Przedmiotem poniższych analiz były studia przypadku 24 spółdzielni socjalnych z całego kraju, które były dostępne na dzień 20.11.2013 r.299
Organizacje do badania zostały dobrane w sposób przypadkowy, ze względu na dostępność porównywalnych danych dla potrzeb po-niższych analiz. Celem badań była identyfikacja najważniejszych problemów oraz przyczyn sukcesu tych organizacji. Opisane przypadki to głównie studia dobrych praktyk, wartych do naśladowania przez kolejne podmioty, a zatem nie mogą one oddać pełnego obrazu spółdziel-czości socjalnej w Polsce, ale powinny być dobrym wstępem do dalszych badań. Przeprowa-dzone w niniejszym podrozdziale analizy były dobrą podstawą do przygotowania narzędzi badawczych do badań własnych. Pełną listę badanych podmiotów przedstawia tabela Z.4.1.
Analizując typ zagrożenia wykluczeniem społecznym, wśród członków badanych spół-dzielni socjalnych (tab. Z.4.1), można dojść do wniosku, że podstawowym czynnikiem mo-tywującym spółdzielców do założenia organizacji była chęć poprawy własnej złej sytuacji materialnej wynikającej z przedłużającego się bezrobocia. Część spółdzielni wskazywała bar-dziej szczegółowo docelową grupę bezrobotnych beneficjentów, takich jak niepełnosprawni, kobiety, czy osoby starsze. Warto zwrócić również uwagę na specyficzne spółdzielnie socjal-ne, które były skierowane do osób bezdomnych oraz wychowanków zakładu poprawczego, co istotne obie organizacje były inicjatywami osób prawnych.
Pod względem zakresu działalności większość organizacji to wielobranżowe spółdzielnie socjalne. Ich historie pokazują, że w celu utrzymania się na rynku spółdzielcy musieli wyka-zywać się dużą elastycznością i podejmować wszelkie możliwe zlecenia. Natomiast, z bie-giem czasu nowo powstające spółdzielnie socjalne obierają sobie coraz bardziej nietypowe nisze rynkowe. Pierwsze zakładane organizacje zajmowały się głównie prostymi usługami typu remonty, sprzątanie, opieka nad dziećmi i osobami starszymi, (wyjątek spółdzielnia „WWWPromotion”, która z założenia miała oferować telepracę z dziedziny informatyki dla osób niepełnosprawnych). Pośród spółdzielni zarejestrowanych w latach 2008 - 2012
299 Przeprowadzona w tym podrozdziale analiza była częściowo przedmiotem publikacji: Sobczak M., Potencjał rozwojowy spółdzielni socjalnych [w] Janocha W., Koperek J., Zielińska-Król K. (red.), Spółdzielnie socjalne jako instrument polityki społecznej państwa, Wydawnictwo KUL, Lublin 2015.
155
dujemy takie rodzaje działalności, jak produkcja bombek połączona z organizowaniem zwie-dzania zakładu i warsztatami dla dzieci z dekorowania bombek, usługi szkoleniowe, projek-towanie i wytwarzanie materiałów promocyjnych, projekprojek-towanie i szycie kostiumów, czy różnego typu usługi turystyczno-gastronomiczne.
Badani spółdzielcy socjalni wskazywali na szereg problemów, które ich zdaniem mocno hamowały rozwój działalności. Można je podzielić na następujące kategorie:
1. Problemy kapitałowe. Mimo że spółdzielnie socjalne otrzymują różnego typu wsparcie finansowe na start, to zobowiązane są wydawać je głównie na wyposażenie. Skutkuje to często taką sytuacją, w której spółdzielnia dysponuje dobrym sprzętem do świadczenia usług przy braku środków obrotowych. Ten niedobór objawia się brakiem pieniędzy na przystępowanie do przetargów (brak środków na wpłacenie wadium), niemożnością za-ciągania kredytów (brak zabezpieczenia), brakiem możliwości realizacji zamówienia bez przedpłaty ze strony klienta, czy problemami z płynnością finansową, ze względu na zato-ry płatnicze ze strony kontrahentów. Należy dodać również problemy związanie z posia-daniem nieodpowiedniej bazy lokalowej do prowadzenia działalności.
2. Problemy formalno-prawne. W dużej mierze biorą się z nieznajomości przepisów prawa
w zakresie spółdzielczości socjalnej przez urzędników lub zwykłej niechęci urzędników do udzielenia pomocy. Duże znaczenie ma też brak znajomości prawa przez samych spół-dzielców socjalnych, a co za tym idzie przeciągają się w czasie procedury rejestracyjne, uzyskania pomocy od państwa. W przyszłości może to skutkować problemami skarbowo-prawnymi wynikającymi z niedopełnienia obowiązków przez spółdzielców socjalnych. Duże znaczenie mają również problemy wynikające z niejednoznaczności i zawiłości przepisów w Polsce, co jest bolączką wielu innych przedsiębiorców.
3. Braki doświadczenia. Na jakość prowadzonej działalności gospodarczej przez
spółdziel-ców ma negatywny wpływ brak doświadczenia w prowadzeniu biznesu. Ta kategoria wią-że się również częściowo z problemami natury formalno-prawnej, a co za tym idzie spół-dzielcy mogą być bardziej narażeni na działania nieuczciwych kontrahentów. Brak do-świadczenia to również brak pewności siebie, mogący się ujawniać dla przykładu w roz-mowach handlowych.
4. Problemy natury psychologicznej. Problemy te mogą być częściowo powiązane z
bra-kiem doświadczenia (np. nieumiejętność rozwiązywania konfliktów, czy motywowania do pracy). W przypadku spółdzielni socjalnych pojawiają się problemy psychologiczne wy-nikające z faktu, że sami pracownicy spółdzielni wywodzą się w większości spośród osób
156
zagrożonych wykluczeniem społecznym. Ujawniają się problemy związane z niską samo-oceną i brakiem wiary we własne możliwości oraz wiele innych charakterystycznych dla danego typu ekskluzji.
5. Nieuczciwa konkurencja. Niemożność konkurowania z podmiotami rynkowymi ze
względu na zaniżanie przez nie cen przetargowych poniżej kosztów pracy. Spółdzielnie socjalne zatrudniają wszystkich pracowników legalnie, przestrzegają wszelkich norm pra-cy, itp., podczas gdy konkurencja rynkowa często łamie przepisy prawa pracy lub zatrud-nia pracowników na czarno, co powoduje możliwość wygrywazatrud-nia przetargów po cenach poniżej najniższych kosztów pracy.
Zidentyfikowane powyżej bariery potwierdzają wcześniej przedstawione wnioski badaczy tego sektora300, szczególnie w zakresie pierwszych czterech punktów. Przytaczane wcześniej badania nie dostrzegały jednak problemu nieuczciwej konkurencji.
W początkach działalności spółdzielczości socjalnej w Polsce aktywność tych organizacji zależała przede wszystkim od władz samorządowych, dzięki którym spółdzielnie mogły prze-zwyciężać początkowe problemy kapitałowe czy formalno-prawne. Jednak skuteczność tych działań zależała w głównej mierze od dobrej woli danego samorządu, a możliwości pomocy często były dość skromne, dodatkowo trudno było oczekiwać profesjonalnej pomocy dorad-czej, np. w zakresie prowadzenia działalności gospodardorad-czej, ze strony pracowników admini-stracji publicznej. Zintegrowany System Wsparcia Ekonomii Społecznej, który obecnie funk-cjonuje, oparty został na innej zasadzie, czyli wsparciu podmiotów ekonomii społecznej przez wyspecjalizowane w tym zakresie organizacje. Takie założenie daje szanse na dobre dosto-sowanie wsparcia do potrzeb i indywidualnych przypadków. Z oceną skuteczności tego sys-temu należy jednak trochę poczekać.
Badane spółdzielnie socjalne były w stanie radzić sobie na rynku dzięki pomocy jaką otrzymywały od różnych instytucji już na początku swojej działalności. Na tej podstawie można podać klasyfikację rodzajów pomocy udzielanej spółdzielniom socjalnym w latach 2005-2013 (tabela 4.5):
300
157
Tab. 4.5 Rodzaje i formy wsparcia udzielonego spółdzielniom socjalnym w latach 2005-2013 Rodzaje wsparcia: Formy wsparcia danego rodzaju:
Wsparcie finansowe bezpośrednie – dotacje i dofinansowania skutkujące przekazaniem spółdzielni socjalnej pewnej kwoty pieniędzy jako bez-zwrotnej pomocy.
• dotacje z Funduszu Pracy,
• dotacja z Regionalnego Funduszu Ekonomii Społecznej,
• dotacje od innych podmiotów ekonomii społecznej (w tym dotacje z Ośrodków Wsparcia Spółdzielni Socjalnych i Ośrodków Wsparcia Ekonomii Społecznej),
• dotacje z funduszy europejskich, • dotacja z Funduszy Norweskich,
• dotacje i pożyczki agencji rozwoju regionalnego, • wsparcie sponsorów,
• grant MPiPS, • refundacje PFRON,
• nagroda w konkursie na przedsiębiorstwo społeczne roku. Wsparcie finansowe pośrednie – inne
formy wsparcia finansowego nie skutkujące bezpośrednim przekaza-niem spółdzielni socjalnej pewnej kwoty pieniędzy jako bezzwrotnej pomocy (np. zwolnienie lub obniże-nie opłat, poręczenia, zleceobniże-nie pracy itp.).
• zwolnienie z opłat za wpis do Krajowego Rejestru Sądowego, • poręczenia pożyczek i dofinansowań,
• zwolnienie lub obniżenie opłat za użytkowanie lokali,
• zlecanie prac przez jednostki samorządu terytorialnego lub inne pod-mioty ekonomii społecznej,
• pomoc w remoncie przez wolontariuszy,
• zaopatrywanie spółdzielni socjalnej z przedłużonym terminem płatno-ści przez inne organizacje.
Udostępnienie zasobów materialnych – przekazanie w użytkowanie lub wypożyczenie bezpłatnie (lub z dużą bonifikatą) dóbr materialnych na rzecz spółdzielni socjalnej.
• udostępnienie lokalu na działalność spółdzielni socjalnej przez insty-tucje publiczne lub inne podmioty ekonomii społecznej,
• darmowa reklama w mediach w postaci, wywiadów ze spółdzielcami, reportaży o spółdzielniach, itp.
• przekazanie wyposażenia stanowisk pracy,
• wymiana barterowa z innymi spółdzielniami socjalnymi, • przekazanie w użytkowanie samochodu przez urząd gminy. Wsparcie merytoryczne –
przekazy-wanie wiedzy i know-how ważnych ze względów na prowadzoną działal-ność gospodarczą.
• szkolenia zawodowe lub z zakresu prowadzenia działalności gospo-darczej organizowane przez urzędy pracy, instytucje samorządowe i inne organizacje,
• wsparcie ze strony podmiotów założycielskich (spółdzielnie socjalne osób prawnych),
• wsparcie codzienne w formie udzielanych rad, pomocy w organizacyj-no-prawnej i nadzoru nad prowadzoną działalnością. Najczęściej takie wsparcie udzielały inne podmioty ekonomii społecznej, ale zdarzało się, że taka pomoc płynęła również od instytucji publicznych.
Źródło: Sobczak M., Potencjał rozwojowy spółdzielni socjalnych [w] Janocha W., Koperek J., Zielińska-Król K. (red.), Spółdzielnie socjalne jako instrument polityki społecznej państwa, Wydawnictwo KUL, Lublin 2015, s. 77-78.
Pomoc jaką otrzymały spółdzielnie socjalne w większości przypadków polegała na wsparciu na zasadach ogólnych, tj. było ono dostępne również dla innych typów przedsię-biorstw bądź organizacji pozarządowych. Warto jednak zwrócić uwagę, iż spółdzielnie so-cjalne, jako swoiste połączenie organizacji pozarządowej z przedsiębiorstwem mogą korzy-stać ze wsparcia dedykowanego dla obu typów organizacji. Część spółdzielni potrafiło spełnić wymogi formalne i otrzymać dotacje nawet na zasadach konkursowych, co może oznaczać, że były to organizacje konkurencyjne zarówno w sektorze non-profit, jak również w sektorze przedsiębiorstw. Ze wsparcia na zasadach specjalnych, tj. dedykowanych dla spółdzielni so-cjalnych lub konkretnej organizacji, korzystały tylko niektóre spółdzielnie. Były to dotacje na uruchomienie spółdzielni socjalnej, czy wsparcia ze strony gminy w postaci lokalu czy
zle-158
ceń. Na tego typu pomoc nie mogą liczyć inne przedsiębiorstwa i może być to odbierane jako nadmierna ingerencja władz samorządowych w wolny rynek. Co więcej, taki model wsparcia funkcjonuje również w ramach Zintegrowanego Systemu Wsparcia Ekonomii Społecznej, w szczególności w postaci dotacji na uruchomienie spółdzielni socjalnej. W dalszych bada-niach warto się skupić na analizie korzyści i kosztów takiego podejścia, z uwzględnieniem skutków społecznych spółdzielczości socjalnej.
Ostatnią analizowaną kwestią dotyczącą badanych spółdzielni socjalnych, było spraw-dzenie jakie czynniki zadecydowały o powodzeniu tych projektów, na podstawie ich samoo-ceny. Wymienione przez badanych spółdzielców czynniki sukcesu zostały pogrupowane w jednolite grupy i przedstawione w tabeli 4.6.
Tab. 4.6 Czynniki sukcesu wynikające z rodzaju działań podejmowanych przez spółdzielnie socjalne w latach 2005-2013
Czynniki sukcesu Podejmowane działania
Liczba spółdzielni socjal-nych wiążących swój sukces
z danym czynnikiem (N=24)
Przedsiębiorczość i
zarad-ność w działaniu elastyczne podchodzenie do wykonywanej działalności,
wielobranżowość, innowacyjność.
17
Współdziałanie członków
spółdzielni wzajemne wsparcia jako osób zagrożonych wykluczeniem społecznym,
zaangażowanie w rozwój organizacji.
12
Charyzma lidera organizacji wykorzystywanie kontaktów osobistych, motywowanie współpracowników, wyznaczanie celów.
2
Pomoc instytucji publicz-nych
pomoc merytoryczna,
pomoc finansowa i materialna, zlecanie prac.
19
Dobry wizerunek spółdziel-ni socjalnych
uzyskiwanie przewagi konkurencyjnej dzięki pomocy potrzebującym związanej ze sprzedażą produktów i usług
2
Silne lokalne korzenie or-ganizacji
sieć powiązań skutkująca dużym popytem na usługi,
marketing szeptany,
lepsze dostosowanie produktów i usług do potrzeb społeczności lokalnej.
6
Niskie koszty funkcjonowa-nia
niskie płace, małe zatrudnienie,
wszechstronność pracowników.
2
Wysoka jakość
oferowa-nych towarów i usług dbałość o jakość towarów i usług, utrzymywanie wyrobionej marki.
5
Źródło: Sobczak M., 2015, op. cit., s. 79-80.
Analiza źródeł sukcesu wskazywanych przez badane spółdzielnie socjalne prowadzi do wniosku, że wiele spółdzielni socjalnych nie potrafiło w pełni wykorzystywać swojego poten-cjału. Istotnymi czynnikami wpływającymi na sukces spółdzielni socjalnych była
wielobran-159
żowość, duża elastyczność i determinacja w działaniu oraz zaradność zarządzających. Takie czynniki mogłyby odpowiadać za sukces wielu innych przedsiębiorców, jednak spółdzielcom, którzy wcześniej nie radzili sobie na rynku pracy takie umiejętności nie przychodzą łatwo, a ich wykształcenie może być dla beneficjentów spółdzielni socjalnych dużą zaletą przy kon-kurowaniu na otwartym rynku pracy w przyszłości. Powodzenie zdecydowanej większości badanych organizacji wiązało się również z pomocą ze strony instytucji publicznych czy in-nych organizacji, w postaci pomocy finansowej i organizacyjno-merytorycznej, w tym szko-leń oraz współdziałania i wzajemnego wsparcia członków organizacji.
Badane spółdzielnie socjalne nie potrafiły budować przewagi konkurencyjnej w oparciu o niskie koszty pracy, lokalne korzenie, czy dobry wizerunek organizacji nienastawionych na zysk. Dodatkowo, swojego sukcesu rynkowego zazwyczaj nie budowały w oparciu o wysoką jakość produktów i usług, co może świadczyć o ich raczej przeciętnej bądź niskiej jakości. Z racji tego, że w badaniu uwzględniono te „dobre” przykłady spółdzielni socjalnych, można oczekiwać, że przeciętne tego typu organizacje mogły wypadać nieco gorzej.
Z przeprowadzonych analiz wynika, że spółdzielnie socjalne są podmiotami o dość du-żym potencjale społeczno-ekonomicznym. Jednocześnie nie potrafią one w pełni wykorzy-stywać swoich możliwości. W ostatnich latach, wraz ze wzrostem zainteresowania ekonomią społeczną, spółdzielnie socjalne mogą liczyć na wieloraką pomoc ze strony różnych instytu-cji, co rodzi wątpliwości co do efektywności takiego podejścia i jednocześnie może być od-bierane jako nadmierna ingerencja w konkurencję rynkową. Dużą wartością badanych organi-zacji jest aspekt wychowawczy wobec ich członków, osób zagrożonych wykluczeniem spo-łecznym, gdyż poprzez rozbudzanie szeroko pojętych postaw przedsiębiorczych spółdzielcy uzyskują ważne kompetencje i umiejętności do konkurowania na otwartym rynku pracy w przyszłości. Jeśli reintegracja społeczno-zawodowa w spółdzielniach socjalnych okaże się być skutecznym instrumentem polityki rynku pracy, to znaczy, że pomimo kilku słabych stron warto jest wspierać dalszy rozwój tego typu organizacji w Polsce.
4.7 Reintegracja zawodowa w spółdzielniach socjalnych jako metoda inkluzji