Uczestnikom badania zadano zapytania o elementy organizacji, wdrożenia i stosowania OKK w praktyce szpitali, w których pracują. Poproszono również o ustosunkowanie się do tego narzędzia, jako narzędzia poprawy bezpieczeń-stwa opieki nad pacjentami na bloku operacyjnym. Ponadto, zadano pytania dotyczące częstotliwości i rodzaju zdarzeń niepożądanych, których byli świadkami w realizacji świadczeń w obszarze bloku operacyjnego.
Rozporządzenie Ministra Zdrowia obliguje szpitale do powołania, ustano-wienia koordynatora OKK. Uczestnicy badania wskazali, że koordynatora wy-znaczył dyrektor (61,8% odpowiedzi), ordynator oddziału anestezjologiczne-go (12,8% odpowiedzi), każdorazowo wyznaczany jest podczas zabiegu (5,8%), wyznaczyły inne osoby (19,6% odpowiedzi, w tym najczęściej wymie-niano Pełnomocnika ds. jakości i Ministra Zdrowia).
Wykres 2. Osoby wyznaczające Koordynatora OKK
Źródło: Opracowanie własne.
Respondenci w 53,3% wskazali, że funkcję koordynatora OKK powinien pełnić lekarz anestezjolog, a 20,7% wskazało lekarza operującego. Według pielęgniarek operacyjnych koordynatorem powinien być lekarz anestezjolog 76,9% odpowiedzi lub chirurg 17,9% odpowiedzi. Wskazania lekarzy ane-stezjologów rozkładają się dość równomiernie na wszystkich uczestników zespołu operacyjnego, z niewielką przewagą wskazania na chirurga 25%.
Stosowanie OKK poprzedzone było szkoleniem, procedurą lub instrukta-rzem (53,8% odpowiedzi), ustnym przekazem o konieczności wypełnienia formularza (20,5% badanych). Piętnaście procent uczestników badania stwierdziło, że nie zastosowano żadnej formy wdrożenia tego narzędzia.
Podział zadań w zespole operacyjnym wynika z wykonywanego zawodu. Jednakże w procesie okołooperacyjnym postrzeganym od wjazdu do wyjazdu pacjenta z obszaru bloku operacyjnego, występuje wiele czynności, dla któ-rych nie ustalono wykonawcy lub nie doprecyzowano odpowiedzialności poszczególnych członków zespołu. Zaledwie 3,1% respondentów potwierdzi-ło określenie na piśmie odpowiedzialności poszczególnych czpotwierdzi-łonków zespołu operacyjnego w zakresie uczestnictwa w zabiegu.
Zgodnie z założeniami, OKK powinna być stosowana jako lista kontrolna na poszczególnych etapach zabiegu. Koordynator zadaje pytania, sprawdza wy-brane, określone elementy i dokumentuje potwierdzenie gotowości pacjenta, dokumentacji, sprzętu, spełnienia poszczególnych etapów procesu przez wszystkich uczestników zabiegu. Co trzeci badany (34,1%) stwierdził, że pyta-nia dotyczące spełniepyta-nia kryteriów OKK są zadawane głośno podczas po-szczególnych etapów zabiegu. Podobnie, prawie co trzeci badany (30,9%) twierdzi, że OKK wypełniana jest bez głośnego kierowania pytań do poszcze-gólnym członkom zespołu. U 11% badanych OKK wypełniana jest przed biegiem operacyjnym. A u 8,7% badanych cała karta wypełniana jest po za-biegu operacyjnym.
Zgodnie z rekomendacją WHO, jaki i Centrum Monitorowania Jakości w Ochronie Zdrowia check-lista jest narzędziem stosownym w celu poprawy bezpieczeństwa pacjentów poddawanych zabiegom operacyjnym. Wprowa-dzona mocą rozporządzenia ministra zdrowia w sprawie prowadzenia doku-mentacji medycznej, stała się również formularzem obligatoryjnym stanowią-cym część dokumentacji medycznej. Uczestnicy badania stwierdzili, że głów-nymi celami stosowania OKK są: poprawa bezpieczeństwa pacjenta operowa-nego, spełnienie wymagania prawoperowa-nego, poprawa bezpieczeństwa personelu uczestniczącego w zabiegu, udokumentowanie przebiegu zabiegu – wykres 3.
Wykres 3. Cele stosowania OKK
Źródło: Opracowanie własne.
Tymczasem stosowanie OKK ma wpływ na poprawę bezpieczeństwa we-dług pacjenta operowanego 40,5% ankietowanych, wpływa na poprawę bezpieczeństwa personelu uczestniczącego w operacji 23,2% odpowiedzi, zwiększa liczbę zbędnych formularzy 16,7%, nie ma żadnego wpływu na bez-pieczeństwo 9,1%.
Najbardziej negatywną ocenę wyrazili lekarze anestezjolodzy, którzy
stwierdzili, że karta zwiększa liczbę zbędnych formularzy (29,8%), nie ma wpływu na bezpieczeństwo (23,8%), powoduje konflikty w zespole (11,9%). Przeciwnie do pielęgniarek anestezjologicznych, które zauważają wpływ na bezpieczeństwo pacjenta (58,6%), wpływ na bezpieczeństwo personelu (27,6%), ale także potwierdzają, że zwiększa liczbę zbędnych formularzy (10%) i powoduje powód konflikty w zespole (3,4%).
Opinie chirurgów i pielęgniarek operacyjnych są zbieżne. Wpływ na po-prawę bezpieczeństwa pacjenta potwierdza 56,5% instrumentariuszek i 47% lekarzy chirurgów, wpływ na poprawę bezpieczeństwa personelu potwierdza ponad 38% pielęgniarek i 20,6% lekarzy. Zwiększenie liczby zbędnych formu-larzy wskazuje 17,6% lekarzy chirurgów, a jako powód konfliktów w zespole 5,8%. Instrumentariuszki nie zauważają tego problemu w istotnym zakresie. Według kryteriów OKK tożsamość pacjenta powinna być potwierdzana przez wszystkich uczestników zabiegu na różnych etapach przed znieczule-niem i przed nacięciem. Standardy pielęgniarstwa operacyjnego wskazują na konieczność sprawdzenia tożsamości pacjenta przez obie pielęgniarki
opera-cyjne. Nawiązują również do sprawdzenia przez lekarza operatora tożsamości pacjenta, strony operowanej lub operowanego narządu.
Wykres 4. Osoby potwierdzające tożsamość pacjenta na bloku operacyjnym – możliwość wielokrotnego wyboru
Źródło: Opracowanie własne.
Procedura potwierdzenia tożsamości pacjenta, pomimo zdefiniowania w Przewodniku do OKK przebiega w dość zróżnicowany sposób. Respondenci zastosowali wielokrotność wyboru. Respondenci twierdzą, że pacjenci pro-szeni są o podanie imienia i nazwiska oraz rodzaju planowanego zabiegu (94 osoby), sprawdzane są dane osobowe w dokumentacji medycznej (54 osoby), pielęgniarka przywożąca pacjenta na blok operacyjny informuje kogo przy-wiozła (imię i nazwisko, nazwa oddziału) 18 osób, do potwierdzenia danych wykorzystuje się opaskę zamieszczoną na nadgarstku pacjenta zawierającą dane identyfikacyjne (34 osoby).
W literaturze polskiej wykorzystywanej w kształceniu przed i podyplomo-wym pielęgniarek brak jest konkretnych zasad monitorowania zestawów ope-racyjnych, w szczególności sprawdzania kompletności zestawów. Standard opublikowany przez Naczelną Radę Pielęgniarek i Położnych w ogólny sposób wskazuje na konieczność okresowego liczenia narzędzi i gazy w trakcie opera-cji oraz liczeniu instrumentarium i pozostałych materiałów przed zakończe-niem operacji. Czynności te przypisano pielęgniarce instrumentującej I (pierwszej). Inaczej problem monitorowania i liczenia materiału operacyjne-go przedstawia autorka publikacji. Pielęgniarstwo operacyjne, która wskazuje konieczność liczenia materiału przez dwie pielęgniarki. Liczenie materiału operacyjnego powinno odbywać się przed zabiegiem, przed zamknięciem jam ciała, przed zakończeniem zabiegu, przy dobieraniu materiału dodatko-wego i w przypadku zmiany członków zespołu instrumentującego. O wyniku
liczenia pielęgniarka powinna poinformować chirurga operującego przed dokonaniem zamknięcia jam ciała [Ciuruś 2018, s. 155]. Liczenie narzędzi wg autorki powinno być przeprowadzone nie mniej niż czterokrotnie. Pielęgniarka przed zamknięciem jam ciała ma obowiązek powiadomienia chirurga operują-cego o stanie narzędzi. Respondenci zostali zapytani, co jest punktem odniesie-nia podczas kontroli kompletności narzędzi używanych podczas zabiegu.
Na uwagę zasługuje fakt, że brak wiedzy w powyższym zakresie wskazali anestezjolodzy (35,2% badanych), chirurdzy (25%) oraz pielęgniarki anestezjo-logiczne (15,2%).
Liczenie materiału operacyjnego powinno odbywać się nie mniej niż trzy-krotnie podczas zabiegu operacyjnego. Poprawną opcję wybrały 23 badane osoby. Respondenci wskazali, że kontrolowanie kompletności, zgodności ma-teriału wykonywane jest nie mniej niż 2 razy podczas zabiegu (28 osób), nie rzadziej niż 1 raz (20 osób), zależnie od potrzeby i decyzji instrumentariuszki (20 osób). Prawie co czwarty badany stwierdził, że nie wie jak często wykony-wane są te czynności. Poprawną odpowiedz wskazało 4,5% chirurgów, 6,7% anestezjologów, 5% pielęgniarek anestezjologicznych, 52% pielęgniarek ope-racyjnych.
Wykres 5. Punkt odniesienia podczas kontroli kompletności narzędzi operacyjnych
Za liczenie materiału operacyjnego i sprawdzanie jego zgodności odpo-wiedzialna jest pielęgniarka operacyjna pierwsza tzw. czysta. Pielęgniarka operacyjna druga, tzw. brudna uczestniczy w liczeniu, dokumentuje podany dodatkowo materiał, gromadzi i zabezpiecza zużyty materiał i opakowania. Wykres 6. Osoby odpowiedzialne według respondentów za liczenie materiału
operacyjnego i jego zgodność
Źródło: Opracowanie własne.
Pielęgniarkę operacyjną I jako wykonującą liczenie materiału wskazuje 65,5% chirurgów i 21% anestezjologów. Pielęgniarkę operacyjną II wskazuje 47% anestezjologów oraz 31% chirurgów. Brak wiedzy w tym zakresie wska-zuje 27% anestezjologów i 13,7% pielęgniarek anestezjologicznych biorących udział w badaniu.
Przed zakończeniem zabiegu, wg OKK lekarz operujący powinien zadać pytanie dotyczące zgodności materiału i narzędzi, natomiast koordynator OKK powinien udokumentować ten fakt. 58% respondentów odpowiedziało, że zadającym pytanie jest chirurg, natomiast 25,7% wskazało pielęgniarkę in-strumentującą.
Koordynatorzy OKK w zdecydowanej większości stwierdzili, że sprawowa-na funkcja nie daje poczucia satysfakcji, nie jest zaszczytem, a sprawowa-nawet budzi ich niepokój co do odpowiedzialności prawnej za przebieg zabiegu (co drugi badany), obawiają się, że odpowiadają prawnie za sprawdzenie osobiste wszystkich zapisów OKK (70,2% odpowiedzi), jest przyczyną konfliktów po-między nimi a pozostałymi uczestnikami zespołu (29,4%). Jednocześnie we-dług operatorów OKK nie mają oni wpływu na wyegzekwowanie poprawnego stosowania karty kontrolnej, a pozostali uczestnicy lekceważą zadania koor-dynatora.
Przekonanie, że blok operacyjny jest miejscem bezpiecznym dla pacjenta i personelu z różnym natężeniem wskazało 45 osób. Całkowite zdecydowanie w tym zakresie wyraziło zaledwie 3,3%, w tym w porównywalnym odsetku lekarze. Pielęgniarki nie wybrały tego twierdzenia.
Dodatkowa niepotrzebna czynność taką opinię o różnym natężeniu
wy-raziły 72 osoby, w tym 19 osób wyraziło bezwzględnie zdecydowanie. Opinie przedstawicieli grup zawodowych zdecydowanie różnią się: ok. 27% lekarzy anestezjologów i 27% chirurgów zdecydowanie stwierdziło, że jest to dodat-kowa, niepotrzebna czynność. Pielęgniarki nie potwierdzają tej opinii. Co trze-ci badany uważa, że niechęć do stosowania OKK wynika z braku gratyfikacji finansowej. Najbardziej o tym fakcie przekonani są chirurdzy (43%) i pielę-gniarki anestezjologiczne (43%). Niechęć do bycia kontrolowanym przez OKK potwierdza 45% badanych. Najbardziej zgodne są z tym twierdzeniem pielę-gniarki anestezjologiczne 75%. Lęk przed ponoszeniem konsekwencji za przebieg zabiegu najbardziej wyrażony jest przez zespół anestezjologiczny; lekarze 45,3%, pielęgniarki 85%.
Poproszono badanych o wskazanie zdarzeń niepożądanych, których byli świadkami niezależnie od miejsca zatrudnienia. Przedstawiono katalog za-mknięty zdarzeń niepożądanych potencjalnie mogących zdarzyć się w obrę-bie bloku operacyjnego, związanych z zaobrę-biegiem operacyjnym. 120 uczestni-ków badania skazało 352 zdarzenia niepożądane, których byli świadkami – wykres 7.