W cały procesie kształcenia fizycznego, jak i wychowawczego aktywność fi-zyczna jest jednym ze stymulatorów rozwoju psychomotorycznego człowieka; stanowi ona również składnik zdrowego stylu życia, który na celu poprawę sprawności fizycznej, jak i psychicznej człowieka [Osiński 2011, ss. 1531]. W statystykach wielu krajów cywilizowanych podaje się, że niepełno-sprawność intelektualna dotyczy 3% całej populacji. Obecnie w Polsce żyje ponad milion ludzi niepełnosprawnych intelektualnie w różnym stopniu. Nie-pełnosprawni intelektualnie w stopniu lekkim są najliczniejszą populacją
wśród wszystkich odchyleń od normy intelektualnej [Karpiński-Sukiennik 2005, ss. 3441].
Badania nad sprawnością fizyczna osób niepełnosprawnych intelektualnie mają kilkudziesięcioletnią historię. Jednak badanie zainteresowań aktywno-ścią fizyczna, rekreacją i turystyką dzieci i młodzieży specjalnej troski nie jest do tej pory przedmiotem częstych badań. Dowodem na to jest fakt, iż literatu-ra na ten temat jest bardzo ogliteratu-raniczona.
Aktywność fizyczna stanowi coraz większą wartość społeczną, gdyż dostar-cza licznych korzyści zdrowotnych, poznawczych, ekonomicznych, podwyższa jakość życia a także wpływa na relacje międzyludzkie. U jednej osoby aktyw-ność fizyczna będzie przybierała formę wyczynu sportowego, u innej będzie sprowadzała się do samodzielnego wykonywania codziennych czynności. Dlatego tak istotne jest dostosowanie aktywności fizycznej do zróżnicowa-nych, indywidualnych potrzeb i możliwości [Dykcik 2007, s. 71; Kościelniak 1996, s. 116; Wieczorek, Kuriata 2013, s. 65].
Osoby niepełnosprawne często charakteryzują się niskim poziomem wy-dolności fizycznej i sprawności motorycznej. Ruch pomaga w dokonaniu po-zytywnych zmian takich jak: podwyższenie kondycji fizycznej, uczenie czyn-ności ruchowych oraz zachowań kreatywnych, umożliwiających uaktywnienie się i rozwój zaradności życiowej. Oprócz tego aktywność fizyczna przyczynia się do wzrostu poziomu energii, siły oraz zdolności do pracy fizycznej i umy-słowej, poprawia jakość snu, poprawia samopoczucie, itd. [Lipaj 2003, ss. 4549].
Doniosła rola edukacji fizycznej musi być szczególnie dostrzegana w edu-kacji dzieci specjalnej troski, w tym również dzieci z deficytem intelektualnym. Istota zaburzeń intelektualnych najczęściej związana jest ze stanem upośle-dzenia umysłowego, którego podłoże w postaci strukturalnych uszkodzeń kory mózgowej w istotny sposób determinuje przebieg dojrzewania. Jest to szczególnie dotkliwe dla rozwijającego się dziecka w zakresie jego zdolności koordynacyjnych, których poziom wyznacza nie tylko jakość zachowań moto-rycznych, ale i komfort całego życia. Bardzo istotnym, z punktu widzenia po-trzeb rozwojowych dojrzewającego niepełnosprawnego dziecka, jest również jednoczesne, wraz z rozwojem koordynacji, podnoszenie sprawności kondycji, wydolności i odporności organizmu [Krause 2010, s. 45; Wieczorek 2018].
Współcześnie każda osoba może rozwijać własny potencjał sprawnościo-wy. Ruch jest nieodłącznym elementem kompleksowej rehabilitacji dzieci z niepełnosprawnością intelektualną. U większości z nich stwierdza się
rów-nież obniżoną sprawność ruchową, małą wydolność fizyczną, deficyty w ob-rębie narządów ruchu. Ćwiczenia fizyczne, które są odpowiednio dobrane i dostosowane do stanu zdrowia i możliwości dziecka motywują do zadań, rozładowują stres, pozwalają na doznanie pozytywnych emocji, stanowią źró-dło przyjemności i podnoszą samoocenę [Maszczak 1991, s. 81].
Liczne badania dowodzą, iż aktywność fizyczna ma pozytywne oddziały-wanie w wielu strefach. Posiadanie umiejętności ruchowych umożliwia dzie-ciom poznawanie świata, zdobywanie nowych doświadczeń, a tym samym wspomagają rozwój dziecka [Frohlich 1998, s. 30].
Aktywność ruchowa stanowi bardzo ważny obszar rozwoju dla dzieci o ob-niżonej sprawności umysłowej. Znacznie łatwiej dzieciom w tej dziedzinie, aniżeli w jakiejkolwiek innej osiągać sukcesy, doznawać uczucia radości, za-dowolenia czyli pokazywać „mocne strony” dziecka [Maszczak 1994, s. 51]. Charakterystyka dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w zakresie możliwości i ograniczeń ruchowych
Osoby niepełnosprawne bardzo są zróżnicowane, co wynika ze stopnia nie-pełnosprawności. Różnią się wieloma cechami m.in. upodobaniami, zaintere-sowaniami, stopniem niepełnosprawności, warunkami życia itd. Mimo tak dużej różnicy w grupie tych osób można dostrzec pewne tendencje typowe dla tej grupy [Zuchora 2016, ss. 3135].
U dzieci niepełnosprawnych intelektualnie dostrzegamy wiele problemów ruchowych, które dotyczą m.in. nadmiernej aktywności, niskiej aktywności, zaburzeń koordynacji ruchowej, zaburzeń koordynacji wzrokowo-ruchowej, deficytów ruchowych będących wynikiem uszkodzenia określonych okolic mózgu, zaburzeń związanych z mózgowym porażeniem dziecięcym, i tu w za-leżności od stopnia choroby może pojawiać się: niepokój, lek, trudność w wy-konaniu najprostszych ćwiczeń, które mogą wynikać z braku zrozumienia polecenia, zaburzenia pamięci, np. niezapamiętanie kolejności wykonywa-nych ćwiczeń, czy poszczególwykonywa-nych elementów ćwiczenia, może pojawiać się również agresja i przemoc skierowana do współćwiczących [Oja 1995, ss. 4552].
Badania dowodzą, iż u osób z niepełnosprawnością intelektualną poziom aktywności fizycznej jest bardzo niski – ma na to wpływ wiele czynników m.in. obniżona wydolność fizyczna, środowisko życia, brak motywacji do zajęć, za-hamowanie ruchowe, deficyty w sferze ruchowej.
R. Ossowski i J. Sobiecka podkreślają, że im niższy jest poziom sprawności dzieci, tym bardziej unikają one aktywności fizycznej. Duże trudności w tym zakresie mają osoby charakteryzujące się asymetrią ciała. Ich mózg produkuje nieefektywne wzory ruchowe, jest to przyczyną szybkiej męczliwości w kon-sekwencji nie wykonania zadania [Ossowski 1999, s. 45; Sobiecka 2001, s. 81]. Liczne badania dot. poziomu aktywności fizycznej wskazały, iż niepełno-sprawność intelektualna stanowi istotną przyczynę zmniejszania aktywności ruchowej człowieka. Wynika to m.in. z trudności w opanowaniu czynności ruchowych, bardzo złożonych wymagających precyzji i koordynacji. Konku-rencja dla aktywności ruchowej dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością inte-lektualną stanowi obecnie TV i komputer [Bilska, Golonko 2012, ss. 4456; Maszczak 1991, s. 8189; Ślizyński 2003, ss. 1924].
Należy podkreślić, iż niski poziom zdolności ruchowych nie musi wynikać tylko i wyłącznie z powodu niepełnosprawności, ale może być także skutkiem: ogólnie niskiej aktywności fizycznej, stosowania leków, braku kontaktu z ró-wieśnikami, nadopiekuńczości ze strony rodziców/prawnych opiekunów, jak i nauczycieli. Izolowanie dziecka od aktywności ruchowej spowodowane wyżej wymienionymi przyczynami może skutkować pogłębieniem opóźnienia w roz-woju motoryki i lokomocji, potęgować lęk przed ćwiczeniami czy obawy przed pokonywaniem trudności [Woynarowska 2017, s. 92; Osiński 2011, ss. 1531].
Terapia ruchem
Współcześnie podkreśla się, że niepełnosprawność intelektualna jest katego-rią dynamiczną, dotyczącą nie tylko rozwoju umysłowego, lecz także poszcze-gólnych sprawności, a w tym emocjonalnych, społecznych, motorycznych [Piasecki 2008, ss. 4049].
M. Grzegorzewska rozumiała dynamikę upośledzenia umysłowego jako proces, w którym potencjalna zdolność do rozwoju poszczególnych sprawno-ści zależy od: środowiska, metod rewalidacji, profilu upośledzenia oraz od tego, na ile sama osoba upośledzona umysłowo dąży do pokonania własnej niepełnosprawności (dynamizm adaptacyjny) [Zuchora 2006, ss. 3135].
Pogląd ten uzasadnia sens i konieczność wieloprofilowego i podmiotowe-go usprawniania, kompleksowej rehabilitacji. Podczas rewalidacji osób z nie-pełnosprawnością intelektualną nie należy więc koncentrować się na jednej sferze oddziaływań, lecz starać się umożliwić pełny rozwój, w zakresie wszyst-kich kompetencji.
Zasadniczym celem terapii ruchowej jest wspomaganie rozwoju ruchowe-go, jak również społeczneruchowe-go, emocjonalnego i poznawczego. Należałoby jeszcze wspomnieć o innych celach usprawniania ruchowego: poprawa wy-konywanych czynności ruchowych, panowanie nad pracą poszczególnych grup mięśniowych, doskonalenie takich cech, jak: skoczność, szybkość, gib-kość, zwinność, koordynacja, równowaga; świadome wykonywanie ćwiczeń fizycznych, funkcjonowanie w grupie, rozładowanie napięcia emocjonalnego, rozwijanie umiejętności koncentracji uwagi, nauka reagowania na zmieniają-ce się czynniki środowiska zewnętrznego [Zuchora 2006, ss. 3135; Wieczorek, Kuriata 2013, ss. 6593].
Nie ulega wątpliwości, że osoby z niepełnosprawnością umysłową wyma-gają szczególnych form pracy uwzględniających ich specyficzne potrzeby. Należałoby tu wspomnieć o Metodzie Ruchu Rozwijającego stworzonej przez Weronikę Sherborne. W. Sherborne była nauczycielka tańca, która opracowała w oparciu o rytm i muzykę zabawy dla dzieci i rodziców. Metoda, którą zapro-ponowała autorka ma na celu wspomaganie rozwoju fizycznego i psychicz-nego dzieci oraz jest powszechnie stosowana w terapii dzieci z niepełno-sprawnością intelektualną. Metoda, co wynika z samej jej nazwy, ma na celu rozwijanie za pomocą muzyki i ruchu świadomości własnego ciała; ponadto ma na celu usprawnianie ruchowe dzieci oraz nawiązywanie kontaktu z
oso-bami współćwiczącymi.
Podstawą teoretyczną dla autorki metody stały się aspekty teorii ruchu Rudolfa von Labana. Doszła ona do wniosku, że dzieci posiadają liczne po-trzeby, ale na dwie zwróciła szczególna uwagę. Pierwsza zasadnicza potrzeba to pragnienie czuć się dobrze we własnym ciele czyli umieć w pełni nad nim panować i „słuchać” własnego ciała. Drugą ważną potrzebą jest potrzeba nawiązywania kontaktów z bliskimi, jak i osobami współćwiczącymi czy biorą-cymi udział w zabawach [Kuriata 2013, ss. 6593].
W metodzie Weroniki Sherborne można wyróżnić kilka kategorii ćwiczeń :
ćwiczenia bazujące na kontakcie z drugą osobą/grupą;
ćwiczenia podnoszące poczucie własnej wartości/pewności siebie;
ćwiczenia pozwalające na poznanie siebie i reakcji własnego ciała na
ota-czające je bodźce ze środowiska zewnętrznego.
Metoda Weroniki Sherborne jest bardzo specyficzną metodą w odróżnie-niu od innych znanych metod ponieważ, skupia się przede wszystkim na kon-takcie z drugą osobą, komunikacji pozawerbalnej, ale i na aspekcie terapeu-tycznym, gdzie bazą staje się ruch.
Stosując tę metodę, rozwijamy u dzieci:
rozróżnianie kierunków ruchu,
rozróżnianie tempa ruchu,
świadomość własnego ciała,
zasady współpracy i współzawodnictwa w grupie,
spontaniczność,
pewność w wykonywaniu zadań,
poczucie bezpieczeństwa,
zaufanie do innych.
Wszystkie formy zajęć, zabaw, ćwiczeń prowadzone Metodą Ruchu Rozwi-jającego charakteryzuje stały format, choć należałoby podkreślić, iż zajęcia te mogą się znacznie od siebie różnić pod względem ich prowadzenia, jest to zależne od potrzeb uczestników. Wszystkie ćwiczenia zaproponowane dla dzieci według tej metody bazują na twórczym wykorzystaniu ruchu, jak i bli-skim kontakcie z uczestnikami zabawy czy też ćwiczeń co ma wpływ na two-rzenie pozytywnych więzi emocjonalnych. Ćwiczenia nie stanowią stałego formatu zajęć, wręcz przeciwnie mają charakter zajęć, zabawy spontanicznej i jednocześnie twórczej dla samych dzieci. Podczas przeprowadzania zajęć należy zwrócić uwagę na pomieszczenie – w szczególności jego powierzchnie. Nie mogą być to sale zbyt małe, dzieci muszą czuć się swobodnie i mieć za-pewnioną właściwą przestrzeń do zajęć. Dla każdego dziecka powinien być zapewniony jeden opiekun [Bogdanowicz, Okrzesik 2011, ss. 2533; Talisz-kiewicz, Sieczkarek 2014, ss. 3452].
Jednym z atutów wykorzystywania w pracy Metody Ruchu Rozwijającego bądź jej elementów jest możliwość dostosowywania ćwiczeń do możliwości uczestników zajęć. Taką grupę ćwiczeń stanowią zabawy z rekwizytem. Za-równo w procesie edukacji jak i podczas codziennej zabawy z dzieckiem zwra-camy uwagę na rolę różnych przedmiotów, które mamy w zasięgu ręki. Często nawet nie uświadamiamy sobie jak wiele radości można czerpać z ich wyko-rzystania. Może to być na przykład koc, który jest pod ręką czy chusta anima-cyjna. Możliwości ich zastosowania są bardzo szerokie w zależności od pomy-słowości prowadzącego zajęcia i możliwości uczniów.
Jak wynika z przytoczonego opisu metoda Weroniki Sherborne oferuje szeroki wachlarz możliwości do wykorzystania w pracy z różnymi dziećmi. Mając na względzie dzieci z grup rewalidacyjno-wychowawczych, których znaczne ograniczenia ruchowe oraz zniekształcenia ciała zawężają pole dzia-łania, należy tak dobierać ćwiczenia, aby każdy mógł być sprawcą działania.
Jej zaletą jest także to, iż zajęcia można przeprowadzać niemal w każdych warunkach. Warunkiem powodzenia i realizacji zamierzonego celu zajęć jest miła atmosfera, radość dziecka, osiągane sukcesy (nawet te najmniejsze) oraz bezpieczeństwo podczas zajęć. Ogromne wyzwanie stoi przed samym na-uczycielem, terapeutą, którego umiejętności nie opierają się wyłącznie na znajomości poszczególnych ćwiczeń, ale na odpowiednim podejściu do dziecka, nawiązaniu z nim kontaktu i dobrej, pozytywnej relacji terapeutycz-nej [Taliszewicz, Sieczkarek 2014, ss. 3452].