4. metody i techniki BadaŃ jakościowych
4.6. metoda biograficzna
Szczególnym typem badań w obszarze studium przypadku są badania biogra‑
ficzne (metoda biograficzna) i badania monograficzne.
4.6. metoda biograficzna
Badania jakościowe, koncentrujące się na badaniu biografii jednostek, w na‑
ukach pedagogicznych zaczęły się upowszechniać od lat 70. XX wieku, przeży‑
wając swój szczególny rozwój w latach 80. np. w Niemczech, w Kanadzie, we Włoszech, Francji, w Szwajcarii i Polsce, szczególnie w Uniwersytecie Łódzkim, gdzie metodę tę stosowano w badaniach andragogicznych126. Zasadnicza różnica między biografią opowiedzianą a przeżywaną jest taka, że opowieść ma charak‑
ter retrospektywny, skupia się na wydarzeniach minionych, natomiast biografia w realnym wymiarze ma charakter prospektywny, ponieważ jest nakierowana na przyszłość. Stąd biografia jest podmiotowo zorientowanym oraz zorganizowanym procesem rozwoju i kształtowania osobowości człowieka127.
Biografia może być traktowana jako przedmiot analizy naukowej lub jako me‑
toda badań humanistycznych. W ujęciu przedmiotowym polega ona na badaniu historii czyjegoś życia, jego drogi życiowej. Samo tworzenie biografii, rekonstruk‑
cja przebiegu życia może być zadaniem naukowym, stanowiącym wartościowy materiał badawczy służący do badania różnorodnych zjawisk społecznych. Bio‑
grafia jako przedmiot analizy jest zbiorem danych empirycznych, faktów społecz‑
nych widzianych oczyma poszczególnych osób, stanowi świadectwo ich przeżyć i funkcjonowania w świecie128.
Istota badań biograficznych opiera się na założeniu, iż nie istnieje (w sensie obiektywnym) żaden przedmiotowy wymiar rzeczywistości społecznej. Wiedza o społeczeństwie jest zawsze „czyjąś” wiedzą, a są takie obszary rzeczywistości społecznej, które możemy poznać jedynie przez ukazanie ich osobistego wymia‑
ru. Zakłada się także, iż wiedza o społeczeństwie, o człowieku składa się niejako z dwóch warstw: jedną jest warstwa faktograficzna, drugą zaś stanowi indywidu‑
alny i symboliczny wymiar jej odczytań.
Autobiografia stanowi wytwór – interpretującej, rozumiejącej, wyważonej i utrwalonej w symbolach – działalności indywidualnego podmiotu. Czyli jest przekazem symbolicznym, wytworzonym przez rozumiejącą i interpretującą
126 E. Dubas: Biograficzność w oświacie dorosłych – wybrane zagadnienia. „Rocznik Andrago‑
giczny” 1997/1998.
127 Zob. Metoda biograficzna w socjologii. Red. J. Włodarek, M. Ziółkowski. Warszawa–Po‑
znań: PWN, 1990.
128 I. Helling: Metoda badań biograficznych…; D. Demetrio: Autobiografia. Terapeutyczny wymiar pisania o sobie. Kraków: Impuls, 2000; Metoda biograficzna w socjologii…
130 4. Metody i techniki badań jakościowych
swoje życie jednostkę, powstałym w konkretnych okolicznościach i w odniesie‑
niu do konkretnych wartości. Stanowi zapis jednostkowego życia, nieuchronnie uwikłanego w dzieje świata, w którym jednostka żyje. Biografia stanowi natomiast dający się udokumentować zbiór informacji o człowieku129. Norman K. Denzin uważa, że „biografia przedstawia doświadczenia i definicje danej osoby, danej grupy lub danej organizacji tak, jak ta osoba, grupa lub organizacja interpretuje te doświadczenia”130.
Dokumenty biograficzne w ujęciu socjologicznym ukształtowało dwie ten‑
dencje metodologiczne: korzystanie tylko z dokumentów prowadzi do rozwiązań wszelkich zagadnień socjologicznych oraz dokumenty mogą być traktowane jako uzupełniające i pomocnicze131. W kategoriach operacyjnych biografia kompletna oznacza, że badacz zbiera dane o całym życiu badanych osób czy grup. W przypad‑
ku biografii tematycznej badacz zbiera informacje dotyczące określonej dziedziny życia (zawodu, wykształcenia, integracji społecznej, przestępczości) lub określo‑
nej formy życia (młodości, wieku dorosłego, krytycznych okresów przejściowych).
Oba rodzaje biografii przenikają się wzajemnie, zarówno biografia kompletna, jak i biografia tematyczna muszą spełniać wymóg ich opublikowania.
W naukach społecznych wyróżnia się trzy zasadnicze okresy studiów dotyczą‑
cych historii życia132:
1. Od 1920 roku do wybuchu II wojny światowej. Charakterystycznym symp‑
tomem w tym okresie była rezygnacja przez socjologów z tworzenia wielkich syntez wyjaśniających istotę społeczeństwa ludzkiego i utrwalających ogólne prawa rozwoju. Związane to było z zerwaniem ze spekulacją w budowaniu teorii socjologicznych i dążeniem do przekształcenia socjologii w naukę empiryczną.
Pierwszym dziełem, w którym pojawiła się ta tendencja, była praca W.T. Thomasa i F. Znanieckego Chłop polski w Europie i Ameryce, w której posłużono się doku‑
mentami osobistymi, a mianowicie listami wymienianymi między członkami ro‑
dzin w Polsce i Ameryce oraz autobiografiami emigrantów133. Metodę biograficz‑
ną w tym okresie wiązano z chicagowską szkołą symbolicznego interakcjonizmu, studiami przypadków interesowała się też psychologia, wykorzystanie historii ży‑
cia obserwowano w antropologii.
129 T. Bauman: Badania empiryczne jakościowe…, s. 284.
130 N.K. Denzin: The Research Act. A Theoretical Introduction to Sociological Methods. New York: McGraw ‑Hill Inc., 1978; zob. też: N.K. Denzin, Y.S. Lincoln: Wkraczanie na pole badań jakościowych. Wprowadzenie do podręcznika. „Acta Universitatis Nicolai Copernici”, 317, Nauki Humanistyczno ‑Społeczne, 1997.
131 Badania empiryczne w socjologii. Wybór tekstów. Oprac. M. Malikowski, M. Niezgoda.
T. 2. Tyczyn: Wyższa Szkoła Społeczno ‑Gospodarcza, 1997.
132 W. McKinley Runyan: Historie życia a psychobiografia. Badania teorii i metody. Przetł.
J. Kasprzewski. Warszawa: WN PWN, 1992.
133 W.I. Thomas, F. Znaniecki: Chłop polski w Europie i Ameryce. Tłum. F. Znaniecki. T. 1.
Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1976.
4.6. Metoda biograficzna 131
2. Od zakończenia II wojny światowej do połowy lat 60. Zaobserwowano w tym okresie spadek zainteresowania studiami jednostkowych historii życia za‑
równo w psychologii, socjologii, jak i antropologii na rzecz badań ilościowych i eksperymentalnych.
3. Od połowy lat 60. do dziś. Nastąpił systematyczny wzrost prac dotyczą‑
cych kompleksowych badań historii życia, odrodziło się zainteresowanie człowie‑
kiem jako działającym podmiotem i interpretatorem rzeczywistości i struktury społecznej. Przedmiotem badań stały się: socjologia ludzi starszych i stratyfikacja wiekowa, mobilność społeczna, socjalizacja, psychologiczno ‑społeczne badania archiwalnych danych biograficznych, historia rodziny oraz demograficzne studia przebiegu życia. Współczesne podejście biograficzne jest stosowane na gruncie różnych szkół teoretycznych, takich jak: symboliczny interakcjonizm, socjologia fenomenologiczna wraz z etnometodologią oraz strukturalizm. Wspólną cechą tych teorii jest analiza sposobów interakcji ludzi z otoczeniem społecznym i histo‑
rycznym wpływających na kształtowanie dróg ich życia w jakimś czasie.
Celem metody biograficznej jest odkrywanie społecznie uwarunkowanych regularności losów życiowych ludzi, uformowanego w świadomości jednostek subiektywnego obrazu społeczeństwa, a także zdobywanie konkretnych informa‑
cji na temat określonych wydarzeń134. Metoda biograficzna może odnosić się do trzech zespołów zagadnień. Pierwszym z nich jest analizowanie przebiegu życia ludzkiego, traktowanego w kategoriach wycinka społecznej rzeczywistości, dru‑
gim – rozważania ogólnometodologiczne i teoretyczne skoncentrowane na pro‑
blematyce relacji pomiędzy biografiami indywidualnymi a kształtem społeczeń‑
stwa i zachodzącymi między nimi procesami, trzecim – refleksja nad najlepszymi metodami wywoływania, zbierania, analizy i interpretacji rozmaitych materiałów badawczych135. W biografii pojawiają się wątki społeczne (socjologiczne i pedago‑
giczne), psychologiczne, historyczne, ekonomiczne, geograficzne, edukacyjne, kul‑
turowe i inne. Biografia jednostki opisywana jest w kontekście jej funkcjonowania w środowisku czy społeczeństwie (relacje indywidualne i grupowe), analizowane są jej zachowania, prowadząc do określenia jej postaw i świata wartości. Dlate‑
go zdaniem Teresy Rzepy i Jacka Leońskiego można poznać i zrozumieć głębię funkcjonowania jednostki, grupy czy społeczeństwa, a także można zweryfikować rozmaite teoretyczne założenia, czy wręcz całe teorie na każdym z wymienionych szczebli funkcjonowania136.
134 K. Olechnicki, P. Załęcki: Słownik socjologiczny. Toruń: Graffiti BC, 1997.
135 J. Włodarek, M. Ziółkowski: Teoretyczny i empiryczny status metody biograficznej we współczesnej socjologii. W: Metoda biograficzna w socjologii…, s. 7–8.
136 O biografii i metodzie biograficznej. Wstęp i wybór T. Rzepa, J. Leoński. Poznań: Nakom, 1993; zob. D. Lalak: Biografia. W: Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku…, s. 35–40; Eadem: Życie jako biografia. Podejście biograficzne w perspektywie pedagogicznej. Warszawa: Wydawnictwo Aka‑
demickie „Żak”, 2010; W. Dróżka: Nauczyciel, autobiografia, pokolenia. Studia pedeutologiczne i pa‑
miętnikoznawcze. Kielce: Wydawnictwo Akademii Świętokrzyskiej, 2000.
132 4. Metody i techniki badań jakościowych
Metoda biograficzna nie jest samodzielną metodą badań, lecz konglomera‑
tem różnych innych metod badawczych łącznie z ich technikami, obejmującym zwłaszcza analizę dokumentów (archiwaliów), obserwację, metodę sondażu diag‑
nostycznego i metodę dialogową137, stąd nazywana jest także metodą badań bio‑
graficznych, metodą analizy dokumentów osobistych czy dokumentów ludzkich.
W metodzie analizuje się takie dokumenty, jak: pamiętniki, życiorysy, dzienniki, wspomnienia i listy. Podmiotem badań jest jednostka lub kilka uznanych za ty‑
powe dla danego zjawiska. Badanie polega na opisie i analizie przebiegu życia ludzkiego rozpatrywanego w kontekście określonego wycinka rzeczywistości spo‑
łecznej. Ma się tutaj na uwadze zwykle całościowy lub fragmentaryczny przebieg życia badanych osób, w tym często ściśle określony rodzaj ich działalności z tytułu pracy zawodowej, życia rodzinnego, społecznego, towarzyskiego czy religijnego łącznie z ich dokonaniami i niepowodzeniami, albo też wyłącznie „kluczowe tyl‑
ko momenty przebiegu życia, związane z ważnymi wydarzeniami historycznymi, zmianą ról i pozycji społecznej”138. Do takich biografii należą m.in. biografie do‑
robku naukowców, pisarzy, pedagogów, ekonomistów, menedżerów czy polity‑
ków. Często biografia powstaje w wyniku procedury ujawniania i rejestrowania osobistej historii jednostki jej własnymi słowami.
Analiza postępowania badawczego umożliwiła wskazanie kilku kryteriów po‑
działu metod biograficznych, np.: fazy procesu badawczego, źródło danych oraz kategorie analizy danych. Fazy procesu badawczego wyłaniają biografię: kom‑
pletną, tematyczną i przygotowaną do opublikowania; źródła danych – biografię bezpośrednią (bezpośrednio dostarczającą informacji o osobie) i pośrednią (do‑
starczającą informacji o osobie badanej jako członku pewnej kategorii), a katego‑
rie analiz wyłaniają: biografie w ujęciu ilościowym, gdzie badacze, posługując się metodami statystycznymi, stosują kategorie statystyczne do operacjonalizacji teo‑
retycznie wypracowanych hipotez i statystyczne techniki analizy danych oraz bio‑
grafie w ujęciu jakościowym, gdzie badacze zorientowani na badania jakościowe wydobywają kategorie dopiero po zebraniu danych, zaczynając od pytań opartych na fenomenologii, interakcjonizmie symbolicznym, lecz nie wyprowadzają hipo‑
tez z teorii, poszukując zamiast tego własnych kategorii osób badanych, ustalone pojęcia socjologii stosują dopiero w fazie wyjaśniania, dlaczego ludzie w pewien sposób interpretują swoje życie139.
Jan Lutyński uważa, że możliwość zastosowania metody biograficznej nie ogra‑
nicza się do wykorzystania dokumentów osobistych, w socjologicznym znacze‑
137 S. Nowak: Metodologia badań społecznych. Warszawa: PWN, 1985, s. 99–111; T. Pilch:
Zasady badań pedagogicznych. Kraków: Wydawnictwo Akademickie „Żak”, 1995, s. 67–69; M. Ło‑
bocki: Metody i techniki badań pedagogicznych…, s. 293–297.
138 J. Włodarek, M. Ziółkowski: Teoretyczny i empiryczny status metody biograficznej we współczesnej socjologii. W: Metoda biograficzna w socjologii…, s. 5.
139 L.K. Helling: Metoda badań biograficznych. W: Metoda biograficzna w socjologii…, s. 12–
31.
4.6. Metoda biograficzna 133
niu, tj. uwzględniających subiektywny punkt widzenia. Jego zdaniem „Gdy punkt wyjścia w analizie danych stanowi biografia jednostek, kiedy na przykład ustala się typologie odnoszące się do ich biografii na podstawie informacji o karierach zawodowych czy życiu rodzinnym i operuje się takimi typologiami w dalszych analizach, możemy także mówić o zastosowaniu metody biograficznej, chociaż subiektywny punkt widzenia badanych nie został wzięty pod uwagę”140.
W literaturze przedmiotu można znaleźć autobiografię typu samoobrony, wy‑
znań, samoanalizy, a Jan Szczepański charakteryzuje ich dalsze rodzaje141:
1. Dokument będący wyznaniem osobowości zdezorganizowanej lub cierpią‑
cej z powodu niższości, która w intymnych opisach znajduje ujście dla męczących ją konfliktów wewnętrznych i przez wytłumaczenie innym swoich stanów zmierza do social reincorporation.
2. Egoistyczny dokument noszący charakter racjonalizowania obronnego swojej działalności.
3. Autobiografię naukową, będącą próbą obiektywnego przedstawienia i ana‑
lizy swoich przeżyć i działań.
4. Dokument naiwny, napisany przez osoby nieprzekraczające ustalonych konwencji, a zarazem w sposób bezbarwny.
Zgodnie z sugestią Normana K. Denzina142 metoda biograficzna opiera się na następujących założeniach:
1. Badanie ludzkich działań powinno jak najbardziej wnikliwie uwzględniać poznanie subiektywnych odczuć, doznań i przeżyć ludzi warunkujących wszelką ich aktywność.
2. Prowadzone analizy powinny uwzględniać kontekst środowiskowy, gdyż otoczenie, w którym żyje i działa jednostka, określa subiektywne interpretacje i znaczenia przez nią wyrażane.
3. W badaniach należy wykorzystywać różne źródła informacji, gdyż wszelkie rodzaje danych biograficznych, pozwalające na poznanie subiektywnych aspektów zjawisk społecznych, posiadają wartość dla badacza.
4. Badania powinny mieć charakter monografii historycznej (czy to jednej osoby, czy grupy bądź organizacji społecznej), dlatego że subiektywne interpreta‑
cje, przeżycia (jednostki lub grup społecznych) można w pełni zrozumieć jedynie wówczas, gdy odniesie się je do przeszłych doświadczeń.
Metoda biograficzna może być także przydatna w psychoanalizie oraz anima‑
cji i przewodnictwie, które służą oddziaływaniom na jednostkę, wspomagającym porządkowanie jej drogi życia i pomagającym jej w rozwiązywaniu konfliktów, co oznacza, praktyczny wymiar w oddziaływaniach społecznych, w tym wychowaw‑
140 J. Lutyński: Metoda biograficzna i sposoby otrzymywania materiałów w badaniach socjolo‑
gicznych. W: Metoda biograficzna w socjologii…, s. 84.
141 J. Szczepański: Odmiany czasu teraźniejszego…
142 N.K. Denzin: The Research Act…
134 4. Metody i techniki badań jakościowych
czych143. Badania prowadzone w ramach paradygmatu interpretatywnego, w tym badania biograficzne, ukierunkowane na objaśnianie różnorodności, odkrywanie, w jaki sposób budowane są sensowne biografie, w znaczeniu spełnionego życia, stają się atrakcyjną formą poznania, pozwalającą odkryć, jak zmienia się człowiek pod wpływem wielu różnych czynników144.