Ocena skuteczności społeczno-ekonomicznej podmiotów ekonomii społecznej jest od wielu lat tematem żywego sporu pomiędzy badaczami z tego obszaru. Przyjęcie kryteriów ekonomicznych, nawet takich jak utrzymanie się na rynku, nie jest właściwe, gdyż mimo bankructwa organizacja może wypełnić założone cele społeczne, więc osiągnąć sukces w najważniejszym dla niej obszarze. Z drugiej strony wypełnienie celu społecznego również może być trudnym wskaźnikiem do określenia, ponieważ organizacje formułują swoje cele dość ogólnie (np. przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu niepełnosprawnych), więc
241
124
z założenia pełna jego realizacja jest niemożliwa. Co najwyżej, organizacje mogą się pochwa-lić jakimiś partykularnymi sukcesami na takim polu.242
W ocenie efektów działania przedsiębiorstw społecznych nie możemy ograniczyć się do zastosowania zwykłego rachunku zysków i strat, ponieważ należy uwzględnić specyfikę spo-łeczną tych podmiotów. Ocena merytoryczna przedsięwzięć z zakresu ekonomii społecznej powinna przebiegać dwuetapowo. W pierwszej kolejności należy dokonać oceny na podsta-wie stopnia realizacji przyjętych celów społecznych (ocenę kosztów i korzyści społecznych), a następnie przeprowadzić analizę finansową. O ile z analizą ekonomiczno-finansową nie ma większego problemu, o tyle istnieje problem mierzalności kosztów i korzy-ści społecznych, które mają charakter głównie jakokorzy-ściowy. Możliwym policzalnym kryterium mogłyby być koszty przeniesienia usług przedsiębiorstw społecznych na sektor publiczny, co jednak dalej pozostawia wątpliwości czy można w ten sposób ująć jakościowy charakter tych efektów.243
Ze względu na trudności metodologiczne podejmowano próby tworzenia wielu wskaźni-ków mających na celu ocenę skuteczności społeczno-ekonomicznej przedsięwzięć z zakresu gospodarki społecznej244. Dość dużą popularnością wśród badaczy cieszy się społeczny zwrot z inwestycji – social return on investment (SROI). Wskaźnik ten jest próbą przeniesienia zna-nego z finansów przedsiębiorstw wskaźnika zwrotu z inwestycji - return on investment (ROI), który jest stosunkiem zysku netto do kapitału. Zatem SROI można zapisać jako:
𝑆𝑅𝑂𝐼 =𝑊𝑎𝑟𝑡𝑜ść 𝑝𝑟𝑧𝑒𝑑𝑠𝑖ę𝑤𝑧𝑖ę𝑐𝑖𝑎 + 𝑓𝑖𝑛𝑎𝑛𝑠𝑜𝑤𝑎 𝑤𝑎𝑟𝑡𝑜ść 𝑠𝑝𝑜ł𝑒𝑐𝑧𝑛𝑎
𝑆𝑢𝑚𝑎 𝑖𝑛𝑤𝑒𝑠𝑡𝑦𝑐𝑗𝑖 𝑤 𝑝𝑟𝑧𝑒𝑑𝑠𝑖ę𝑤𝑧𝑖ę𝑐𝑖𝑒 𝑧 𝑧𝑎𝑘𝑟𝑒𝑠𝑢 𝐸𝑆 ∗ 100% (1) Licznik tego ułamka jest sumą bieżącej wartości przedsięwzięcia społecznego oraz jego fi-nansowej wartości społecznej, czyli łącznych wpływów podatkowych i korzyści w efekcie działalności przedsiębiorstwa z tytułu niewypłaconych transferów społecznych. Mianownik oznacza sumę dotacji i innych wydatków poniesionych na rozwój przedsiębiorstwa. SROI większe od 100% oznacza opłacalność społeczno-ekonomiczną inwestycji.245
Ale czy tak należy określić kryterium być albo nie być przedsięwzięcia z zakresu ekonomii społecznej?
242
Helmig B., Ingerfurth S., Pinz A., Success and Failure of Nonprofit Organizations: Theoretical Foundations, Empirical Evidence, and Future Research, VOLUNTAS: International Journal of Voluntary and Nonprofit Or-ganizations, 2014, Vol. 25, s. 1510-1513.
243 Płonka M., Wybrane problemy rachunku kosztów i korzyści społecznych podmiotów ekonomii społecznej, Ekonomia Społeczna, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2008, Nr 2/2008, s. 32.34.
244 Więcej: http://www.proveandimprove.org/tools/ [dostęp 05.06.2014]
245 Juraszek-Kopacz B., Tyrowicz J., Zmierzyć niemierzalne, czyli o pomiarze oddziaływania społecznego. Po-radnik dla organizacji pozarządowych i przedsiębiorstw społecznych, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2008, s. 53-61.
125
Wydaje się to wątpliwe, ponieważ wiele efektów działalności przedsiębiorstw społecznych ma charakter pośredni, rozłożony w czasie i przy tak zastosowanym uproszczeniu liczenia opłacalności jest niemiarodajne. Ponadto, jeśliby zastosować to samo kryterium do inwestycji komercyjnych, spowodowałoby, że też nie wypadałyby tak okazale, jeśli doliczyć do nich koszty zwolnień podatkowych, bonifikat na zakup terenów inwestycyjnych i innych rodzajów ukrytego wsparcia ze środków publicznych. Wskaźnik SROI może być doskonałym narzę-dziem samooceny przedsięwzięć z zakresu ekonomii społecznej, jednak do analiz sektoro-wych jest on bardzo trudny do zastosowania, ze względu na dużą liczbą danych do zgroma-dzenia z różnych źródeł. W niniejszej pracy nie podjęto próby zebrania danych do obliczenia tego wskaźnika dla spółdzielni socjalnych w województwie łódzkim, gdyż przedstawicielom spółdzielni socjalnych brakowało wiedzy i doświadczenia do prawidłowego oszacowania wartości przedsięwzięcia, dodatkowo w większości przypadków bardzo niechętnie dzieliły się informacjami o danych finansowych.
Z efektami działalności podmiotów ekonomii społecznej wiąże się jeszcze zjawisko lo-kalnego efektu mnożnikowego. Co do zasady działania jest on podobny do efektu mnożniko-wego opisanego przez J. M. Keynes’a246 jednak ogranicza się do wymiaru lokalnego. W ba-daniach wstępnych prowadzonych w Wielkiej Brytanii w latach 2000-2002 wykorzystano mnożnik lokalny trzeciego stopnia:247
𝐿𝑀3 =𝑠𝑢𝑚𝑎 𝑝𝑟𝑧𝑒𝑝ł𝑦𝑤ó𝑤 𝑝𝑖𝑒𝑛𝑖ęż𝑛𝑦𝑐ℎ 𝑤𝑦𝑔𝑒𝑛𝑒𝑟𝑜𝑤𝑎𝑛𝑦𝑐ℎ 𝑧 𝑠𝑢𝑚𝑦 𝑏𝑎𝑧𝑜𝑤𝑒𝑗
𝑏𝑎𝑧𝑜𝑤𝑎 𝑠𝑢𝑚𝑎 𝑝𝑖𝑒𝑛𝑖ę𝑑𝑧𝑦 (2)
Wyniki badań brytyjskich pokazują, że przedsiębiorstwa społeczne charakteryzowały się dość wysokimi wartościami mnożnika lokalnego (ok. 1,7), gdy dla przedsiębiorstw komercyjnych (nawet lokalnych) notowano wartości nie większe niż 1,25. Wyższymi wartościami LM3 od przedsiębiorstw społecznych charakteryzowało się rolnictwo, gdzie notowano wartości powy-żej 2.248
Nie można przypisywać przytoczonym badaniom zbyt dużego znaczenia, gdyż próba na której prowadzono badania była bardzo mała (miały charakter case study). Jednak warto sprawdzić taki efekt w przyszłości na szczeblu lokalnym. Dodatkowo, przedsiębiorstwa spo-łeczne narzekające na małe wsparcie ze strony władz lokalnych oraz niestosowanie w zamó-wieniach publicznych klauzul społecznych, powinny same dla siebie spróbować obliczyć
246 Więcej: Keynes J.M., Ogólne teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, PWN, Warszawa 2003. 247
Trzeci stopień oznacza, że przepływ 1 zł zainwestowanego w dany typ podmiotu gospodarczego jest śledzony do poziomu dwóch kolejnych podmiotów, do których te pieniądze trafią, aby określić ile z początkowego 1 zł zostaje w lokalnej gospodarce.
248 Sacks J., The Money Trail. Measuring your impact on the local economy using LM3, New Economics Foun-dation 2002, s. 19-24.
126
swój LM3, aby dostarczyć dowód na to, że środki publiczne inwestowane w tego typu organi-zacje wpływają lepiej na rozwój lokalny niż przedsiębiorstwa komercyjne z siedzibami w innych regionach, czy krajach.
A. Karwińska i D. Wiktor proponują przy ocenie przedsiębiorstw społecznych posłużyć się następującymi kategoriami, które zostały uwzględnione w badaniach spółdzielni socjal-nych w rozdziale 5 niniejszej rozprawy:
Skuteczność – rzeczywisty wkład w realizację założeń i celów. Należy uwzględnić za-równo osiągnięcie celów społecznych, jak i ekonomicznych podmiotu ekonomii społecz-nej.
Wydajność – osiągnięcie wysokich rezultatów przy optymalnym wykorzystaniu środków. Należy odpowiedzieć na szereg pytań: czy dane działanie lub projekt identyfikuje wszyst-kie przydatne zasoby?; czy wszystwszyst-kie nakłady na projekt znajdują przełożenie w wyni-kach, czy zasoby nie są marnowane?; czy efektywnie wykorzystuje się środki?
Planowanie – związane z działaniem w oparciu o przygotowane strategie, plany itp. Przy ocenie planowania należy odpowiedzieć na trzy pytania: czy dla projektu przygotowano dobry plan strategiczny?; czy przygotowano plan operacyjny zawierający sposoby działa-nia?; czy plan przewiduje możliwość zmiany, czy jest wystarczająco elastyczny?
Refleksyjność – włączenie do działań elementu ewaluacji i brania pod uwagę jej wyników w dalszej działalności.
Innowacyjność – związana z kwestią, czy podmiot ekonomii społecznej wciela w życie świeże, nieszablonowe pomysły z dobrymi wynikami. Innowacje mogą dotyczyć różnych sfer działalności, np. technicznej, organizacyjnej, czy ekonomicznej.
Uniwersalność – możliwość zastosowania praktyki z badanego przedsiębiorstwa w innych podmiotach.
Etyczność – odnosi się do relacji wewnątrz organizacji (np. w stosunku do pracowników), jak również w kontaktach z otoczeniem (uczciwość w rozliczeniach podatkowych).249
Przedstawiony powyżej sposób oceny przedsiębiorstw społecznych dobrze oddaje jako-ściowy charakter ich rezultatów. Nie można bowiem przełożyć efektów społecznych związa-nych z reintegracją zawodową osób zagrożozwiąza-nych wykluczeniem społecznym wyłącznie na twarde dane finansowe. Tego typu ocena powinna być skuteczna w analizach na poziomie
249 Karwińska A., Wiktor D., Przedsiębiorczość i korzyści społeczne: identyfikacja dobrych praktyk w ekonomii społecznej, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2008, s. 7-8.
127
jednego przedsiębiorstwa, jak również większej liczby na określonym obszarze. Z podobnego założenie wyszedł H. Haugh, który przedstawił nieco bardziej rozbudowaną listę wskaźników pomiaru efektów przedsiębiorczości społecznej (tab. 3.9, s. 128). Pogrupował je na trzy gru-py: ekonomiczne, społeczne i środowiskowe. W każdej z tych grup wyróżnił efekty pośrednie i bezpośrednie. Dodatkowo rozróżnił wskaźniki pod względem zasięgu wpływu dla: jednost-ki, przedsiębiorstwa, społeczności i regionu.
Szerokie podejście do oceny podmiotów ekonomii społecznej ujęte w tab. 3.9 daje moż-liwość zbadania działalności tych organizacji w wielu wymiarach. Zakłada się analizę efek-tów bezpośrednich i pośrednich w zakresie ekonomicznym, społecznym i środowiskowym, dzięki czemu można oceniać spółdzielnie w każdym z tych zakresów osobno. Ważna jest też możliwość oceny na poziomach od jednostkowego do regionalnego. Co istotne, w ten sposób można przeanalizować działalność pojedynczych organizacji, jak również całego sektora eko-nomii społecznej w regionie.
W rozdziale 5 zostaną przeprowadzone analizy z wykorzystaniem sposobu oceny pod-miotów ekonomii społecznej zaproponowanych przez A. Karwińską i D. Wiktor oraz H. Haugh. Obie metody pozwalają na ocenę nie tylko jednego przedsiębiorstwa, ale również wybranych grup. Analizy będą dotyczyły skuteczności społeczno-ekonomicznej spółdzielni socjalnych w województwie łódzkim na podstawie danych zebranych w badaniach własnych.
128
Tab. 3.9 Wskaźniki rezultatów działalności przedsiębiorstw społecznych Rezultaty Jednostka Przedsiębiorstwo Społeczność Region
I. EKONOMICZNE Bezpośrednie Wynagrodzenie Liczba pracowników
Obrót
Dochód pozahandlo-wy
Dostęp do sieci do-staw
Liczba nowych przed-siębiorstw w społeczno-ści
Liczba miejsc pracy utworzonych w spo-łeczności
Liczba nowych przedsię-biorstw społecznościo-wych w regionie Liczba miejsc pracy utworzonych w przed-siębiorstwach społeczno-ściowych w regionie
Pośrednie Poprawa wła-snych umiejętno-ści Poprawa szans na zatrudnienie Wzrost przepływów pieniężnych Wzrost innowacyjno-ści i kreatywnoinnowacyjno-ści Utworzenie dodatko-wych miejsc pracy (dostawcy)
Wzrost przepływów pieniężnych
Lokalne opodatkowanie Wzrost dobrobytu spo-łeczności
Utworzenie dodatko-wych miejsc pracy w regionie
Wzrost przepływów pieniężnych Opodatkowanie Wzrost dobrobytu regio-nu
Oszczędności w wydat-kach publicznych
II. SPOŁECZNE Bezpośrednie Poprawa dostępu
do usług Poprawa jakości życia
Stworzenie tożsamo-ści kulturowej przed-siębiorstwa
Dostawa usług Wkład w kapitał spo-łeczny
Dostawa usług Wkład w kapitał spo-łeczny Pośrednie Wzrost: - wiary w siebie - niezależności - satysfakcji siły - szacunku do siebie - sieci relacji Możliwość interakcji społecznej
Sieci kontaktów mię-dzyorganizacyjnych Zaufanie międzyorga-nizacyjne Żywotność społeczności - niezależność - siła - własna determinacja - współpraca - interakcje społeczne - zaangażowanie spo-łeczności w działanie Żywotność regionu Wzrost atrakcyjności regionu jako miejsca do życia, pracy i odwiedza-nia III. ŚRODOWISKOWE Bezpośrednie Podniesienie atrakcyjności miejsca, jako miejsca do pracy Odnowienie starych budynków Ponowne wykorzysta-nie wykorzysta-nieużywanego majątku Regeneracja infrastruk-tury w społeczności Regeneracja infrastruktu-ry w regionie Pośrednie Podniesienie atrakcyjności miejsca, jako miejsca do życia i odwiedzania Podniesienie atrakcyj-ności miejsca, jako miejsca do życia i odwiedzania
Wzrost atrakcyjności społeczności, jako miej-sca do życia, pracy i odwiedzania
Wkład w lokalny kapi-tał ekologiczny
Wzrost atrakcyjności regionu, jako miejsca do życia, pracy i odwiedza-nia
Wkład w plan zrówno-ważonego
rozwoju
Wkład w regionalny kapitał ekologiczny
Źródło: Haugh H., Przedsiębiorstwo społeczne: Więcej niż wynik ekonomiczny i indywidualny zysk, [w] Mair J., Robinson J., Hockerts K. 2010, s. 214-215.
129