzy uznali za obiektywne. Ludzie tworzą teksty w określonych celach i czynią to w konkretnych kontekstach społecznych, ekonomicznych, historycznych, kul‑
turowych oraz sytuacyjnych. Autorzy zarówno tekstów zastanych, jak i wywoła‑
nych korzystają z poszczególnych dyskursów i wyjaśniają, jak rejestrować, badać, tłumaczyć, uzasadniać czy przewidywać działania. Tekst jako dyskurs rządzi się pewnymi konwencjami i zawiera pewne zakorzenione znaczenia. Badacze mogą porównywać styl, zawartość, kierunek i sposób prezentacji materiału. Teksty jako relacje mówią o intencjach oraz zakładanych – a czasem niezakładanych – od‑
biorcach279. Badacze jakościowi często korzystają z tekstów jako uzupełniających źródeł informacji. Etnografowie polegają raczej na swych notatkach terenowych, ale korzystają też z biuletynów, nagrań i dostępnych raportów. Porównywanie no‑
tatek terenowych i dokumentów pisanych pozwala na dostrzeżenie spójności lub jej braku między słowami a czynami badanych.
W pracach magisterskich czy doktorskich analiza tekstów skoncentrowana jest zwykle na przedstawieniu najnowszych teorii czy modeli opisujących dane zjawisko lub proces, opisie pojęć oraz przejściu z poziomu teoretycznego na po‑
ziom empiryczny poprzez opis i operacjonalizację zmiennych, charakterystykę publikowanych badań empirycznych, przeprowadzonych przez różnych autorów, w różnym czasie, w różnym terenie, na różnych próbach, przy wykorzystaniu różnego arsenału metod czy technik badawczych, ale dotyczących konkretnego problemu. Szczególnie ważna dla początkującego badacza jest analiza ilościowa, a następnie analiza jakościowa wyników badań ilościowych, a zatem debata na‑
ukowa oraz wysnute wnioski i ich praktyczne znaczenie.
Analiza treści stanowi przykład postępowania analitycznego, które wykorzy‑
stuje tzw. kodowanie „z góry”280. Jej przedmiotem może być każdy rodzaj mate‑
278 K. Charmaz: Teoria ugruntowana…, s. 51.
279 L. Prior: Using Documents in Social Research. London: Sage, 2003.
280 M.D. Le Compte, J.J. Schensul: Analyzing and Interpreting Ethnographic Data…
176 4. Metody i techniki badań jakościowych
riału symbolicznego, np. tekst, film, obraz czy nagranie dźwiękowe281. Jest podsta‑
wowym postępowaniem badawczym w zakresie komunikacji masowej. Powstała jako wystandaryzowana procedura w ramach dedukcyjno ‑nomotetycznej meto‑
dologii. Może być uznana za technikę wyprowadzania wniosków na podstawie systematycznie i obiektywnie określanych cech przekazu (dokumentu), kodowa‑
nia danych archiwalnych. Współtwórcą metody analizy treści był amerykański metodolog Bernard Berelson, który wykorzystywał ją do rozpoznawania treści i wewnętrznych rysów przekazu: wyrazów, sformułowań czy zdań w sposób obiek‑
tywny, systematyczny – ilościowy. Wyłącznie ilościowe badanie tekstu spotykało się z krytyką, która doprowadziła do wypracowania jakościowej analizy treści. Jej cechą charakterystyczną jest użycie kodów oraz konceptów porządkujących, po‑
chodzących z modeli teoretycznych. Interpretacja tekstu przebiega na podstawie kategorii, które są rozwijane, wypełniane, modyfikowane w fazie eksploracyjnej analiz w odwołaniu do danych282.
Socjologowie przy analizie treści przyjmują następujące tezy283:
mówienie i pisanie to nie tylko sposoby komunikowania się z innymi ludźmi, – ale też określone zachowania społeczne,
treść przekazu stanowi istotne świadectwo tego, co jego autor myśli, o czym – jest przekonany, co uznaje za dobre, a co za złe, co chciałby osiągnąć, a czego
uniknąć,
dokonanie analizy materiału językowego pozwala wnioskować o niejęzyko‑
– wych zjawiskach społecznych.
Kroki analizy treściowej są następujące: zidentyfikowanie źródła danych archi‑
walnych, dobranie próby z zapisów i kodowanie treści zapisu. Kodowanie treści wymaga sklasyfikowania zdarzeń i zachowań z archiwalnych zapisów w jasno zde‑
finiowane kategorie oraz zapisywania czasu lub liczby słów poświęconych dane‑
mu zdarzeniu lub zachowaniu. Wyszkolone osoby kodujące posługują się skalami ocen, formułują jakościowe sądy na temat treści zapisów archiwalnych. Badacze są zobowiązani do przestrzegania tych samych reguł gwarantujących, że każdy z nich powinien otrzymać te same rezultaty z analizy treści tego samego dokumentu.
W ten sposób eliminuje się z analizy jedynie takie dokumenty, które mają potwier‑
dzić przyjętą przez badacza hipotezę badawczą. Celem analizy treści jest wyprowa‑
dzenie wniosków o skutkach, jaki dany przekaz wywiera na jego odbiorców284. Na koniec warto zastanowić się nad wiarygodnością informatorów oraz źródeł archiwalnych. Dokumenty historyczne poddawane są krytyce wewnętrznej tych
281 Hauptbegriffe Qualitative Sozialforschung. Ein Wörterbuch. Hrsg. R. Bohnsack, W. Ma‑
rotzki, M. Meuser. Opladen: Farmington Hill: Budrich, 2006.
282 K. Rubacha: Metodologia badań nad edukacją…
283 L. Sołoma: Metody i techniki badań socjologicznych. Olsztyn: Uniwersytet Warmińsko‑
‑Mazurski, 2002, s. 96–97.
284 Zob. U. Flick: Qualitative Forschung, Theorie, Methoden, Anwendung in Psychologie und Sozialwissenschaft. Reinbeck bei Hamburg: Kowohlts, 1995.