Na kondycję i rozwój spółdzielni socjalnych niekorzystnie wpływał szereg barier z jakimi spółdzielcy musieli się mierzyć w działalności już od początku istnienia tych organizacji w Polsce. Do najczęściej wymienianych przez z nich należą:
1. Bariery formalno-prawne:
zbyt duże wymagania stawiane spółdzielniom socjalnym przez obowiązujące przepisy prawne (skomplikowane przepisy, rachunkowość),
niestabilność przepisów prawa,
nieznajomość przez urzędników przepisów dotyczących spółdzielni socjalnych, brak przychylności ze strony władz lokalnych,
282 Borzaga C., Santuari A., Przedsiębiorstwa społeczne we Włoszech. Doświadczenia spółdzielni społecznych, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa, 2005, s. 37-38.
143
2. Bariery finansowe:
zbyt ograniczone możliwości wsparcia finansowego ze środków publicznych, często uniemożliwiające rozpoczęcie działalności,
kryzys ekonomiczny,
brak wiarygodności kredytowej spółdzielni,
3. Bariery związane z niską jakością zasobów ludzkich:
niskie kwalifikacje założycieli i małe doświadczenie w załatwianiu spraw urzędowych, niska wydajność pracowników (osób zagrożonych wykluczeniem społecznym),
częsty brak doświadczenia założycieli i nieznajomość rynku, 4. Inne:
niewielka liczba pozytywnych przykładów działalności spółdzielni socjalnych w Polsce, szczególnie po zakończeniu okresu wsparcia budżetowego.283
Wiele z wymienionych wyżej barier jest obecnie w miarę skutecznie niwelowana dzięki zmianie ustawy o spółdzielniach socjalnych z 2009 roku. Nowe przepisy są bardziej elastycz-ne i umożliwiają m. in. włączenie do struktur spółdzielni organizacji non-profit lub eksper-tów, którzy dysponują wiedzą oraz doświadczeniem w prowadzeniu działalności gospodar-czej, co ma poprawić skuteczność działania spółdzielni socjalnych. Poza zmianami ustawy, rozwinięto również system wsparcia dla całego sektora ekonomii społecznej, jak również de-dykowany specjalnie spółdzielniom socjalnym. W otoczeniu spółdzielni działa szereg organi-zacji i instytucji, które mają wpływ na funkcjonowanie i rozwój spółdzielczości socjalnej w Polsce (rys. 4.1).
Podstawą Zintegrowanego Systemu Wsparcia Ekonomii Społecznej są OWES-y (rys. 3.2). Z założenia polem ich zainteresowań powinna być pomoc wszelkiego typu podmiotom gospodarki społecznej w danym regionie lub subregionie. Jednak do tej pory ich działania skupiały się głównie na spółdzielniach socjalnych, gdyż większość środków, którymi dotąd dysponowały była dedykowana wsparciu właśnie tej grupy organizacji. Ośrodki prowadziły działania doradcze i szkoleniowe dla różnych typów organizacji, jednak bezpośrednie wspar-cie finansowe dotyczyło tylko powstawania nowych lub rozwoju istniejących spółdzielni so-cjalnych. W województwie łódzkim na dzień 30 czerwca 2014 roku OWES-y działały przy pięciu organizacjach, takich jak:
Centrum Promocji i Rozwoju Inicjatyw Obywatelskich OPUS,
283 Misiewicz M., Początki spółdzielczości socjalnej w Polsce – uwagi praktyka [w] Leś E., Ołdak M. (red.), Z teorii i praktyki gospodarki społecznej, Collegium Civitas, Warszawa 2006, s. 130-131.
144
Fundacja Instytut Spraw Obywatelskich (INSPRO), Stowarzyszenie Wsparcie Społeczne "Ja-Ty-My", Fundacja Studiów Europejskich - Instytut Europejski, PL Europa sp. z o.o.284
OWES-y w województwie łódzkim rozwijały współpracę. To, co charakteryzowało je w skali kraju to fakt, że nie podzieliły się obszarem pod kątem terytorialnym285, a merytorycznie, czyli miały swoje specjalizacje zgodnie z posiadanymi kompetencjami. Były ważnym partne-rem dla władz samorządowych jako lokalny reprezentant sektora ekonomii społecznych, w tym spółdzielni socjalnych. W maju 2015 roku trwał proces akredytacji OWES-ów286
, do którego nie przystąpił Instytut Europejski, co oznacza, że nie będzie dłużej pełnił tej roli. W wyniku akredytacji prawdopodobnie w województwie łódzkim pozostaną tylko trzy pierw-sze Ośrodki z powyżpierw-szej listy.
Rys. 4.1 Otoczenie spółdzielni socjalnych w Polsce
Źródło: Opracowanie własne.
Samorządy lokalne oraz tworzone przez nie lokalne grupy działania są ważnymi instytu-cjami wsparcia spółdzielni socjalnych. Kwestie istnienia spółdzielni socjalnych często uza-leżnione są od przychylności oraz wsparcia merytorycznego i materialnego władz lokalnych.
284 http://mapyowes.ekonomiaspoleczna.pl/mapstest?czy_projekt_aktywny_16=1&state_province[]=1306 [do-stęp 30.06.2014].
285 OWES-y w województwie łódzkim nie działają na ściśle przypisanym terytorium subregionalnym. 286
Więcej: http://www.akses.crzl.gov.pl/Akredytacja-OWES,p4.html [dostęp na 18.05.2015]. Spółdzielnie socjalne OWES-y OZRSS Władze samorzą-dowe Lokalne grupy działania Instytucje finanso-we Instytucje rynku pracy Instytucje pomocy społ.
145
Samorządy mogą być również odbiorcami usług spółdzielni oraz ułatwiać im pozyskiwanie zleceń poprzez stosowanie klauzul społecznych przy zamówieniach publicznych. Dodatkowo spółdzielnie mogą być sposobem na łagodzenie lokalnych kwestii społecznych, w tym jednej z najistotniejszych związanej z wykluczeniem społecznym.
Istotnym elementem otoczenia spółdzielni socjalnych, jak i każdego przedsiębiorstwa, są instytucje finansowe, tj. banki, fundusze poręczeniowe, fundusze pożyczkowe. Ważne jest, aby instytucje te rozumiały specyfikę funkcjonowania podmiotów ekonomii społecznej, które choć nie nastawione na maksymalizację zysku, powinny być rentownymi przedsięwzięciami. W Polsce wiele instytucji finansowych można zaliczyć do podmiotów ekonomii społecznej (banki spółdzielcze, spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe), dzięki czemu specyficz-ne oczekiwania i potrzeby spółdzielni socjalnych mogą znaleźć partspecyficz-nera w społecznie zaanga-żowanym sektorze finansowym.
Dodatkowym, ważnym elementem otoczenia spółdzielni socjalnych jest Ogólnopolski Związek Rewizyjny Spółdzielni Socjalnych, założony w 2007 roku. Celami statutowymi OZRSS są promocja i wspieranie idei spółdzielczości socjalnej, działanie na rzecz szeroko rozumianej reintegracji społecznej i zawodowej oraz zapewnienie zrzeszonym w nim spół-dzielniom socjalnym pomocy w ich działalności statutowej. Związek realizuje swoje cele po-przez:
Współdziałanie i pomoc w zakładaniu spółdzielni socjalnych oraz w realizacji zadań sta-tutowych.
Prowadzenie szkoleń pracowników i członków spółdzielni, inicjowanie szkolnictwa spół-dzielczego.
Prowadzenie działalności instruktażowej, doradczej, wydawniczej, kulturalnej, społeczno-wychowawczej.
Inicjowanie i rozwijanie kooperacji i współpracy między spółdzielniami oraz współdzia-łanie z placówkami naukowo-badawczymi.
Współdziałanie w doskonaleniu samorządu spółdzielczego oraz współpraca z samorzą-dami gospodarczymi.
Reprezentowanie interesów zrzeszonych spółdzielni wobec organów administracji pań-stwowej i samorządu terytorialnego.
146
Prowadzenie wszelkiej innej działalności ułatwiającej spółdzielniom realizację ich celów statutowych i przedmiotu działania.
Pozyskiwanie i alokację publicznych środków krajowych i zagranicznych.287
Ważnym elementem działalności OZRSS jest prowadzenie statystyk i badań dotyczących spółdzielczości socjalnej w Polsce. Należy doceniać, że związek nie tylko objął funkcje kon-trolne nad spółdzielczością socjalną, ale pełni rolę reprezentanta środowiska przed władzami publicznymi. Związek integruje też sektor spółdzielczości socjalnej, dba o promocję dobrych praktyk. Prowadzona przez OZRSS działalność lustracyjna ma być nie tyle kontrolną, co for-mą zdiagnozowania problemów i udzielenia pomocy w ich rozwiązaniu.
W szerokim otoczeniu spółdzielni socjalnych działa też wiele instytucji publicznych, któ-re mogą mieć duży wpływ na ich funkcjonowanie. Instytucje te można pogrupować, ze względu na szczebel samorządu, do którego przynależą, i tak:
gminne – urzędy gminy i ośrodki pomocy społecznej,
powiatowe – starostwa powiatowe, powiatowe centra pomocy rodzinie (PCPR), powiato-we urzędy pracy (PUP),
wojewódzkie – urzędy marszałkowskie, regionalne ośrodki pomocy społecznej (ROPS), wojewódzkie urzędy pracy (WUP).
Dla spółdzielni nie jest istotne z jakiego szczebla samorządowego dana instytucja pochodzi, ale jaki ma zakres działalności.
Władze samorządowe mogą być ważnym partnerem spółdzielni socjalnych. To właśnie samorządy, bądź podległe im instytucje, mogą być inicjatorami powstawania spółdzielni so-cjalnych. Wspomagają je udostępniając lokale, zlecając prace, czy udzielając wsparcia finan-sowego, choćby w postaci poręczeń. Często przytaczanym przykładem dobrego partnerstwa pomiędzy samorządem a podmiotami ekonomii społecznej, w tym spółdzielniami socjalnymi, jest gmina Byczyna w województwie opolskim. W tej niewielkiej gminie ulokowane jest 5 z 36 spółdzielni socjalnych województwa opolskiego288
.
W 2004 roku Byczyna była podobna do wielu małych gmin oddalonych od dużych ośrodków miejskich. Mieszkało tam około 10 tys. mieszkańców, stopa bezrobocia przekra-czała 20%, a wśród bezrobotnych ponad połowę stanowili ludzie przed 34 rokiem życia.
287 Rozdział II, Statutu Ogólnopolskiego Związku Rewizyjnego Spółdzielni Socjalnych, http://www.ozrss.pl/statut.htm [dostęp 17.03.2012].
288
147
Władze gminy, chcąc walczyć z bezrobociem i wykluczeniem społecznym, nie mogły liczyć na rozwój sektora prywatnego na tym zubożałym obszarze. Postawiły więc na rozwój ekono-mii społecznej. Przy ośrodku pomocy społecznej utworzono w 2005 roku Centrum Integracji Społecznej. Następnie przy wsparciu gminy i Centrum powstała pierwsza w gminie spół-dzielnia socjalna, której początki są ściśle związane z pomocą ze strony gminy (poręczenia, pierwsze zlecenia). Po sukcesie tych pierwszych organizacji w gminie zaczęły pojawiać się kolejne podmioty ekonomii społecznej, w tym cztery następne spółdzielnie socjalne. Podmio-ty ekonomii społecznej odpowiadają m. in. za promocję i rozwój oferPodmio-ty turysPodmio-tycznej gminy, prowadzą obiekty turystyczne (muzea, hotele), a więc wpływają na rozwój gospodarczy całej gminy. Niemniejszą korzyścią była też przemiana społeczna, jaka nastąpiła w gminie: miesz-kańcy przeszli od stanu beznadziei i niemożności do postawy otwartej na świat, przedsiębior-czej.289
Rola instytucji rynku pracy (wojewódzkie i powiatowe urzędy pracy) w otoczeniu spół-dzielni socjalnych wiąże się przede wszystkim z faktem, że spółdzielczość socjalna jest jed-nym z narzędzi przeciwdziałania bezrobociu. Urzędy pracy często biorą czynny udział w przygotowaniu przyszłych spółdzielców do rozpoczęcia działalności oferując system szko-leń. Dodatkowo instytucje te pośredniczą w dotowaniu uruchamianych spółdzielni ze środ-ków Funduszu Pracy lub funduszy strukturalnych. Mimo wszystko potencjał tych instytucji w inicjowaniu przedsięwzięć z zakresu spółdzielczości socjalnej wydaje się mało wykorzy-stywany. Może to wynikać z niskiego poziomu wiedzy nt. spółdzielczości socjalnej u pra-cowników publicznych służb zatrudnienia.
Instytucje pomocy społecznej (ośrodki pomocy społecznej, powiatowe centra pomocy ro-dzinie, regionalne ośrodki polityki społecznej), mają dużą rolę do odegrania w tworzeniu spółdzielni socjalnych. Te organizacje pracują na co dzień z potencjalnymi spółdzielcami i mogą być inicjatorem tego typu inicjatyw. Pomysły na założenie spółdzielni socjalnej mogą, a wręcz powinny pojawiać się przy okazji działań instytucji pomocy społecznej.
Każda z wyżej opisanych organizacji zajmuje ważne miejsce w systemie spółdzielczości socjalnej i ma duże znaczenie dla rozwoju tych przedsiębiorstw społecznych. Istotne jest, aby w szczególności instytucje publiczne uświadomiły sobie potencjał jaki niesie ze sobą spół-dzielczość socjalna dla lokalnego rozwoju społeczno-ekonomicznego.
289 Wzorek A., Gmina, której chce się chcieć, Wspólnota. Pismo Samorządu Terytorialnego, 52/2011, http://www.wspolnota.org.pl/artykul/13628,gmina-kt%C3%B3rej-chce-si%C4%99-chcie%C4%87, [dostęp 2.04.2011].
148