1. Narracyjny wywiad ekspercki, wykorzystywany jest w badaniu zagadnień dotyczących życia społecznego, a osoby udzielające wywiadu są zaliczane do eks‑
4.19. analizowanie danych jakościowych
Analiza przedmiotów badań przedstawionych w podrozdziale 4.2. sugeruje, że najpowszechniejszą formą danych jakościowych jest tekst, czyli przedmiotem analizy będzie transkrypcja wywiadu bądź materiałów wizualnych lub audial‑
321 Zob. J. Utrat ‑Milecki: Podstawy penologii. Teoria kary. Warszawa: Wydawnictwo Uniwer‑
sytetu Warszawskiego, 2006.
322 J. Królikowska, J. Utrat ‑Milecki: Badania integralnokulturowe. W: Encyklopedia pedago‑
giczna XXI wieku. Suplement…, s. 25.
323 Zob. M. Weber: Gospodarka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej. Warszawa: WN PWN, 2002.
4.19. Analizowanie danych jakościowych 189
nych324, notatki z badań terenowych i wiele innych rodzajów dokumentów opi‑
sujących zachowania, wydarzenia czy przedmioty. Wraz z rozwojem cyfrowego zapisu audio i wideo oraz rosnącą dostępnością programów do porządkowania, indeksowania i wyszukiwania tego rodzaju nagrań, konieczność transkrypcji bę‑
dzie malała. A ponadto wykorzystanie nagrań wideo pozwala rejestrować pewne wizualne aspekty danych, które transkrypcja pomija325.
W trakcie analizy danych jakościowych badacz powinien postawić sobie osiem podstawowych pytań: o typ(y) badanych zjawisk (przedmiotów, jednostek, aspek‑
tów, emocji, hierarchii etc.), częstotliwość ich występowania, wielkość, ich przy‑
czyny i skutki, jaką mają strukturę, jak przebiegają badane procesy oraz jakie są czynniki sprawcze326. I tak, (1) typy przedmiotów mogą być pojedyncze (jednostka, instytucja) lub grupowe (grupy ludzi, typy organizacji, typy wyjaśnień i inne); (2) częstotliwość dotyczy: częstotliwości działań bezdomnych lub bezrobotnych, dy‑
rektorów lub menedżerów w rozwiązywaniu konfliktów pracowniczych, strategii kontrolowania dzieci przez rodziców, częstości działań sprzyjających przyrostowi dochodu w organizacji, itp.; (3) wielkość i zakres zjawiska, jego zasięg oddziaływa‑
nia; (4) badanie struktury zjawiska podobne jest do analizy struktury społecznej w socjologii, w której ważne są: interakcja i współzależności, powiązania relacyj‑
ne, sieci więzi społecznych kształtujące ład i ustalony porządek; (5) struktura jest równie ważna jak proces, który analizuje się w czterech aspektach: stadium, etap, okres i faza, a także dookreśla się go poprzez wskazanie podstawowej jego formy:
cykli, spiral i sekwencji; (6) poszukiwanie przyczyn zaistnienia zjawiska wchodzi w obszar następujących analiz w ramach: modelu eksperymentalnego, modelu statystycznego, kontekstowego, porównywania przypadków, etapów procesu, czy analizy przypadków negatywnych; (7) konsekwencje przebiegu zjawiska czasami ze zmiennej zależnej, przekształcane bywają w zmienną niezależną (np. żywot‑
ność organizacji społecznej), a konsekwencje rozpatruje się w kategoriach zacho‑
wań, praktyk czy linii argumentacji; (8) w ramach sprawczości badacze analizują podmiotowo ‑sprawcze koncepcje pasywne (ludzie jako neutralne środki, poprzez które działają siły społeczne i z których składają się formy i organizacje327) lub koncepcje aktywne, w których ludzie traktowani są podmiotowo i stosują zróżni‑
cowane strategie.
Według Grahama Gibbsa analiza jakościowa wiąże się z dwojakiego rodzaju aktywnościami: namysłem nad rodzajem danych, które będą stanowić przedmiot analiz, nad sposobem ich opisywania i wyjaśniania oraz podejmowaniem przez badacza szeregiem działań praktycznych, w trakcie których musi on sobie po‑
324 Zob. M. Banks: Materiały wizualne w badaniach jakościowych…
325 Zob. T. Rapley: Analiza konwersacji, dyskursu i dokumentów…, s. 99–132.
326 J. Lofland, D.A. Snow, L. Anderson, L.H. Lofland: Analiza układów społecznych…, s. 206–234.
327 H. Blumer: Interakcjonizm symboliczny. Tłum. G. Woronicka. Kraków: Zakład Wydaw‑
niczy „Nomos”, 2007.
190 4. Metody i techniki badań jakościowych
radzić z wieloma różnymi typami i ogromną liczbą danych przeznaczonych do analizy328.
W przypadku niektórych typów badań społecznych zaleca się zgromadzenie wszystkich niezbędnych danych przed przystąpieniem do ich analizy, przy czym proces zbierania danych w badaniach jakościowych nie jest oddzielony od proce‑
su ich analizy. Analiza wstępnych danych pozwala badaczowi na sformułowanie nowych pytań, a także dostarcza nowych wątków badawczych, co stanowi egzem‑
plifikację elastyczności badań jakościowych i dostarcza możliwości przeformuło‑
wania koncepcji badań na dalszym ich etapie329.
W analizie danych jakościowych następuje zwiększenie ich liczby a nie re‑
dukcja (czy kondensacja), która ma miejsce w badaniach ilościowych, poprzez podsumowania i statystyki. Zwiększenie liczby danych, ich gęstości i złożoności w badaniach jakościowych występuje także mimo wyboru do analizy tylko frag‑
mentów transkrypcji i określonych przykładów. Badacz tworzy nowe teksty w po‑
staci podsumowań, streszczeń, wykazów, notatek i szkiców. Następnie dokonuje kodowania danych, mającego na celu ich uporządkowanie, na zarządzanie suro‑
wym materiałem badawczym, co oznacza, że wszystkie oryginalne dane zostają zachowane. Kody (i odnoszące się do nich noty analityczne) uzupełniają surowe dane interpretacjami i propozycjami teoretycznymi, przy czym większości frag‑
mentów tekstów można przypisać więcej niż jeden kod330.
W analizie jakościowej kładziony jest nacisk na tworzenie „opisu gęstego”, mającego na celu ukazanie całego bogactwa przedstawianych zdarzeń oraz uwy‑
puklenie powiązań między tym, co się dzieje, a ludzkimi intencjami i strategiami działania, stanowiącego punkt wyjścia do dalszej analizy331. Zadaniem analizy ja‑
kościowej jest odkrywanie wzorców i dostarczanie wyjaśnień, które mogą zostać zrealizowane w ramach przeciwstawnych modeli eksplanacyjnych: indukcyjnym i dedukcyjnym: indukcja polega na wyprowadzaniu i uzasadnianiu generalnego wniosku na podstawie dużej liczby pojedynczych, ale podobnych do siebie przy‑
padków; wyjaśnienie dedukcyjne przebiega w odwrotnym kierunku: tutaj przypa‑
dek indywidualny jest wyjaśniany przez odwołanie do generalnej reguły rządzącej daną klasą zjawisk. W analizie danych jakościowych teorie i pojęcia są rozwijane równolegle z procesem zbierania danych, pozwalając na formułowanie i uzasad‑
nianie nowych generalizacji, a tym samym tworzenia nowej wiedzy i propono‑
wanie nowych interpretacji. Praca badaczy często polega na weryfikowaniu przy‑
puszczeń, formułują oni poszczególne wyjaśnienia na podstawie ogólnych teorii i sprawdzają, czy badane przez nich zjawiska tym wyjaśnieniom odpowiadają332.
328 G. Gibbs: Analizowanie danych jakościowych…
329 A. Coffey, P. Atkinson: Making Sense of Qualitative Data Analysis. Complementary Re‑
search Strategies. London: Sage, 1996.
330 P. Bazaley: Qualitative Data Analysis with Nvivo. London: Sage, 2007.
331 C. Geertz: Opis gęsty: w poszukiwaniu…, s. 17–47.
332 J. Mason: Qualitative Researching…
4.19. Analizowanie danych jakościowych 191
Przedmiotem badań jakościowych są osoby, zdarzenia, miejsca, okoliczności, zjawiska i procesy wyjątkowe, szczególne, a nawet specyficzne, dlatego kładzie‑
my w nich nacisk na zgłębianie owej specyfiki, co wyraźnie jest egzemplifikowa‑
ne w analizie pojedynczych przypadków. Podejście idiograficzne (podkreślające wzajemne oddziaływanie czynników, mogących być swoistymi dla studiowanego przypadku) podkreśla nie tylko wyjątkowość analizowanego przypadku, ale także holistyczną naturę rzeczywistości społecznej, co pozwala analizę przypadku od‑
nieść do szerszego kontekstu innych czynników i cech. Stosuje się także podejście nomotetyczne skupiające się na poszukiwaniu uniwersalnych wymiarów, określa‑
jących różnice między jednostkami i sytuacjami, a prowadzących do stwierdzenia, że jednostka może się zachowywać jak grupa. W uproszczeniu podejście nomote‑
tyczne stara się pokazać, co łączy ludzi, wydarzenia i okoliczności333.
Interpretacji danych jakościowych badacze dokonują w dwóch reprezenta‑
cjach rzeczywistości: realizmie i konstruktywizmie. Realizm zakłada istnienie świata materialnego, który trwał, zanim pojawił się człowiek, jednak nie pozwala wytłumaczyć zjawisk mających charakter teoretyczny, które nie mogą być postrze‑
gane bezpośrednio. Konstruktywiści (i idealiści) nie mówią, jaki świat jest, ale jak postrzegają go różni ludzie, poprzez swoje relacje czy opowieści o zdarzeniach.
Większość badaczy skupia się na dokładnym i wiernym zrelacjonowaniu faktycz‑
nych wypowiedzi badanych, zatem badacze postrzegają wydarzenia, działania, normy i wartości z perspektywy badanych. Ponieważ analizy stają się interpreta‑
cjami, prowadzą do swoistej formy konstruowania rzeczywistości334.
Interpretacja danych jakościowych często ma charakter interdyscyplinarny, a nawet transdyscyplinarny, gdyż badania jakościowe dotyczą zjawisk i procesów będących przedmiotem zainteresowań wielu dyscyplin naukowych, ponieważ poza socjologią, psychologią, pedagogiką i antropologią dotyczy to geografii, sys‑
temów informatycznych, promocji zdrowia, zarządzania i wielu innych335. Ze względu na indywidualny i osobisty charakter badań jakościowych nie‑
uchronnie wiążą się z nimi problemy etyczne, z których większość powinna być rozwiązana przed rozpoczęciem badań.