3. suBiektywizm w jakościowych Badaniach społecznych
3.5. drogi do osiągnięcia obiektywności w badaniach jakościowych
Metodologia badań naukowych „wymusza” wręcz na badaczu postępowanie prowadzące do osiągnięcia jak najwyższego stopnia obiektywizmu prowadzonych badań, np. prowadząc badania zespołowe, wykorzystując kilka uzupełniających się metod czy technik badawczych, stosując zasadę triangulacji danych, czyli wyko‑
rzystania danych pochodzących z różnych źródeł w celu ich wzajemnej weryfika‑
cji, czy też standaryzowania narzędzi badawczych (jakkolwiek ich autor wcześniej doświadczał określonych zdarzeń, ma też określoną wiedzę na temat badanego zjawiska, co powoduje, że zmysły badacza, jak i starannie przygotowane narzędzia badawcze mogą prowadzić go z dużym prawdopodobieństwem do konstruowania subiektywnego obrazu eksplorowanej rzeczywistości).
Obiektywność badań jest rozumiana zwykle dwojako: jako obiektywność on‑
tologiczna i aperspektywiczna, inaczej intersubiektywna55. W pierwszym ujęciu rozpatruje się relację między wypowiedzią teoretyczną a poznawaniem przedmio‑
towym. Przyjmuje się przy tym założenie, że rzeczywistość empiryczna istnieje niezależnie od poznającego podmiotu. Zakładając konieczność, a zarazem możli‑
wość wyeliminowania wpływu czynników charakteryzujących poszczególne jed‑
nostki, oczekuje się, że wynik będzie niezależny od subiektywnych wpływów po‑
znającego. Obiektywność intersubiektywną próbuje się zwykle osiągnąć poprzez standaryzację procesu zbierania i opracowywania danych. Taka zasada funkcjo‑
nuje w badaniach ilościowych i eksperymentalnych, w których istnieje ścisła za‑
55 I. Steinke: Kriterien qualitativer Forschung. Weinheim–München: Beltz Juventa, 1999, s. 132–137.
3.5. Drogi do osiągnięcia obiektywności w badaniach jakościowych 89
leżność między oceną jakości badań a standaryzacją sytuacji badawczych. Aby zwiększyć wewnętrzną i zewnętrzną trafność badań oraz ich wyników, poddaje się kontroli wszelkie czynniki zakłócające. Wykluczenie zmiennych zakłócających pozwala na precyzyjniejszy pomiar korelacji między wybranymi zmiennymi, gwarantując tym samym wewnętrzną trafność mierzonego związku. Jednak wy‑
kluczenie zmiennych zakłócających najczęściej jest możliwe w laboratorium, stąd badania psychologiczne przeprowadzone w laboratorium pozwalają na kontrolę sytuacji badawczej. Również losowy dobór próby w badaniach ilościowych chroni sytuację badawczą przed ingerencją niepożądanych zmiennych. Podobna sytuacja dotyczy rzetelności badań, czyli procesu otrzymywania obiektywnych wyników, na co pozwala ścisła, a jednocześnie sztywna procedura badań ilościowych. W ba‑
daniach jakościowych rzetelność np. wywiadu jest związana z konstatacją, czy jest to wypowiedź samego respondenta, czy to jest już materiał zinterpretowa‑
ny przez badacza. Dlatego rzetelność całego procesu badań jakościowych można podnieść przez jego refleksyjne udokumentowanie. Zdaniem Uwe Flicka badacz jakościowy stoi przed dylematem związanym z jednoczesną potrzebą wzięcia pod uwagę specyficznych zalet i cech badań jakościowych oraz potrzeb i interesów osób nienależących do społeczności naukowej, tj. instytucji zamawiającej badania, czytelników, odbiorców i wydawców publikacji dotyczących badań jakościowych.
Definiowanie, szacowanie i podnoszenie jakości badań jakościowych leży między trzema aspektami: formułowaniem i stosowaniem kryteriów, refleksją dotyczącą standardów oraz opracowaniem i stosowaniem strategii podnoszących jakość da‑
nych i wyników. Jednak postępujące zróżnicowanie badań jakościowych sprawia, że coraz trudniejsze jest opracowanie uniwersalnych kryteriów i standardów dla wszystkich tego typu badań. Standardy mogą być przydatne wyłącznie wtedy, gdy stosują się do badań jakościowych w ogólności, a nie tylko do określonych po‑
dejść w ich obrębie. Natomiast strategie podnoszenia jakości (tzn. uzyskiwania i zwiększenia różnorodności danych oraz analiz) są alternatywnym sposobem po‑
dejmowania problemu jakości w badaniach jakościowych56.
W literaturze przedmiotu można znaleźć trzy stanowiska dotyczące kryteriów oceny (jakości) badań jakościowych57. Pierwsze stanowisko reprezentują badacze o „tradycyjnej orientacji”, uznający tradycyjne kryteria oceny badań empirycznych:
obiektywność, rzetelność i trafność, uznający je za swoisty drogowskaz we wszyst‑
kich rodzajach badań empirycznych, nawet jeżeli nie można w nich wykorzystać powyższych kryteriów oceny. Zwolennicy drugiego stanowiska dystansują się od klasycznych kryteriów i starają się poszukiwać nowych, adekwatnych dla badań ja‑
kościowych. Można tutaj wymienić Normana K. Denzina58, który wyróżnia cztery
56 Zob. U. Flick: Jakość w badaniach jakościowych…, s. 21–33.
57 I. Steinke: Geltung und Güte. Bewertungskriterien für qualitative Forschung. In: Die Fallre‑
konstruktion. Sinnverstehen in der sozialwissenschaftlichen Forschung. Hrsg. K. Kraimer. Frank‑
furt a.M.: Suhrkamp, 2000.
58 Handbook of Qualitative Research…
90 3. Subiektywizm w jakościowych badaniach społecznych
rodzaje triangulacji: źródeł, badaczy, metod i teorii, mogących współwystępować ze sobą. Pokażmy to na przykładzie analizy wpływu oglądanych scen przemocy w prze‑
kazach medialnych na agresywne zachowania młodzieży. W tym celu powinniśmy wybrać kilka klas z różnych szkół (źródła – reprezentatywny dobór próby jest czyn‑
nikiem niezwykle ważnym dla uogólniania otrzymanych wyników badań – pró‑
ba taka jest nie tylko miniaturą populacji generalnej, ale także rozkład wybranych zmiennych w próbie powinien być zbliżony do rozkładu zmiennych w populacji), wykorzystać kilku badaczy, reprezentujących zróżnicowane punkty widzenia (ba‑
dacz), zaplanować obserwacje uczniów na przerwach i w czasie wolnym oraz roz‑
mowy z uczniami (metoda), uzupełnić je wywiadami z nauczycielami i rodzicami (źródła), a zebrany materiał analizować w kontekście teorii użytkowania i korzyści, teorii behawiorystycznych o przemocy jako wyniku bezpośredniego naśladownic‑
twa, teorii psychologicznych, np. katharsis czy desensytyzacji. Pisząc o triangulacji, większość badaczy ma na myśli triangulację metodologiczną, a w niej przeważnie myślą o zastosowaniu więcej niż jednej metody badawczej, co sprzyja podniesieniu jakości badań59. N.K. Denzin w swej koncepcji triangulacji wprowadza jednak bar‑
dziej szczegółowe rozróżnienie między triangulacją „w ramach metody” i „między metodami”, przy czym ta druga oznacza dla niego triangulację kilku samodziel‑
nych metod60. Triangulacja w ramach metody oznacza łączenie różnych podejść metodologicznych w ramach jednej metody, tu metody jakościowej. Umożliwia to łączenie różnych ujęć w ramach jednego projektu badawczego. Triangulacja prowa‑
dzi do uzyskania różnych danych, które można analizować same w sobie lub mając na względzie ich znaczenie dla podnoszenia jakości badań. Uwe Flick61 przedstawił to na podstawie wywiadu epizodycznego, w którym wykorzystał kwestionariusze oraz narrację jako komplementarne sposoby badania określonego temu, na przy‑
kład wiedzy potocznej na temat zmian technologicznych62 lub koncepcji zdrowia wśród laików63 i profesjonalistów64. Zwolennicy trzeciego stanowiska uważają, że kryteria mają charakter dynamiczny i powinny być tworzone adekwatnie do spe‑
cyfiki badań. Negują zatem istnienie kryteriów uniwersalnych. Uważają, że wyniki
59 Zob. U. Flick: Jakość w badaniach jakościowych…, s. 100–127.
60 Zob. N.K. Denzin: The Research Act. Chicago: Aldine, 1970.
61 U. Flick: Episodic Interviewing. In: Qualitative Researching with Text, Image and Sound.
A Handbook. Eds. M. Bauer, G. Gaskell. London: Sage, 2000, s. 75–92; U. Flick: An Introduction to Qualitative Research…
62 U. Flick: Social Representations and Social Construction of Everyday Knowledge: Theoretical and Methodological Queries. „Social Science Information” 1994, Vol. 32 (2), s. 179–197; Idem: Social Representations. In: Rethinking Psychology. Eds. R. Harré, J. Smith, L. van Langenhove. London:
Sage, 1995, s. 70–96.
63 U. Flick: Qualitative Inquiries into Social Representations of Health. „Journal of Health Psy‑
chology” 2000, Vol. 5, s. 309–318.
64 U. Flick [et al.]: Health in the Context of Being Old – Representations Held by Health Professio‑
nals. „Journal of Health Psychology” 2003, Vol. 8(5), s. 539–556. U. Flick [et al.]: Gesundheit als Leitidee? Gesundheitvostellungen von Ärzten and Pflegekräften. Bern: Huber, 2004.
Konkluzje 91
badań nie powinny być analizowane w oderwaniu od badanych osób uczestniczą‑
cych w procesach czy zjawiskach.
Danuta Urbaniak ‑Zając postuluje refleksyjne użytkowanie kryteriów, ponie‑
waż cechą badań społecznych jest ich refleksyjność, elastyczność. Nie tylko ba‑
dacz, ale i teoria, którą on tworzy, są częścią świata społecznego, który jest badany.
Badacz powinien wiedzieć, że stosowanie kryteriów ma służyć określonym celom, zatem w pewnych sytuacjach nie powinno się ich stosować65.
konkluzje
Badacze społeczni podejmują obserwację jako działanie świadome i przemy‑
ślane, często są to działania zespołowe. Wyniki swych badań analizują staran‑
nie i obiektywnie, by ustalić jak jest?, jak powinno być? – to tradycyjne pytania w metodologii. Badania społeczne koncentrują się wokół dwóch czynności: po‑
miaru i interpretacji. Badacze podejmują świadomą decyzję, że będą prowadzić obserwacje, równie świadomie wybierają podmiot obserwacji, zabezpieczają się na wypadek błędnej obserwacji, wyniki zaś swoich obserwacji rejestrują staran‑
nie w formie pomiarów. Stąd ważna staje się kwestia, jak mierzymy. Pomiar jest jednym z aspektów badań społecznych. Drugim jest interpretacja, zwana wy‑
miennie jakościową analizą danych lub debatą socjologiczną, psychologiczną czy pedagogiczną. Analiza posługuje się językiem zmiennych, stąd badacze starają się zrozumieć zmienne, charakteryzujące jednostki czy grupy, chcą także odkryć logiczne zależności między zmiennymi. Ostatecznie celem badań społecznych jest odkrywanie i zrozumienie prawidłowości oraz zasad rządzących interakcjami interpersonalnymi w grupie społecznej czy społeczeństwie66. Odkryte prawidło‑
wości są bliższe lub dalsze obiektywnej rzeczywistości, co zależy od wymienio‑
nych w rozdziale czynników. Można stwierdzić, że obiektywność jest istotną za‑
sadą w każdym badaniu naukowym, jednak subiektywność staje się decydującym ujęciem rzeczywistości w badaniach jakościowych. Z tego powodu zdaniem psy‑
chologów w badaniach naukowych badacze powinni wykazywać sceptycyzm67. Rzetelny badacz chce nie tylko „zobaczyć, zanim uwierzy”, ale także zobaczyć to jeszcze raz i jeszcze raz w warunkach przez siebie dobranych. Aby proponowa‑
ne wyjaśnienia nie były pochopne, należy wziąć pod uwagę wystarczającą liczbę
65 D. Urbaniak ‑Zając: W poszukiwaniu kryteriów oceny badań jakościowych. W: Metodologia pedagogiki zorientowanej humanistycznie. Red. D. Kubinowski, M. Nowak. Kraków: Impuls, 2006, s. 209–222.
66 A. Babbie: Badania społeczne w praktyce…, s. 12–13.
67 Zob. J.J. Shaughnessy, E.B. Zechmeister, J.S. Zechmeister: Metody badawcze w psycho‑
logii…, s. 36.
92 3. Subiektywizm w jakościowych badaniach społecznych
czynników (zmiennych), a ponadto starać się unikać błędów, które nie są obce żadnemu badaczowi. Zatem sceptycyzm staje się źródłem ostrożności badaczy, która może ich zbliżyć do obiektywnego wizerunku rzeczywistości, będącej sta‑
łym celem działalności naukowo ‑badawczej. Odkryte zależności pozwalają na podejmowanie stosownych decyzji przez samego badacza, badanych, członków grupy czy społeczności, a nawet decydentów w celu kształtowania przez nich spo‑
łeczeństwa przygotowanego do podjęcia nowych wyzwań, opracowania systemu edukacji, odpowiadającego na potrzeby rynku pracy, czy tworzenia warunków dla prawidłowego funkcjonowania jednostki.