Zgodnie z tab. 4.4 we wrześniu 2014 roku w województwie łódzkim zarejestrowanych było 85 spółdzielni socjalnych. Najwięcej spółdzielni socjalnych – 36, powstało w roku 2013, co ma związek z dużą aktywnością OWES-ów w tym czasie oraz faktem, że wtedy też koń-czyło się wiele prowadzonych przez nie projektów, polegających na tworzeniu spółdzielni socjalnych finansowanych z EFS. Wzmożoną aktywność w powstawaniu spółdzielni socjal-nych można zaobserwować od roku 2011, kiedy wystartowały pierwsze ww. projekty. Dzięki tej pomocy w roku 2011 utworzono 13 spółdzielni socjalnych, a w kolejnym roku - 12. W latach 2005-2010 powstawały pojedyncze podmioty (2-6 rocznie), które albo były
313
174
sowane ze środków Funduszu Pracy albo zupełnie bez wsparcia zewnętrznego. W roku 2014 OWES-y zamykały swoje projekty i w tym czasie powstała zaledwie jedna spółdzielnia. Można oczekiwać, że sporo osób zainteresowanych utworzeniem spółdzielni socjalnej w tym czasie wyczekiwało na uruchomienie środków w ramach nowej pespektywy finansowej UE.
Nie wszystkie spółdzielnie socjalne z województwa łódzkiego wzięły udział w badaniu, lecz praktycznie dla wszystkich możliwe było wskazanie branży w jakiej działały – czasem było to kilka branż. Tabela 5.4 przedstawia branże wybierane przez spółdzielnie socjalne w województwie łódzkim.
Tab. 5.4 Podział branżowy spółdzielczości socjalnej w województwie łódzkim stan na 15 września 2014
Branża Liczba spółdzielni socjalnych
Gastronomia 12
Handel (np. produkcja rolna, zdrowa żywność, e-papierosy) 8 Działalność artystyczna, wsparcie kultury, edukacja artystyczna 7
Opieka nad dziećmi, przedszkola 6
Rzemiosło, sztuka użytkowa 6
Usługi remontowe i budowlane 6
Poligrafia i produkcja materiałów reklamowych 4
Usługi porządkowe 4
Usługi dla biznesu (np. co-working, wynajem sal, niszczenie dokumentów) 3
Pielęgnacja terenów zielonych 2
Usługi opiekuńcze 2
Działalność psychoterapeutyczna 1
Pośrednictwo finansowe 1
Pośrednictwo handlu nieruchomości 1
Prowadzenie hostelu 1
Prowadzenie schroniska dla zwierząt 1
Rehabilitacja niepełnosprawnych 1
Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań własnych; stron internetowych spółdzielni; baz danych: www.ngo.pl, www.ozrss.pl, http://www.spoldzielniesocjalne.org/ [dostęp na 15.09.2014].
Zdecydowanie najpopularniejszą branżą wśród spółdzielni socjalnych była działalność gastronomiczna. Najczęściej związana była ze specyficznymi niszami, jak kuchnia wegańska, wegetariańska, czy sprzedaż świeżo wyciskanych soków. Kilka spółdzielni prowadziło też bary z obiadami domowymi. Spółdzielnia w Tomaszowie Mazowieckim prowadziła catering w domu pomocy społecznej na zlecenie gminy. Zidentyfikowano 8 spółdzielni socjalnych w regionie, które zajmowały się różnego typu działalnością handlową. Ponadto, 7 spółdzielni prowadziło działalność artystyczną lub kulturalną, także o bardzo zróżnicowanym profilu, np.: sala koncertowa, kina, produkcja scenografii teatralnych i inne. Niestety tylko pojedyn-cze spółdzielnie prowadziły działalność w zakresie usług społecznych, w szpojedyn-czególności opie-ki nad starszymi, czy rehabilitacji osób niepełnosprawnych. Na tym polu istotne jest, aby większą aktywność przejawiały samorządy lokalne, które mogą takie usługi zamawiać. Spół-dzielnie socjalne o nietypowych profilach działalności najczęściej lokują się w Łodzi, gdzie
175
łatwiej o klientów dla tego typu przedsięwzięć. Spółdzielnie świadczące usługi społeczne, komunalne i w branżach tradycyjnych odnajdziemy przede wszystkim w mniejszych miastach regionu łódzkiego, gdzie brakuje dostępu do wielu podstawowych usług.
W Łodzi wytworzył się specyficzny model spółdzielczości socjalnej. Bardzo często te or-ganizacje zakładane są przez młodych, wykształconych ludzi po studiach humanistycznych lub artystycznych. Tworzą oni podmioty, dzięki którym mogą realizować swoje pasje, a zara-zem utrzymywać się dzięki nim. Stąd tak wiele podmiotów (17) związanych było z działalno-ścią kreatywną, jak artystyczna, kulturalna, rzemieślnicza, reklamowa, czy sztuki użytkowej. W przypadku tego typu założycieli nawet dość typowe branże jak gastronomia charakteryzo-wały się elementami wyróżniającymi, trafiającymi do nisz rynkowych, takich jak wegetaria-nie, weganie.
Wśród zbadanych spółdzielni socjalnych większość była założona przez osoby fizyczne (32 przypadki na 41 analizowanych). Możliwość zakładania spółdzielni przez osoby prawne istnieje stosunkowo krótko, od roku 2009. Pozostałe 9 badanych organizacji było założone przez organizacje pozarządowe, a w jednym przypadku wśród założycieli była również jed-nostka samorządu terytorialnego. Wyjątkowy był przypadek Spółdzielni Socjalnej „Comunal Service” z Brzezin, która została założona przez osoby fizyczne, jednak nie radziła sobie na rynku, więc władze lokalne postanowiły ją przekształcić w spółdzielnię socjalną osób praw-nych314. Przeprowadzono proces swoistej nacjonalizacji i w chwili badania jedynymi człon-kami tej organizacji były Gminy Brzeziny oraz Rogów. Spółdzielnia rozwinęła się, zatrudnia-ła ponad 20 osób, pełnizatrudnia-ła funkcję zakzatrudnia-ładu usług komunalnych dla obu gmin. Ogólnie jednak jednostki samorządu terytorialnego (JST) nie wykorzystują potencjału jaki mogą nieść za so-bą spółdzielnie socjalne, dzięki którym mogą zabezpieczać dla mieszkańców ważne usługi społeczne lub komunalne. Dodatkowo, tworzenie spółdzielni może nie wymagać wielu nakła-dów własnych, gdyż było hojnie wspierane w ostatnich latach ze środków EFS poprzez OWES-y, a JST nie korzystały z tej szansy na walkę z wykluczeniem społecznym wśród mieszkańców. Jak pokazuje tabela 5.5 badane spółdzielnie socjalne przeciwdziałały różnym typom wykluczenia społecznego swoich pracowników i członków.
314
176
Tab. 5.5 Ukierunkowanie spółdzielni socjalnych na typy zagrożenia wykluczeniem społecznym swoich członków i/lub pracowników w województwie łódzkim
Typy zagrożenia wykluczeniem społecznym występujące wśród członków i/lub pracowników spółdzielni socjalnych
Spółdzielnie socjalne, w których wystąpił dany typ: Liczba % [N=40]
Bezrobocie 33 82,5
w tym: długotrwałe bezrobocie (brak pracy powyżej 12 miesięcy) 14 35,0
Niepełnosprawność 11 27,5
w tym: choroba psychiczna, w rozumieniu przepisów o ochronie zdrowia psychicznego,
2 5,0
Zwolnienie z zakładu karnego 1 2,5
Bezdomność 0 0,0
Uchodźctwo 0 0,0
Uzależnienie od alkoholu 0 0,0
Uzależnienie od narkotyków lub innych środków odurzających 0 0,0
Brak zagrożenia wykluczeniem społecznym 7 17,5
Źródło: Opracowanie własne.
W zdecydowanej większości spółdzielni socjalnych woj. łódzkiego (33 organizacje) można spotkać osoby, które przed przystąpieniem do nich były bezrobotne, a w 14 podmio-tach - długotrwale bezrobotne. W ponad 1/4 spółdzielni pracowali niepełnosprawni, a wśród nich sporadycznie chorzy psychicznie. W jednej organizacji znalazł się również pracownik zwolniony z zakładu karnego. W zbadanych spółdzielniach socjalnych nie pracowali nato-miast bezdomni, uchodźcy, czy uzależnieni od alkoholu lub narkotyków. W 7 organizacjach można było spotkać także osoby, które nie były zagrożone wykluczeniem, ale ze względu na swoje kompetencje i kwalifikacje były spółdzielniom niezbędne do zapewnienia sprawnego funkcjonowania.
Z prezentowanych w podrozdziale 4.5 badań wynikało, że spółdzielnie socjalne w Polsce były małymi podmiotami o średniej liczbie członków na poziomie 7 osób. Tabela 5.6 przed-stawia informację o liczbie członków w badanych spółdzielniach socjalnych w województwie łódzkim w 2013 r.
Tab. 5.6 Liczba członków w badanych spółdzielniach socjalnych w województwie łódzkim w roku 2013 Liczba członków spółdzielni socjalnych w roku 2013 Spółdzielnie socjalne o danej liczbie członków:
Liczba % [N=38] dwóch, 5 13,2 pięciu, 20 52,6 sześciu, 7 18,4 siedmiu, 5 13,2 dziewięciu. 1 2,6
Źródło: Opracowanie własne.
Połowa badanych spółdzielni socjalnych w województwie łódzkim miała minimalną ustawową dla spółdzielni socjalnych liczbę 5 członków315. Największa z badanych
315
177
cji miała 9 członków. Spółdzielnie socjalne w województwie łódzkim w roku 2013 były ra-czej małe w porównaniu do reszty kraju, gdyż średnia liczba członków wynosiła 5,16, a nie uwzględniając spółdzielni socjalnych dwóch osób prawnych, było to 5,64 członków przecięt-nie w organizacji. Zatem potencjał tworzenia nowych miejsc pracy przez istprzecięt-niejące spółdziel-ni był dosyć spółdziel-niski. Aby zauważać efekt działaspółdziel-nia spółdzielczości socjalnej w perspektywie lokalnego rynku pracy, zasadne jest tworzenie kolejnych organizacji.
Najwięcej spółdzielni socjalnych powstało jako oddolna inicjatywa założycieli. W poje-dynczych przypadkach był to efekt inspiracji ze strony pracownika socjalnego, czy jakiejś organizacji lub instytucji. Różnorodne były natomiast czynniki, które wpłynęły na decyzję o założeniu spółdzielni socjalnych w województwie łódzkim (tab. 5.7).
Tab. 5.7 Czynniki, które wpływały na decyzję o założeniu spółdzielni socjalnych w województwie łódzkim według badań własnych
Czynniki wpływające na decyzję o założeniu spółdzielni socjalnej Liczba odp. % [N=40]
możliwość otrzymania szerokiego wsparcia finansowego 27 67,5 determinacja członków w postanowieniu odmiany swojego życia 21 52,5
możliwość otrzymania wsparcia merytorycznego 14 35,0
brak innych perspektyw na znalezienie pracy 10 25,0
roztoczona przez organizacje i instytucje wspierające wizja funkcjonowania spółdzielni
7 17,5
możliwość otrzymania wsparcia rzeczowego 5 12,5
zapewnienie odbioru produktów lub usług przez samorząd lokalny 4 10,0
inne czynniki 5 12,5
Źródło: Opracowanie własne.
Dwa główne czynniki, które wpłynęły na założenie ponad połowy spółdzielni, to możli-wość otrzymania szerokiego wsparcia finansowego, połączona z determinacją w postanowie-niu odmiany swojego życia. Dofinansowanie tworzenia jednostek można uznać za najważ-niejsze, gdyż w latach, gdy to finansowanie było ograniczone, powstawało bardzo mało spół-dzielni. Dla ponad 1/3 spółdzielni istotnym czynnikiem podjęcia działalności była również możliwość otrzymania wsparcia merytorycznego. Pozostałe czynniki wymienione w tab. 5.7 były również dla wielu organizacji istotne. W przypadku wielu badanych spółdzielni decydu-jąca była odpowiednia kombinacja ww. czynników. W grupie innych czynników znajdziemy głównie związane ze spółdzielniami osób prawnych, jak chęć niesienia pomocy, pasja do działalności społecznej, możliwość połączenia działalności społecznej i biznesowej, czy moż-liwość rozszerzenia działalności organizacji.
Podstawowymi organizacjami niosącymi, bądź pośredniczącymi we wszechstronnej po-mocy spółdzielniom socjalnym były Ośrodki Wsparcia Ekonomii Społecznej. Działania przez nie podejmowane były bardzo ważne dla badanych spółdzielni socjalnych, przy okazji
przy-178
czyniając się do szybkiego rozwoju całego sektora. W ocenie 2/3 spółdzielców316
usługi OWES-ów były świadczone co najmniej dobrze, 6 organizacji wskazało, że należy jeszcze trochę je poprawić, głównie w kwestii ograniczenia biurokratyzacji procedur. Zaledwie 3 or-ganizacje oceniły pomoc OWES-ów słabo, szczególnie w zakresie prowadzonych szkoleń. Różnorodne wsparcie Ośrodków dotarło do zdecydowanej większości badanych spółdzielni, tylko 2 spółdzielnie socjalne nie korzystały nigdy z oferty OWES-ów.
Ocena spółdzielni socjalnych pod kątem sposobu podejmowania decyzji nasuwa konklu-zję o unikatowości tych przedsiębiorstw. Ze względu na fakt, że większość z nich powstaje jako oddolna inicjatywa członków, zarządzanie ma charakter demokratyczny, często nawet przy podejmowaniu najdrobniejszych decyzji. Dane nt. zwyczajowych sposobów podejmo-wania decyzji w badanych organizacjach przedstawia tabela 5.8
Tab. 5.8 Sposoby podejmowania decyzji w spółdzielniach socjalnych w województwie łódzkim według badań własnych
Opis sposobu podejmowania decyzji
Spółdzielnie, w których funkcjo-nuje dany sposób: liczba organizacji % [N=39]
Zdecydowana większość decyzji w spółdzielni jest podejmowana przez wszystkich członków, bądź przynajmniej z nimi konsultowana
20 51,3
Decyzje najważniejsze dla działalności spółdzielni podejmują wszyscy członkowie, a codzienne zarządzanie jest w gestii zarządu
12 30,8
Zarządzaniem zajmuje się zarząd, a rolą członków jest tylko wybieranie i rozliczanie zarządu, gdy upływa kadencja
2 5,1
Zwykli członkowie nie mają wpływu na zarządzanie naszą spółdzielnią socjalną
2 5,1
Inne: Zarządzaniem zajmują się osoby prawne współtworzące
spółdziel-nię
2 5,1
Inne: Każdy z członków odpowiada za dany produkt 1 2,6
Źródło: Opracowanie własne.
W większości badanych spółdzielni socjalnych występował demokratyczny system decy-zyjny, gdyż właściwe każdą decyzję podejmowali wspólnie wszyscy członkowie spółdzielni, a w blisko 1/3 organizacji uczestnictwo wszystkich członków zostało ograniczone do decyzji o charakterze strategicznym. W niewielu podmiotach szeregowi członkowie odczuwali mały wpływ na zarządzanie spółdzielnią socjalną. Funkcjonujący najczęściej sposób podejmowania decyzji znacznie odróżnia spółdzielnie socjalne od wzorów znanych z sektora przedsię-biorstw. Demokracja przy podejmowaniu najmniejszych decyzji często może utrudniać funk-cjonowanie, prowadzić do konfliktów wewnątrz organizacji. Jednocześnie taki system może budować większą motywację do pracy oraz zaangażowanie pracowników w sprawy przedsię-biorstwa. Rolą organizacji oferującej wsparcie musi być zatem przygotowanie przyszłych
316
179
spółdzielców socjalnych do funkcjonowania w tak specyficznej organizacji, aby lepiej wyko-rzystywać możliwości spółdzielczego systemu podejmowania decyzji.
5.3 Charakterystyka działalności spółdzielni socjalnych w województwie łódzkim