Proces wychodzenia z wykluczenia społecznego nazywany jest inkluzją społeczną – włą-czeniem do społeczeństwa, czyli stworzeniem osobom zagrożonym wykluwłą-czeniem społecz-nym możliwości uzyskania szans i odpowiednich zasobów potrzebnych do pełnego uczestnic-twa w życiu ekonomicznym, kulturalnym i społecznym oraz uzyskanie poziomu życia trak-towanego jako normalny w danym społeczeństwie.88
Proces ten jest jednym z najważniej-szych we współczesnej polityce społecznej, jednak jego skuteczność jest ciągle na dość ni-skim poziomie.
Inkluzji nie można jednak traktować po prostu jako pojęcia przeciwstawnego wyklucze-niu, gdyż w praktyce są to zjawiska przenikające się, a ich dogłębna analiza często prowadzi do paradoksów, np. działania polityki społecznej o charakterze inkluzyjnym, często prowadzą do pogłębienia wykluczenia społecznego osób taką pomocą objętych. Aby nadać temu proce-sowi właściwy sens należy go rozpatrywać w trzech wymiarach: politycznym, ekonomicznym i obywatelskim (tab. 2.1)89.
Tab. 2.1 Trzy wymiary inkluzji społecznej Wymiar inkluzji
społecznej: Charakterystyka:
Polityczny Można rozpatrywać na dwóch poziomach: indywidualnym i terytorialnym. Pod pojęciem poziomu indywidualnego kryje się rozszerzanie praw jednostek: od prawa do wolności, przez prawa polityczne po prawo do zabezpieczenia społecznego. Poziom terytorialny odnosi się do obszaru kontynentu europejskiego, który po wiekach wojen stał się oazą względnego dobrobytu, tolerancji i pokoju. Obszar ten obejmuje coraz więcej krajów. Ekonomiczny Związany jest z posiadaniem pracy, która poza związanymi z nią korzyściami
ekonomicz-nymi oznacza często uzyskanie dodatkowych praw społecznych (możliwość nabycia wielu praw związana jest w wielu krajach z posiadaniem pracy, np. prawo do emerytury). Brak pracy oznacza również swoistą stygmatyzację społeczną jako osoby nieprzydatnej społe-czeństwu.
Obywatelski Związany z aktywną partycypacją społeczną. Może się wiązać z działaniami inkluzyjnymi podejmowanymi przez organizacje społeczne (trzeci sektor, podmioty ekonomii społecz-nej), jak również wszelkiego typu niesformalizowane grupy (sąsiedzkie, rodzina). Wymiar ten może być uzupełnieniem pierwszych dwóch, ale nie może ich całkowicie zastąpić.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Woodward A., Kohli M., Inclusions and Exclusions in European Societies, Routledge, London and New York, 2003, s. 4-8.
88
Szatur-Jaworska B., Uwagi o ekskluzji i inkluzji na przykładzie polityki społecznej wobec osób starszych, [w.] Grotowska-Leder J., Faliszek K. (red.), Ekskluzja i inkluzja społeczna. Diagnoza – uwarunkowania – kierunki działań, AKAPIT-DTP, Toruń 2005 s. 63.
89 Woodward A., Kohli M., Inclusions and Exclusions in European Societies, Routledge, London and New York, 2003, s. 1-4.
56
Skuteczna strategia działań z zakresu włączenia społecznego musi uwzględniać przy-najmniej pierwsze dwa wymiary, tj. związane z polityką państwa oraz reintegracją zawodową. Wymiar obywatelski, choć pewnie nie zawsze konieczny, może być doskonałym uzupełnie-niem takiej strategii, co znacznie podnosi jej efektywność.
Prowadzenie działań inkluzyjnych w wymienionych trzech wymiarach oznacza wdraża-nie w praktyce wielosektorowej polityki społecznej. Opiera się ona na takich działaniach, w których państwo i jego instytucje nadal pełnią podstawową rolę, jednak dowartościowuje się inne organizacje, które realizują różne zadania polityki społecznej. Administracja pań-stwowa powinna zachować swoje funkcje legislacyjne, programujące, finansowania oraz in-strumenty kontroli i koordynacji realizacji zadań społecznych. Jednak trudno nie dostrzec, że sektor obywatelski, w ostatnich latach stał się poważnym partnerem państwa i samorządów w kreowaniu polityki społecznej. Oczywiście w tym samym czasie urosła również rola sekto-ra prywatnego, jednak w tym przypadku należy być bardziej ostrożnym w cedowaniu funkcji społecznych, gdyż organizacjom z tego sektora przyświeca przede wszystkim chęć maksyma-lizacji zysku, więc dobro ludzi zagrożonych wykluczeniem społecznym nigdy nie będzie dla nich priorytetem.90
Konieczność współpracy z sektorem prywatnym i pozarządowym w zakresie prowadze-nia aktywizacji zawodowej poprzez zlecanie zadań reintegracyjnych dostrzegł również polski ustawodawca w nowelizacji Ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy.91
Pluralizacja polityki społecznej, polegająca na przekazywaniu zadań do sektora prywat-nego i społeczprywat-nego, może być istotnym zabiegiem „socjalprywat-nego odchudzenia państwa”. Proce-sy uspołecznienia i komercjalizacji polityki społecznej obserwuje się już od kilku lat, a na styku tych procesów funkcjonuje gospodarka społeczna (ekonomia społeczna). Ideą gospo-darki społecznej jest przede wszystkim zaspokajanie potrzeb wybranych grup społecznych.92 Tym samym, podmioty gospodarki społecznej takie jak spółdzielnie działają na zasadach ryn-kowych, ale mają wyraźnie postawione cele społeczne. W przypadku spółdzielni socjalnych jest to pomoc swoim członkom w zakresie reintegracji społeczno-zawodowej. Zatem mogą one odciążyć państwo w zakresie usług społecznych, a być może nawet doprowadzić do
90
Grewiński M., Wielosektorowa polityka społeczna. O przeobrażeniach państwa opiekuńczego, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej TWP, Warszawa 2009, s. 391-394.
91 Zob. Art. 1, Ustawa z dnia 14 marca 2014 o zmianie ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pra-cy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. 2014 poz. 598)
92
57
modzielnienia się części beneficjentów pomocy społecznej. Co ważne, pomoc może być do-stosowana do indywidualnego zapotrzebowania beneficjenta.
Budowanie strategii przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu należy rozpocząć od osadzenia jej w odpowiednich ramach czasowych i przestrzennych. Żadna strategia nie będzie skuteczna, jeśli efekty będą oczekiwane w krótkim czasie. Proces inkluzji społecznej wymaga dość długiego czasu, trwającego o wiele dłużej niż rok. Umiejscowienie procesu inkluzji w odpowiednich ramach przestrzennych również ma duże znaczenie dla jego skuteczności, np. realizacja działań inkluzyjnych w przestrzenia gett wielkomiejskich, gdzie brakuje do-brych wzorców do naśladowania w najbliższym sąsiedztwie może wpływać na niską efek-tywność tych działań. Problemem jest również społeczne zrozumienie dla prowadzenia dzia-łań inkluzyjnych, gdyż bardzo często ludzie utrzymujący dość wysoki standard życia nie są zainteresowani jakimikolwiek kontaktami z osobami wykluczonymi, woleliby nie wiedzieć o ich istnieniu. Dlatego budowanie strategii przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu nale-ży rozpocząć od uświadomienia reszcie społeczeństwa wagi i zakresu problemu, następnie należy dobrać indywidualne rozwiązania, gdyż każdy przypadek wykluczonego trzeba rozpa-trywać osobno oraz wypracować programy trwale poprawiające sytuację ekonomiczną wy-kluczonych, które nie są stygmatyzujące, jak np. system zasiłków.93
Mając na uwadze powyż-sze uwagi trudno oczekiwać indywidualnego podejścia do beneficjenta od programów pu-blicznych – takie założenia mogą spełniać właściwie tylko wyspecjalizowane organizacje pozarządowe i podmioty ekonomii społecznej. Polityka społeczna ukierunkowana na rozwią-zywanie problemów pojedynczych osób poprzez zindywidualizowane podejście praktycznie musi zakładać współpracę z sektorem pozarządowym i prywatnym. Zatem wpisuje się w mo-del trójsektorowej polityki społecznej.
Złożoność problemu przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu powoduje, że można wyróżnić szereg strategii prowadzenia działań w tym zakresie. Tabela 2.2 przedstawia jedną z możliwych typologii strategii inkluzji społecznej ze względu na jej cele.
93 Estivill J., Concepts and strategies for combating social exclusion. An overview, ILO, Genewa 2003, s. 91-100.
58
Tab. 2.2 Strategie przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu Typ strategii Charakterystyka
Strategie reproduktywne U podstaw strategii leży założenie, że bieda była, jest i będzie ważnym elementem porządku społecznego. Prowadzenie działań przeciwdziałających biedzie w jed-nym obszarze powoduje równolegle negatywne skutki na innych polach. Podkre-śla się motywujący do pracy charakter możliwości popadnięci w biedę dla reszty społeczeństwa.
Strategie paliatywne i lecznicze
Ograniczają się do pomocy, często o charakterze jednorazowym, w sytuacjach krytycznych, kryzysowych, klęsk żywiołowych itp., gdy osoby objęte pomocą nie mają wpływu na pojawienie się zagrożenia wykluczeniem społecznym.
Strategie prewencyjne Zagłębiają się w przyczyny występowania wykluczenia społecznego i starają się eliminować jego przyczyny (nie tylko skutki). Działania podejmowane są na po-lach ochrony zdrowia, edukacji, kształcenia ustawicznego, itp. Często są uzupeł-niane przez działania o mniejszym zasięgu – plany lokalne, czy programy pilota-żowe.
Strategie emancypacyjne Działania realizowane najczęściej przez organizacje z trzeciego sektora przy współdziałaniu różnych podmiotów społeczno-ekonomicznych i publicznych. Celem jest wyeliminowanie przypadków wykluczenia i włączenie osób przez nie dotkniętych jako pełnowartościowych członków społeczeństwa.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: J. Estivill, Concepts and strategies for combating social exclusion. An overview, ILO, Genewa 2003, s. 100-103.
Niezależnie od obranej strategii inkluzyjnej należy dobrać odpowiednie metody działania i budżet do wytyczonego celu, w przeciwnym wypadku będzie ona nieskuteczna. Za cel nale-ży przyjąć ideę, która pozwoli na zbudowanie odpowiedniego zespołu do jej realizacji – sze-rokiego porozumienia między różnego typu podmiotami realizującymi strategię. Ze względu na wielowymiarowość wykluczania społecznego proces inkluzji powinien być oparty na mak-symalnie szerokim partnerstwie, solidarności, partycypacji i porozumieniu w działaniach. W przeciwnym razie istnieje zagrożenie, że działania inkluzyjne mogą zawierać w sobie ele-menty społecznie wykluczające.94
Dodatkowo ze względu na indywidualny charakter wyklu-czenia społecznego skuteczne strategie powinny być osadzone na szczeblu lokalnym. Wszel-kie dokumenty na poziomie międzynarodowym, czy krajowym dają tylko ogólne założenia, zaś cele dotyczące działań inkluzyjnych powinny być przyjęte tylko na szczeblu lokalnym. Tym samym rozwiązania szczegółowe muszą się znacznie różnić między poszczególnymi regionami. Dzięki temu będą lepiej dopasowane do specyfiki problemu wykluczenia społecz-nego występującego na danym terenie. Polski model polityki społecznej zmierza właśnie w kierunku modelu trójsektorowego. Praktyczne rozwiązania w tym zakresie przedstawiono w podrozdziale 2.5 na poziomie krajowym oraz w podrozdziale 2.6 dla województwa łódz-kiego.
94
59
2.2 Praca i jej rola w życiu człowieka. Możliwości reintegracji