3. suBiektywizm w jakościowych Badaniach społecznych
3.3. etyka a subiektywizm w badaniach społecznych
dzielnie lub w połączeniu z badaniami ilościowymi, realizowane równolegle lub sekwencyjnie35:
badanie jakościowe prowadzące do teorii jednostkowej, – badanie jakościowe prowadzące do typologii,
– badanie jakościowe jako wstęp do badania ilościowego, – badanie jakościowe sprawdzające wyniki badania ilościowego, – elementy ilościowe i jakościowe w tym samym badaniu,
– badanie jakościowe i ilościowe jako niezależne i uzupełniające się przedsię‑
– wzięcia naukowe.
3.3. etyka a subiektywizm w badaniach społecznych
Badacze cały czas pozostają w interakcji ze złożonym i wymagającym środo‑
wiskiem społecznym, które wpływa na ich decyzje badawcze zarówno formalnie, jak i nieformalnie. Jednym z istotnych sposobów radzenia sobie z takim oddziały‑
waniem jest przestrzeganie zasad etycznych, które pojawiają się na każdym etapie prowadzenia badań i powinny być brane pod uwagę od momentu rozpoczęcia ba‑
dań aż do ostatecznego raportu. W związku z tym badacz jest zmuszony do tego, by z góry przemyśleć wszystkie kwestie dotyczące wartości i dylematów etycznych, które mogą pojawić się w trakcie realizacji projektu badawczego. Kwestie te można przedstawić w specjalnie przygotowanym protokole etycznym, nawet wtedy, gdy nie jest on formalnie wymagany. Mając wiedzę na temat problemów etycznych na róż‑
nych etapach procesu badawczego, badacz może świadomie podejmować decyzje związane z planowaniem badań i przygotować się na mogące wyniknąć w trakcie ich realizacji krytyczne i delikatne problemy36. Szczególnie złożona jest sytuacja etyczna w projektowaniu badań jakościowych, posiadających elastyczną strukturę metodo‑
logiczną, często niepozwalającą na precyzyjne zaplanowanie badań, a stąd na prze‑
widzenie możliwych drażliwych i krytycznych sytuacji. Większa część problemów etycznych to dylematy powstające podczas wchodzenia w kontakt z terenem badań i funkcjonującymi w nim ludźmi oraz podczas gromadzenia danych. Oprócz bezpo‑
średnich relacji w trakcie badań, których doświadcza badacz, na etyczną rzetelność projektu wpływa sposób, w jaki zgromadzone dane poddaje się analizie, prezentuje odbiorcom, a w niektórych przypadkach – przedstawia badanym37.
35 Handbook of Qualitative Research. Eds. H.K. Denzin, Y.S. Lincoln. Thousand Oaks: Sage, 1994, s. 26.
36 S. Kvale: Prowadzenie wywiadów…, s. 57–70.
37 Zob. C.G. Christians: Etyka i polityka w badaniach jakościowych. Tłum. P. Pluciński.
W: Metody badań jakościowych. Red. N.K. Denzin, Y.S. Lincoln, red. nauk. wydania polskiego K. Podemski. T. 1. Warszawa: WN PWN, 2009, s. 207–244.
80 3. Subiektywizm w jakościowych badaniach społecznych
Badania jakościowe i związana z nimi ingerencja w ludzkie życie jest uzasad‑
niona tylko wtedy, kiedy ma kreatywny charakter, to znaczy prowadzi do nowe‑
go ujęcia problemu lub do sformułowania jego rozwiązań. Dlatego takie badania z trudem przechodzą przez kontrolę instytucjonalnych komisji etycznych w kra‑
jach Unii Europejskiej. Jakość badań staje się warunkiem ich etycznej rzetelności, w związku z tym dyskusje na temat jakości badań jakościowych przekształciły się z rozważań techniczno ‑metodologicznych w debatę nad kwestiami etycznymi.
Szczególnie dotyczy ona studiów przypadków, w których trudno uchronić anoni‑
mowość podmiotów badań. Drugorzędne staje się sformułowanie pytań w wywia‑
dzie, a pierwszorzędne – umiejętność zadawania pytań, zachowanie ostrożności w przypadku pytań drażliwych, nawiązanie odpowiedniej więzi z respondenta‑
mi – to nie mają być więzi przyjacielskie czy terapeutyczne (chyba, że wywiad staje się terapeutyczny), lecz więzi polegające na zaufaniu, a jednocześnie badacz nie może opowiadać się po jednej ze stron w trakcie wywiadu z osobami zwaśnio‑
nymi. Kwestie etyczne dotyczą też uzyskania zgody od rodziny na badanie dzieci, osób starszych lub chorych na szczególne choroby38.
Naukowcy muszą zajmować się także sposobem ochrony praw i dóbr osobistych jednostek oraz społeczności, które są podmiotem prowadzonych przez nich badań naukowych. Ich naczelnym prawem jest to, że jednostki mogą odmówić uczest‑
nictwa w badaniach. Badania naukowe powinny być prowadzone nie tylko w celu poszukiwania wiedzy o rzeczywistości, ale także powinny brać pod uwagę polep‑
szenie sytuacji ludzi stanowiących podmiot badania. Odpowiedzialność moralna badacza polega na dostarczeniu wiedzy pewnej i jak najlepiej zweryfikowanej.
W naukach o wychowaniu nie mamy opracowanego kodeksu etycznego ba‑
dań naukowych, które wypracowali np. socjolodzy czy psycholodzy. Niewiele jest też opracowań dotyczących tego ważnego zagadnienia. Skorzystajmy zatem z do‑
robku psychologów i socjologów w tym zakresie. Zasady etyczne prezentowane w pracach metodologicznych z obu dyscyplin mogą dotyczyć także badań peda‑
gogicznych, a w ogólności badań społecznych. Zdaniem E. Dienera i R. Crandalla badacz ma etyczny obowiązek39:
poszukiwania prawdy, budowania (dochodzenia do) wiedzy, – prowadzenia badań w sposób kompetentny,
– dokładnego opisywania ich rezultatów,
– uczciwego dysponowania dostępnymi środkami,
– publicznego przyznawania zasług osobom, które wspomogły jego pracę pomy‑
– słami, czasem i wysiłkiem,
cytowania prac autorów, z których treści/wiedzy korzysta w swym opracowa‑
– niu wyników badań,
38 Zob. U. Flick: Jakość w badaniach jakościowych. Tłum. P. Tomanek. Warszawa: WN PWN, 2011, s. 209–210.
39 E. Diener, R. Crandall: Ethics in Social and Behavioral Research. Chicago: The University of Chicago Press, 1978; Kodeks etyczno ‑zawodowy psychologa. Warszawa: PTP, 1992.
3.3. Etyka a subiektywizm w badaniach społecznych 81
brania pod uwagę społecznych konsekwencji przedsięwzięć badawczych, – zabierania publicznego głosu w sprawach społecznych związanych z pracą na‑
– ukową.
Aby sprostać tym wymaganiom, naukowiec musi rozważyć wiele kwestii etycznych i zagadnień związanych z prawidłowym postępowaniem naukowym.
Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne (APA) opublikowało kodeks etyczny dla psychologów pomocny w podejmowaniu decyzji podczas badań oraz innych dziedzinach, takich jak nauczanie, prowadzenie terapii, sprawowanie opieki etc.40. Standardy etyczne APA przedstawiają się następująco:
1. Planowanie badania:
badania planowane i przeprowadzane zgodnie z normami naukowymi i etycz‑
– nymi (określenie kwestii etycznych należy do komisji etyki), minimalizacja możliwości otrzymania błędnych wyników, – planowanie badań zgodne z kodeksem etycznym,
– ochrona praw oraz zdrowia osób i zwierząt poddanych badaniom.
– 2. Odpowiedzialność:
dbanie o godność i dobro uczestników badań,
– przestrzeganie zasad etycznych w badaniach własnych i nadzorowanych, – przygotowanie się do badań należy do podstawowych kompetencji badaczy, – zasięganie opinii rzeczoznawców w zakresie badanej populacji i wpływu badań – na nich szczególnie w eksperymentach.
3. Zgodność projektowanych, a następnie przeprowadzanych badań z pra‑
wem i standardami metodologicznymi.
4. Aprobata instytucjonalna – zgodnie z ustaleniami instytucji, w której bada‑
nia będą przeprowadzane.
Decyzja o dopuszczeniu projektu badawczego do realizacji opiera się na su‑
biektywnej ocenie bilansu zagrożeń i korzyści płynących z niego, poprzez znajdo‑
wanie odpowiedzi na postawionych szereg pytań natury etycznej:
1. Czy warto przeprowadzić badanie?
2. Czy w sytuacji, gdy przewiduje się niedogodności lub zagrożenia (obraże‑
nia fizyczne, szkody społeczne, zdrowie fizyczne i psychiczne etc.) dla uczestni‑
ków badań, istnieją korzyści społeczne wynikające z badań?
3. Minimalizowanie zagrożeń:
zagrożenia są minimalne, gdy wykorzystuje się sytuacje lub aktywności zbliżo‑
– ne do tych z dnia codziennego,
ochrona badanych zawiera się w anonimowości badań lub zapewnienia przy‑
– najmniej dyskrecji (co skutkuje większą szczerością badanych),
etyczne zachowanie badacza: nie kłamie, nie oszukuje, nie wprowadza w błąd, – informuje o skutkach ubocznych, dyskomforcie etc.
40 Ethical Principles of Psychologists and Code of Conduct. „American Psychologist” 1992, Vol. 47, s. 1597–1611.
82 3. Subiektywizm w jakościowych badaniach społecznych
4. Czy jest szansa na uzyskanie ważnych poznawczo wyników, dających się zinterpretować?
5. Analiza zagrożeń i zysków, naukowa i społeczna wartość badania.
6. Prowadzenie badań zgodnie z najwyższymi standardami nauki.
Przed rozpoczęciem badania (z wyjątkiem anonimowego badania opinii pu‑
blicznej czy obserwacji prowadzonej w naturalnych warunkach) psychologowie zawierają umowy z jego uczestnikami, w których jest określona natura badania i odpowiedzialność związana z każdą jego częścią. Oprócz umowy, której badacz musi dotrzymać, powinien on stosować się do poniższych zasad:
1. Uzyskiwanie świadomej zgody uczestników na udział w badaniu (niewy‑
wieranie nacisku).
2. Zwolnienie z wymogu świadomej zgody (anonimowe kwestionariusze, ob‑
serwacja w warunkach naturalnych, analiza archiwaliów etc.).
3. Uzyskiwanie świadomej zgody w badaniach rejestrowanych kamerą wideo lub nagrywanych na dyktafon.
4. Prawo do prywatności: decydowanie badanego o tym, jakie informacje ba‑
dacz może ujawnić innym.
5. Zachęcanie do udziału w badaniu w zamian za profesjonalną obsługę i in‑
formację o skutkach badania i jego wartościach poznawczych.
6. Minimalizowanie inwazyjności w normalne funkcjonowanie badanych.
7. Dostarczanie informacji na temat badania jego uczestnikom.
8. Wprowadzanie uczestników badania w błąd (maskowanie) to nieujawnia‑
nie uczestnikom pewnych informacji na temat badania lub specjalnie ich dezin‑
formowanie. Maskowanie wykorzystuje się jedynie w uzasadnionych sytuacjach, związanych z wartościami naukowymi badania, edukacyjnymi i praktycznymi.
Informacje o wynikach badań powinny być udostępnianie (upublicznianie), ale wykorzystywane dane powinny być tak przedstawiane, żeby nie było możli‑
wości zidentyfikowania tożsamości badanych. Zasady opracowania publikacji po‑
winny spełniać poniższe wymogi:
prezentacja rzetelnych wyników badań (sprostowania, odwołania, erraty etc.), – niepopełnianie plagiatu (cytowania w cudzysłowie!),
– przyznawanie autorstwa współpracownikom, – niepowielanie wcześniej opublikowanych danych,
– udostępnianie danych innym badaczom jest możliwe, przy zachowaniu ochro‑
– ny tożsamości osób badanych.
recenzje wydawnicze i projektów badawczych powinno cechować: dyskrecja, – obiektywność.
Luba Sołoma przedstawiła sześć takich kwestii, mających naturę etyczną41. Ponieważ podmiotem badań w naukach społecznych jest człowiek, zagadnienia
41 L. Sołoma: Metody i techniki badań socjologicznych. Olsztyn: Uniwersytet Warmińsko‑
‑Mazurski, 2002, s. 32–36.
3.3. Etyka a subiektywizm w badaniach społecznych 83
etyki dotyczą relacji badacz – jednostka (zbiorowość), co może prowadzić do su‑
biektywizmu. Przeanalizujmy krótko te kwestie, sięgając również do innych źró‑
deł bibliograficznych:
1. Uzyskiwanie świadomej zgody na udział w badaniach, co wymaga poinfor‑
mowania badanych o ogólnym celu badania i najważniejszych założeniach pro‑
jektu, jak również o możliwych zagrożeniach i korzyściach, jakie mogą wyniknąć z uczestnictwa w nim. Badanie może prowadzić do sytuacji konfliktowej, szcze‑
gólnie w kontekście instytucjonalnym, dlatego pisemna zgoda będzie stanowić zabezpieczenie zarówno dla badanego, jak i dla badacza42. Pojawia się także kwe‑
stia, kto powinien udzielić zgody, gdy badania przeprowadzane są w określonej instytucji, a zgoda przełożonego implikuje przymus wzięcia udziału w badaniach przez jego podwładnych. Świadoma zgoda pociąga za sobą również pytanie o to, jak dużo informacji badacz powinien udzielić badanym i w jakim momencie43. Ludzie powinni być wolni i sami kierować własnym zachowaniem. Uzyskiwanie zgody ludzi na udział w badaniach odzwierciedla szacunek dla prawa jednostki do samookreślenia. Inną przyczyną, dla której tak ważne jest wyrażenie zgody przez osoby badane, jest przekonanie, że osoby dobrze poinformowane same najlepiej będą siebie chronić44. Aby zgoda wyrażona przez osoby planowane do badania mogła zostać przyjęta, musi zostać wyrażona dobrowolnie i w sytuacji pełnego poinformowania. Naukowcy opracowali strategię wyrażania zgody w sposób ra‑
cjonalny, a jej istotnym elementem jest zrozumienie, czyli przekonanie, że osoby uczestniczące w badaniach wyraziły zgodę na podstawie właściwej wiedzy o pro‑
cedurze badawczej, zwłaszcza gdy jest ona ryzykowna45. Każdy z nas ma prawo do nieujawniania informacji dotyczących naszej osoby (sprawy formalne reguluje ustawa o ochronie danych osobowych46), ale względy poznawcze związane z taki‑
mi informacjami zmuszają badacza do uzyskania zgody potencjalnych badanych.
Okazuje się, że badacze w obawie przed odmową poddania się badaniom używają zróżnicowanych sposobów, aby taką zgodę uzyskać. Nie ujawniają do końca celu badań, bagatelizują udział w badaniach, sprowadzają do mało istotnego w nich uczestnictwa, dokonują rejestracji dźwiękowej, a nawet wideo lub nawet fotogra‑
ficznej bez uprzedniej zgody badanego i wtedy wydobywają z zarejestrowanych informacje, które są dogodne w osiągnięciu celu ich badań.
2. Zachowanie poufności otrzymanych informacji oraz anonimowości. Pouf‑
ność oznacza, że prywatne informacje, które pozwalają na zidentyfikowanie ba‑
danych, nie będą ujawniane. Pojawia się kwestia tego, jakie informacje mogą być
42 Zob. V. Yow: Recording Oral History. Thousand Oaks: Sage, 1994.
43 Zob. S. Kvale: Prowadzenie wywiadów…, s. 65.
44 E. Diener, R. Crandall: Ethics in Social and Behavioral Research. Chicago: University of Chicago Press, 1978, s. 4–5.
45 P.D. Reynolds: Ethical Dilemmas and Social Science Research…, s. 95–96.
46 Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych. Dz.U., Nr 133 z 1997 r., poz. 883.
84 3. Subiektywizm w jakościowych badaniach społecznych
udostępniane i kto może mieć do nich dostęp. Czy na przykład wywiady z dzieć‑
mi powinny zostać udostępnione ich rodzicom i nauczycielom? Badacz przeważ‑
nie zapewnia o zachowaniu dyskrecji w stosunku do wypowiedzi respondentów.
Czyni to np. w trakcie przeprowadzania anonimowej ankiety. Jeżeli jednak wy‑
powiedzi uzyska w trakcie wywiadu, rozmowy lub obserwacji kontrolowanej, to powinien wykorzystać te informacje wyłącznie do celów poznawczych. Co ma jednak zrobić badacz, gdy w trakcie badań uzyska wiedzę na temat złego trakto‑
wania, błędów w sztuce, przemocy wobec dzieci, używania narkotyków czy in‑
nych zachowań przestępczych osób badanych lub innych osób? Czy te informacje powinien przekazać organom ścigania? Pojawia się zatem konflikt między etycz‑
nym wymogiem poufności a zasadami badań naukowych, a także obowiązującym prawem. Przygotowując dane do analizy, badacz może zadbać o anonimowość, rozdzielając dane identyfikacyjne od pozostałych informacji. Szczególnie trudno utrzymać anonimowość publikowanych danych, dotyczących małej społeczności.
Jednak w pewnych sytuacjach osoby udzielające np. wywiadu mogą chcieć, aby ich nazwiska zostały upublicznione, ponieważ ich opinie mogą mieć duże znacze‑
nie poznawcze, egzemplifikujące ich wiedzę i umiejętności. Zatem badacz powi‑
nien się do tej kwestii odnieść przed rozpoczęciem badań47.
3. Zachowanie prawa do prywatności48. Reguła zapewniająca prawo do pry‑
watności pociąga za sobą etyczne i naukowe dylematy. Wolność jednostki co do wyboru czasu i okoliczności i, co ważniejsze, zakresu, w jakim chce ona lub nie chce ujawniać swoich postaw, wierzeń, zachowań i opinii, może zostać łatwo po‑
gwałcone w czasie badań naukowych lub po ich zakończeniu49. Zazwyczaj o pry‑
watności mówi się w trzech wymiarach: istotności otrzymywanych informacji, otoczenia, w jakim przeprowadza się badania oraz udzielania informacji. Istot‑
ność informacji odnosi się do zakresu, w jakim informacje zbierane przez badacza mają charakter prywatny lub potencjalnie zagrażający osobie badanej. Zdaniem American Psychological Association naruszanie tego prawa wiąże się z wypyty‑
waniem respondenta o: współżycie w rodzinie, a w ogólności o praktyki seksual‑
ne, dochody, uprzedzenia rasowe, stosowanie praktyk religijnych, postępowanie zgodnie z normami prawnymi, moralnymi, etycznymi i inne właściwości jednost‑
ki takie, jak: inteligencja, uczciwość, odwaga. Są to dane zdecydowanie bardziej osobiste niż nazwisko, klasa społeczna czy numer identyfikacyjny50. Otoczenie,
47 Zob. I. Parker: Qualitative Psychology. Introducing Radical Research. Buckingham: Open University Press, 2005.
48 W.A. Rostocki: Kłamstwo obronne w ujęciu M. Ossowskiej a etyczne problemy wywiadu kwe‑
stionariuszowego w socjologii. W: Analizy i próby technik badawczych w socjologii. T. 9: Problemy humanizacji procesu badawczego. Red. Z. Gostkowski. Warszawa–Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1992, s. 39–48.
49 M.O. Reubhausen, O.G. Brim: Privacy and Behavioral Research. „American Psychologist”
1966, Vol. 21, s. 432.
50 Ethical Principles in the Conduct of Research with Human Participants. Washington D.C:
American Psychological Associations, 1973, s. 87.
3.3. Etyka a subiektywizm w badaniach społecznych 85
w którym przeprowadza się badanie, może być umieszczone w przedziale: od całkowicie prywatnego do w pełni publicznego, lecz w tym ostatnim wypadku jednostka ma dalej prawo do zachowania swej prywatności. Udzielanie informa‑
cji, stanowiące trzeci aspekt prywatności, dotyczy możliwości identyfikowania danych personalnych oraz łączenia ich z odpowiedziami udzielonymi przez oso‑
by badane. W pewnym sensie związane są z problemem zachowania poufności, opisanym w punkcie 2. Naruszenie prywatności jest próbą wtargnięcia w sferę życia osobistego respondentów, dlatego stanowi to problem angażujący wszyst‑
kich, zwłaszcza dzisiaj, gdy skomputeryzowane bazy danych należące do banków prywatnych i państwowych czy firm telekomunikacyjnych są tak łatwo dostępne.
Badacz prowadzący wywiad może odgrywać rolę od zdystansowanego profesjo‑
nalisty do udającego pełnego troski przyjaciela, okazującego empatię, prowadząc do poufałości z respondentem, która może zaowocować ujawnieniem przez niego doświadczeń i emocji, które raczej chciałby zachować w tajemnicy51.
4. Zabezpieczenie przed negatywnym wpływem udziału w badaniach. W trak‑
cie badań reakcji na bodziec naukowiec może wyświetlać filmy, zawierające sceny przemocy, gwałtu, eksperymentów na zwierzętach, operacje chirurgiczne i wiele innych drastycznych obrazów, które mogą wywołać u oglądającego silne reakcje emocjonalne a nawet fizjologiczne. Z tego powodu powinien uprzedzić badanego o czekających go drastycznych scenach, w innym przypadku mamy do czynienia z zamierzonym subiektywizmem.
5. Pogodzenie interesów badacza i osoby lub instytucji finansującej badania, która chce uzyskać z badań wymierne korzyści. Dotyczy to zwłaszcza badań dia‑
gnostycznych popularności partii politycznych przed zbliżającymi się wyborami.
Często prowadzi to do osiągnięcia założonego celu, a stąd do odrzucania określo‑
nych informacji.
6. Unikanie nakłaniania do udziału w badaniach osób słabszych, czyli często zależnych od innych, do których możemy zaliczyć, np.: więźniów, skoszarowa‑
nych żołnierzy czy pensjonariuszy domów opieki. Osoby te z reguły są nakłania‑
ne przez swych przełożonych lub opiekunów do wzięcia udziału w badaniach.
Oprócz problemu etycznego pojawia się związany z takimi okolicznościami pro‑
blem wiarygodności otrzymanych informacji. Do szczególnych pod tym wzglę‑
dem problemów należy prowadzenie wywiadów z dziećmi, które pozwalają im na opowiedzenie o własnych doświadczeniach i sposobie rozumienia świata.
W szczególności prowadzone przez Jeana Piageta wywiady z dziećmi na temat ich koncepcji fizycznych, rozumienia rzeczywistości i moralności ukształtowały sposób, w jaki postrzegamy proces myślenia u dzieci52.
Przedstawione problemy natury etycznej zawsze powinny być w polu widze‑
nia badacza, w celu uniknięcia nawet niezamierzonego, niewłaściwego postępo‑
51 Zob. J. Fogg: With the Conversation as Point of Departure. Copenhagen: Akademisk Forlag, 2004.
52 J. Piaget: Jak dziecko wyobraża sobie świat. Tłum. M. Gawlik. Warszawa: WN PWN, 2006.
86 3. Subiektywizm w jakościowych badaniach społecznych
wania badawczego, które oddala badacza od obiektywnej rzeczywistości. Szersze informacje na temat etyki w badaniach naukowych można znaleźć w wielu pra‑
cach metodologicznych53.