Spółdzielczość socjalną porównywalną z polską można spotkać w niewielu krajach. Nie oznacza to, że sfera działalności związanej z reintegracją społeczną i zawodową poprzez za-trudnienie socjalne jest w większości państw niezagospodarowana. Wręcz zwykło się wyróż-niać w krajach UE pewien dominujący rodzaj podmiotów ekonomii społecznej określanych mianem przedsiębiorstw społecznych integracji zawodowej (work integration social
enterpri-ses). Celem ich działalności jest niesienie pomocy niskokwalifikowanym bezrobotnym w
od-nalezieniu się na otwartym rynku pracy. Organizacje te reintegrują zawodowo i społecznie poprzez różnego typu użyteczne aktywności. W wielu krajach europejskich stworzono dla takich organizacji odpowiedni system wsparcia publicznego, aby jeszcze lepiej wykorzysty-wać ich potencjał w omawianym zakresie.270
Każdy kraj przyjmuje w tym zakresie swoje indywidualne rozwiązania, wynikające z tradycji społeczno-gospodarczej. W tabela 4.2 po-równano rozwiązania dotyczące przyjętego w Polsce systemu spółdzielczości socjalnej z róż-nymi formami przedsiębiorstw społecznych integracji zawodowej w wybranych krajach UE.
Tab. 4.2 Przedsiębiorstwa społeczne integracji zawodowej w wybranych krajach UE w porównaniu ze spółdzielczością socjalną w Polsce
Kraj Formy prawne przedsiębiorstw spo-łecznych integracji zawodowej Podobieństwa z polskimi
spółdzielniami socjalnymi Różnice z polskimi spółdzielniami socjalnymi
Belgia spółki użyteczności społecznej
- prowadzą reintegrację spo-łeczno-zawodową osób o różnych przyczynach wy-kluczania społecznego, - tworzą miejsca pracy cza-sowe lub długoterminowe, których powstanie jest finan-sowane ze środków publicz-nych,
- finansowanie ze środków publicznych maleje z upły-wem czasu.
- nie działają na zasadach spółdziel-czych,
- prowadzą programy praktyk i staży, - występuje wiele programów wsparcia dla takich organizacji na poziomie re-gionalnym.
Dania przedsiębiorstwa spo-łeczności lokalnej
- dobrze wpasowują się w definicję EMES.
- nie działają na zasadach spółdziel-czych,
- prowadzą programy szkoleń i
269 Więcej, nt. rekomendowanych zmian prawnych w dalszej części pracy.
270 Defourny J., Nyssens M., Social enterprise in Europe: Introduction to an update, [w] Defourny J., Nyssens M. (red.), Social enterprise in Europe: recent trends and developments, EMES European Research Network, Liege, 2008, s. 8.
138
nienia czasowego,
- najczęściej powstają ze współdziałania samorządu z trzecim sektorem,
- poprzez system finansowania są pod silnym wpływem rządowym.
Finlandia - centra pracy, - zakłady chronione, - stowarzyszenia bez-robotnych,
- spółdzielnie pracy.
- mogą występować w formie spółdzielczej.
- przedsiębiorstwa społeczne są dedy-kowane tylko dla reintegracji zawodo-wej,
- aby móc korzystać z określenia „przedsiębiorstwo społeczne” musza zatrudniać co najmniej 30% długotrwale bezrobotnych lub niepełnosprawnych oraz przynajmniej 1 osobę niepełno-sprawną,
- nie otrzymują specjalnego wsparcia ze strony rządu.
Francja spółdzielnie wspólne-go interesu
- działają na zasadach spół-dzielczych,
- brak odpowiedniego systemu wsparcia publicznego dla takich organizacji, - ich funkcjonowanie ma się opierać na połączeniu sił beneficjentów, z wolonta-riuszami trzeciego sektora, administra-cją publiczną i biznesem,
- mała liczebność tego typu organizacji (w 2007 roku w całej Francji było ich poniżej 100).
Irlandia - spółki non-profit - stowarzyszenia, - spółdzielnie.
- mogą występować w formie spółdzielczej,
- świadczą głównie usługi zatrudnienia socjalnego.
- mają silne powiązanie (wsparcie i ścisła współpraca) z instytucjami ryn-ku pracy.
Niemcy - spółdzielnie, - stowarzyszenia, - fundacje, - spółki non-profit.
- mogą występować w formie spółdzielczej.
- brak jakichkolwiek szczegółowych rozwiązań prawnych dla przedsię-biorstw społecznych integracji zawo-dowej – zdarzają się tylko jako całko-wicie oddolne inicjatywy.
Portugalia Firmy integracyjne w formie spółdzielni, stowarzyszenia i in-nych.
- mogą występować w formie spółdzielczej.
- sektor rozwijany według przyjętego państwowego schematu „firmy integra-cyjnej”, do którego mogą przystępować różne formy prawne podmiotów. Szwecja - spółdzielnia socjalna,
- spółka non-profit, - stowarzyszenia.
- co do zasady reintegracja zawodowa przez spółdzielnie socjalne odbywa się na po-dobnej zasadzie samopomocy jak w Polsce.
- spółdzielnie socjalne często ściśle współpracują z instytucjami rynku pra-cy, jako podwykonawcy zadań.
Wielka Brytania
- spółki non-profit - stowarzyszenia, - spółdzielnie.
- mogą występować w formie
spółdzielczej. - brak odpowiedniego systemu wsparcia publicznego dla takich organizacji. Włochy - spółdzielnia socjalna - funkcjonują spółdzielnie
socjalne o identycznych ce-chach jak w Polsce (pierwo-wzór dla polskich rozwiązań).
- funkcjonuje specjalny typ spółdzielni socjalnych, których celem jest dostar-czanie usług społecznych.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Defourny J., Nyssens M. 2008 s. 13-36.
W Wielkiej Brytanii przedsiębiorstwami społecznymi integracji zawodowej są organiza-cje o statusie dobroczynnym, które zorganizowane są w formie spółek z ograniczoną odpo-wiedzialnością, stowarzyszeń, czy spółdzielni, których pracownikami i/lub
współwłaścicie-139
lami są osoby zagrożone wykluczeniem społecznym.271
Podobne przedsiębiorstwa społeczne działają również w Irlandii i Austrii, jednakże w tym drugim przypadku beneficjenci nie są współwłaścicielami organizacji, choć zazwyczaj są mocno reprezentowani we władzach ta-kich przedsiębiorstw społecznych.272
W Niemczech natomiast podobną działalność prowadzą najczęściej stowarzyszenia. Inne dopuszczalne w prawie niemieckim formy przedsiębiorczo-ści społecznej to spółdzielnia i spółka z ograniczoną odpowiedzialnoprzedsiębiorczo-ścią. Wyodrębnionej formy spółdzielni socjalnej nie odnajdziemy.273
W Finlandii, na kanwie wzrostu zainteresowania gospodarką społeczną w latach 90. XX wieku, wprowadzono dwa rodzaje podmiotów realizujących cele charakterystyczne dla spół-dzielczości socjalnej: spółdzielnie pracy oraz centra pracy. Centra pracy są przedsiębiorstwa-mi o celach społecznych, realizującyprzedsiębiorstwa-mi je poprzez zatrudnienie socjalne oraz przeznaczanie zysków na cele statutowe. Od polskich spółdzielni socjalnych różnią się ograniczonym uczestnictwem beneficjantów w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Spółdzielnie pracy powoła-no do walki z długotrwałym bezrobociem. Osoby długo pozostające poza rynkiem pracy mo-gą liczyć na wsparcie ze strony państwa w momencie przystąpienia do takiej spółdzielni. Fiń-skie spółdzielnie pracy są mocno związane z lokalnymi wspólnotami obywatelskimi: wyrasta-ją z nich oraz mocno swoje wspólnoty wspierawyrasta-ją. Dodatkowo są silnie związane z miejsco-wymi firmami i władzami samorządomiejsco-wymi. W porównaniu do centrów pracy charakteryzują się dużą elastycznością organizacji pracy oraz uczestnictwem beneficjantów w zarządzaniu podmiotem.274
We Francji funkcjonują spółdzielnie wspólnego interesu, których celem jest z jednej stro-ny zaangażowanie różnego typu interesariuszy (pracowników, beneficjentów, wolontariuszy, wspierających finansowo) za pomocą systemu demokratycznego i partycypacyjnego zarzą-dzania, który gwarantuje trwałość celów społecznych przedsiębiorstwa. Z drugiej strony or-ganizacje te mają dostęp do szerokiego systemu wsparcia ze środków publicznych i
271 Sienicka A., Formy prawne przedsiębiorstw społecznych Anglii i Walii, Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa 2006, s. 9.
272 Michalik A., Spółdzielnia socjalna jako platforma wymiany doświadczeń i podnoszenia kompetencji zawo-dowych, Ekonomia Społeczna 1/2011, s. 30-31.
273 Birkholzer K., Rozwój i perspektywy gospodarki społecznej i trzeciego sektora w Niemczech, [w] Leś E., Ołdak M., Przedsiębiorstwo społeczne w rozwoju lokalnym, Collegium Civitas Press, Warszawa 2007, s. 180-181.
274
140
nych, dzięki czemu mogą lepiej realizować cele społeczne związane z reintegracją społeczno-zawodową beneficjentów.275
Rozwiązania bardziej zbliżone do polskiego modelu można znaleźć w Belgii, Portugalii, Grecji, czy Hiszpanii. W Belgii podmioty w formie spółek prowadzą reintegrację zawodową wspólników276
, przy okazji wzmacniając u nich poczucie odpowiedzialności za wspólnie prowadzoną organizację. Podmioty te funkcjonują w oparciu o zasady spółdzielcze i są uzna-wane przez miejscowy odpowiednik Krajowej Rady Spółdzielczej. W Portugalii realizacja idei spółdzielczości socjalnej odbywa się poprzez firmy integracyjne posiadające status spół-dzielni lub stowarzyszenia. W przypadku przyjęcia formuły spółspół-dzielni uzyskują one status spółdzielni solidarności społecznej. Podmioty te stanowią element systemu podejmującego działania interwencyjne, mające na celu wspieranie osób wykluczonych, co ma prowadzić do reintegracji społeczno-zawodowej poprzez podjęcie w przyszłości zatrudnienia na otwartym rynku pracy, nawet w roli właścicieli własnych podmiotów gospodarczych. W Grecji funk-cjonują spółdzielnie socjalne praktycznie identyczne jak w Polsce, jednak ich działania ogra-niczają się tylko do grupy wykluczonych z powodu zaburzeń psychicznych. W Hiszpanii wie-le oddolnych inicjatyw obywatelskich, mających na celu reintegrację społeczną i zawodową poprzez pracę, przyjmuje formę spółdzielni inicjatyw socjalnych. Ich dobre rezultaty w zwal-czaniu bezrobocia zaowocowały dużym wsparciem tego typu podmiotów ze strony władz lokalnych i dalszym rozwojem.277
Wydzielona forma prawna spółdzielni socjalnej funkcjonuje również w Szwecji. Organi-zacje te wykazywały się dużą skutecznością w działaniach z zakresu reintegracji społecznej i dobrym rozeznaniem realiów rynku pracy. Dlatego z biegiem czasu współpraca pomiędzy nimi, a instytucjami rynku pracy zacieśniała się. Obecnie wiele z nich uzyskało status podwy-konawcy w publicznych programach z zakresu aktywnej polityki rynku pracy.278
Polska spółdzielczość socjalna została utworzona w oparciu o doświadczania włoskie, gdzie w 2005 r. działało ponad 7000 takich organizacji, które zrzeszały około 250 tys. człon-ków. Gwałtowny rozwój spółdzielnie socjalne przeżyły w latach 70. ubiegłego wieku, kiedy w wyniku kryzysu gospodarczego pojawiło się duże bezrobocie, a wraz z nim szereg innych problemów związanych z zagrożeniem biedą. Początkowo organizacje te rozwijały się bez
275 Galera G., Borzaga C., Social enterprise. An international overview of its conceptual evolution and legal implementation, http://www.fdsc.ro/library/files/prometeus/Social_enterprise.An_international_overview.pdf [dostęp na 03.09.2014], s.12.
276 Wcześniej zagrożonych wykluczeniem społecznym. 277 Michalik A. 2011, op. cit., s. 31-32.
278
141
szczegółowych uregulowań prawnych a pierwsza ustawa o spółdzielniach socjalnych powsta-ła dopiero w 1991 roku. Ustawa definiuje spółdzielnie socjalną jako organizację silnie zako-rzenioną lokalnie, której celem działania jest służenie społeczeństwu. Organizacja musi pro-mować rozwój osobisty i społeczną integrację osób, nie może być jedynie dostarczycielem usług. W przeciwieństwie do tradycyjnych spółdzielni powinna działać na rzecz całego społe-czeństwa, a nie tylko zrzeszonych członków.279
We Włoszech spotyka się spółdzielnie socjalne trzech typów:
spółdzielnie socjalne typu „A”, których podstawowym celem jest dostarczanie usług spo-łecznych, zdrowotnych i edukacyjnych,
spółdzielnie socjalne typu „B”, których celem jest społeczna i zawodowa reintegracja członków, przy czym branża nie ma znaczenia,
spółdzielnie socjalne mieszane, które łączą oba cele, czyli poprzez usługi o charakterze społecznym dokonują społecznej i zawodowej reintegracji członków.280
Włochy mają zdecydowanie dłuższą tradycję jeśli chodzi o spółdzielczość socjalną od Polski, co objawia się również w liczbie podmiotów i ich beneficjentów, która w przypadku Włoch jest zdecydowanie większa. Porównując polskie spółdzielnie socjalne do włoskich, można w przypadku naszego kraju wyróżnić spółdzielnie typu B i mieszanego. Polskie prze-pisy nie przewidują powstawania organizacji typu A jak we Włoszech, ale samorządy lokalne mogą powoływać spółdzielnie socjalne osób prawnych, których zakres usług można określić zgodnie z lokalnymi potrzebami, np. w zakresie usług społecznych związanych z opieką nad osobami starszymi. Jednak do tej pory samorządów lokalnych, które zdecydowałyby się na taki krok jest w Polsce niewiele.281
Doświadczenia włoskie wskazują kilka mocnych stron spółdzielczości socjalnej. Organi-zacje te ze względu na niewielkie rozmiary działają lokalnie i są blisko potrzeb mieszkańców. Przejawiają dużą zdolność tworzenia i wykorzystywania kapitału społecznego, czyli sieci powiązań pomiędzy mieszkańcami. Dodatkowo, obejmują wykwalifikowane zasoby ludzkie wśród współpracujących wolontariuszy i pracowników. Zatrudniają ludzi charakteryzujących się altruizmem. Charakteryzują się też wysoką skutecznością świadczenia usług społecznych
279 Brzozowska J., Usługi społeczne świadczone przez spółdzielnie socjalne [w] Grewiński M., Rymsza M. 2011 s. 227-229.
280
Thomas A., The Rise of Social Cooperatives in Italy, International Journal of Voluntary and Nonprofit Or-ganizations, Vol. 15, No. 3, 2004, s. 247-248.
281 W województwie łódzkim jest tylko jeden przykład organizacji powołanej przez jednostkę samorządu teryto-rialnego. Gminy Brzeziny i Rogów współtworzą Spółdzielnię Socjalną Comunal Service, która świadczy różno-rodne usługi komunalne dla gmin.
142
dzięki niezależności od państwa. Dostrzega się we Włoszech również słabe strony spółdziel-czości socjalnej. Zauważono, że podmioty te stają się coraz bardziej uzależnione od władz publicznych i ich zleceń. Zmieniające się warunki gospodarcze ukazują ich niskie zdolności do elastycznego dostosowania do potrzeb rynkowych.282
Z doświadczeń międzynarodowych można czerpać inspirację do rozwoju sektora spół-dzielczości socjalnej w Polsce. Niewątpliwie wartościowe mogłyby być wspólne inicjatywy publicznych służb zatrudnienia ze spółdzielniami socjalnymi na wzór szwedzki. Dzięki temu można by zwiększyć zrozumienie specyfiki tego sektora wśród pracowników instytucji rynku pracy, co może prowadzić do lepszego wykorzystania potencjału spółdzielni socjalnych dla reintegracji zawodowej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. Wartą rozważenia dro-gą rozwoju dla spółdzielni socjalnych jest również włoski model spółdzielni typu A, powoły-wanych w celu świadczenia usług społecznych. Taki model spółdzielni mógłby być bardzo przydatny dla wielu samorządów, które widząc niedobór pewnych usług społecznych na swo-im obszarze, dzięki spółdzielniom miałyby szansę wypełnić taką lukę, przy okazji dając pracę kilku bezrobotnym. Poza tymi dwoma przykładami trudno znaleźć więcej dobrych praktyk dla Polski, która jest jednym z liderów wykorzystania podmiotów ekonomii społecznej do integracji zawodowej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym w Europie.