W PERSPEKTYWIE ORIENTACJI TEMPORALNYCH
3. ANALIZA WYNIKÓW
Określając prawdziwość hipotezy 1. w pierwszym rzędzie, przeanalizowano wyniki korelacji r Pearsona. Uzyskane wyniki przedstawia tab. 1.
Tabela 1. Współczynniki korelacji r Pearsona dla wymiarów orientacji temporalnej i cech celów Zmienna Ważność Szansa Konflikt Wytrwałość Wysiłek Zadowolenie Finalność Przeszłość 0,04 0,08 0,02 –0,05 –0,12 0,00 0,02 Teraźniejszość 0,06 0,00 0,07 –0,03 0,17** 0,06 –0,04 Przyszłość –0,07 0,16** 0,16** 0,15* 0,07 0,07 –0,00 Szczegółowość 0,09 0,19** 0,07 0,23*** 0,31*** 0,30*** 0,14 Teliczność 0,01 0,19** 0,05 0,24*** 0,29*** 0,25*** 0,02 Planowanie 0,01 0,19** 0,11 0,23*** 0,31*** 0,17** 0,12 Wykorzystanie
czasu 0,00 0,08 0,04 0,13 0,22*** 0,25*** 0,04 Presja czasu 0,01 –0,01 0,15* –0,01 –0,03 –0,07 0,01 p***<0,01; p**<0,05; p*<0,07
Uzyskane wyniki wskazują wiele istotnych zależności między badanymi cechami orientacji temporalnych a cechami celów. Zdecydowanie częściej z cechami podejmowania celów do realizacji korelują cechy składające się na temporalną organizację działania. Jedynie wykorzystanie czasu nie koreluje z wytrwałością. Natomiast pozostałe cechy temporalnej organizacji działania korelują na bardzo istotnym poziomie z działaniowymi cechami celów: szczegó-łowość, teliczność, planowanie oraz wykorzystanie czasu z wysiłkiem, wytrwa-łością i zadowoleniem.
Z pozostałych cech orientacji temporalnej (wymiaru perspektywy tempo-ralnej) przeszłość nie koreluje z żadną cechą celów, teraźniejszość jedynie z wysiłkiem wkładanym w realizację celu, natomiast przyszłość istotnie koreluje z dwoma cechami stawiania celów (szansą i konfliktem) oraz z wytrwałością.
Jedynie lekki trend zależności jest widoczny w relacji presja czasu – konflikt międzycelowy. Okazuje się więc, że te dwie cechy mogą wpływać na siebie, powodując trudność w podejmowaniu działania.
Interesujące charakterystyki opisują korelację szansy jako cechy stawianego celu. Szansa łączy się z przyszłością, telicznością i planowaniem oraz ze szcze-gółowością zabudowywania przyszłości. Nie wiąże się już z wykorzystaniem czasu, ta cecha bowiem nie odnosi się (jak można wnioskować) do koncepcyj-nego zapełniania przyszłości w umyśle.
Taka analityczna prezentacja związków między jednostkowymi cechami może nie uwzględniać istnienia większych układów cech. Dodatkowo tak wiele korelacji występujących między cechami celów i temporalności może powodo- wać wpływanie na siebie nie tylko samych cech, ale i relacji istniejących pomię-dzy nimi. Stąd zastosowano analizę kanoniczną, która jest metodą statystyczną wychodzącą naprzeciw wskazanym zastrzeżeniom.
Do określenia współzależności między badanymi zmiennymi, stosując ana-lizę kanoniczną, wyróżniono dwie zmienne kanoniczne. Jedna jest opisana przez wymiary orientacji temporalnej, druga natomiast przez cechy celów. Wyniki korelacji kanonicznej dla wszystkich wyróżnionych zmiennych przedstawia tab. 2.
Tabela 2. Współzależność między aspektami orientacji temporalnej a cechami celów, określona za pomocą analizy kanonicznej
Wyróżniona para zmiennych kanonicznych koreluje z sobą na poziomie istotności p < 0,01, a współczynnik korelacji kanonicznej (CR) wynosi 0,48.
Obie zmienne w dużym stopniu wyjaśniają zmienność wyników we własnym zbiorze – pierwsza na poziomie prawie 84%, druga zaś w 100%. Na podobnym poziomie wyjaśniają również zmienność w zbiorach przeciwnych. Zmienna orientacji temporalnej wyjaśnia zmienną cech celów na poziomie 9,64%, nato-miast zmienna cech celów opisuje zmienność z zakresu orientacji temporalnej na poziomie 9,46%. Takie wyniki wskazują na współzależność, tj. każda ze zmien-nych ma podobny wpływ na drugą zmienną i wyjaśniają one nawzajem
23 Współczynnik korelacji cechy ze zmienną kanoniczną, w skład której wchodzi cecha.
kowo dużą wariancję wyników, co stanowi potwierdzenie teoretycznych zależ-ności między zmiennymi. Są one zatem współzależne.
Zmienna orientacji temporalnej jest opisana głównie przez wymiar tempo-ralnej organizacji działania (teliczność, szczegółowość, planowanie i wykorzy-stanie czasu). W znacznie mniejszym stopniu wiążą się z nią również elementy składające się na perspektywę czasu, przy czym przeszłość koreluje ujemnie ze zmienną kanoniczną, co wskazuje na negatywny związek przeszłości z orienta-cją temporalną, będącą w relacji z celami. W zmiennej cech celów największe znaczenie ma wysiłek wkładany w realizację celów oraz pozostałe cechy podej-mowania celów do realizacji. Zauważalny związek ze zmienną celów ma także antycypowana szansa osiągnięcia stawianego celu.
Można zatem stwierdzić, że korelacja między badanymi zmiennymi wska-zuje na zależność mającą w tle nie tyle poznawcze rozważanie istnienia przy-szłych stanów rzeczy, co raczej możliwość podejmowania konkretnej aktywno-ści celowej. Nie tyle analizowanie przeżywania czasu w perspektywie jego upływu i rozważanie, czy jakieś działanie można podjąć oraz zrealizować, co temporalne organizowanie tego działania. W takiej perspektywie analizowane cechy celów i orientacji temporalnej wzajemnie się uzupełniają.
Hipoteza 2. odnosi się do różnic występujących w obszarze celów między osobami przeżywającymi czas w odmienny sposób.
Analogicznie jak w pracy C. Nosala i B. Bajcar24 za pomocą analizy sku-pień metodą k-średnich wyodrębniono dwa skupienia określone jako profil pro-aktywny i profil repro-aktywny. Charakterystykę obu uzyskanych profili przedstawia tab. 3.
Tabela 3. Charakterystyka profili temporalnych
Profil Profil
P* R** P R
Zmienne
średnia odchylenie standardowe
F Istotność różnic
Przeszłość 3,52 3,11 0,37 0,43 36,55 0,001
Teraźniejszość 2,92 3,11 0,39 0,38 8,07 0,01
Przyszłość 3,61 3,23 0,35 0,41 35,89 0,001
Szczegółowość 3,69 3,05 0,31 0,37 124,06 0,001
Teliczność 4,11 3,36 0,29 0,43 148,47 0,001
Planowanie 3,65 3,06 0,32 0,36 101,67 0,001
Wykorzystanie czasu 3,82 3,39 0,31 0,43 49,02 0,001
Presja czasu 3,19 3,14 0,51 0,50 0,35 ni
* Profil P (proaktywny) (n = 82)
** Profil R (reaktywny) (n = 61)
24 C. Nosal, B. Bajcar, Czas psychologiczny…, op. cit., s. 114.
Analiza skupień dała możliwość wyłonienia dwóch istotnie różnych profili wyróżnionych z wymiarów orientacji temporalnych. Analogicznie jak w pracy C. Nosala i B. Bajcar25 Profil P (proaktywny) jest charakteryzowany przez zna-cząco wyższe wyniki w ramach wymiarów orientacji temporalnej perspektywy temporalnej, jak i organizacji działania. Natomiast Profil R (reaktywny) opisano przez znacząco niższe wyniki w tym zakresie.
Jedynie wymiar presji czasu nie różnicuje osób należących do różnych pro-fili temporalności. Nacisk czasu jest zatem podobnie przeżywany niezależnie od profilu przeżywania czasu. Prezentowane wyniki obrazuje rys. 1.
Rys. 1. Profile temporalności
Wyróżnienie profili temporalnych stanowiło punkt wyjścia do określenia różnic w zakresie cech celów. Tabela 4. przedstawia wyniki analizy różnicowej w zakresie cech celów odpowiadających obu profilom temporalnym.
Tabela 4. Wyniki w zakresie cech celów w zależności od profili temporalności
Średnia Odchylenie standardowe Istotność różnic Zmienna
Profil P Profil R Profil P Profil R t p
Ważność 6,17 6,16 0,78 0,93 0,08 ni
Szansa 5,84 5,56 1,02 1,25 1,44 ni
Konflikt 3,79 3,09 1,66 1,59 2,54 0,01
Wytrwałość 4,64 4,43 0,91 1,10 1,29 ni
Wysiłek 5,35 4,90 0,97 1,43 2,22 0,05
Zadowolenie 5,77 5,19 1,25 1,48 2,51 0,01
Finalność 5,59 5,42 1,68 1,48 0,63 ni
25 Ibidem, s. 114.
Osoby charakteryzujące się profilem proaktywnym określają własne cele jako takie, w które wkładają więcej wysiłku i odczuwają zdecydowanie większe zadowolenie. W opisie tych osób jest istotny również doświadczany konflikt międzycelowy, związany z jednoczesnym posiadaniem różnych celów do reali-zacji. Profil reaktywny charakteryzuje natomiast brak konfliktu międzycelowego oraz znacząco niższy poziom wysiłku wkładanego w cel i odczuwanego zado-wolenia. Oba profile nie różnią się jednak w zakresie ważności i szansy osią-gnięcia stawianych celów, określenia finalności tych celów oraz oceny wytrwa-łości, jaka jest potrzebna do realizacji wybranego celu, chociaż w zakresie każ-dej cechy Profil P charakteryzował się wyższymi wynikami.
Interesujące wydaje się doświadczanie konfliktu międzycelowego przez osoby charakteryzujące się profilem proaktywnym oraz brak takiego konfliktu u osób o profilu reaktywnym. Wydaje się, że aktywne podejście do czasu i wła-snych przyszłych działań powoduje w konsekwencji potrzebę uporządkowania celów stawianych do realizacji. Osoby o profilu reaktywnym takiej trudności nie przeżywają, w biernym, reaktywnym bowiem podejściu do życia sama sytuacja określa co w danym czasie należy podjąć do realizacji.
4. PODSUMOWANIE
Badanie problematyki czasu, mimo że ma już długą tradycję, z perspektywy psychiki ludzkiej stało się głównym przedmiotem badań w psychologii końca XX w.26
Dopiero w ramach psychologii poznawczej powstały koncepcje ściślej wiążące rodzaje reprezentacji czasu z funkcjonowaniem jednostki i regulacją zachowania (z cechami motywacji oraz kontroli poznawczej)27. Czas stał się jedną z istotnych zmiennych uwzględnianych w opisie zjawisk psychologicz-nych i jednym z czynników pozwalających te zjawiska wyjaśniać.
Prezentowane wyniki badań wpisują się w charakterystykę funkcjonowania człowieka w perspektywie czasu. Wskazują one, że sposób przeżywania czasu, orientacja temporalna mają istotne znaczenie w określaniu celowej aktywności człowieka. Orientacja temporalna, która może być rozumiana jako osobowo-ściowe charakterystyki odniesienia się człowieka do czasu, względnie stałe oraz charakterystyczne dla konkretnej jednostki ludzkiej, jest czynnikiem wpływają-cym na cele stawiane i podejmowane do realizacji, w znacznie większym stop-niu wpływającym na aspekt działania. W badanym zakresie wymiar aktywności jest istotniejszy od wymiaru poznawczego określania przyszłego stanu rzeczy, stąd cechy temporalnej organizacji działania i cechy podejmowania celów do realizacji mają większe znaczenie w opisywaniu badanych zależności. Istotne
26 J.E. Rockelein, The Concept of Time in Psychology, Greenwood Press, Westport 2000.
27 C.S. Nosal, op. cit., s. 199.
wszakże miejsce w opisie zależności mają również: szansa osiągnięcia celu i występujący u każdej aktywnej jednostki konflikt międzycelowy.
Poruszana problematyka ma istotne znaczenie także w obszarze zarządza-nia. Czas i cele są ważnymi elementami w ogólnym procesie zarządzania, a poznawanie funkcjonowania człowieka w tym zakresie pozwoli w większym stopniu podejmować właściwe decyzje.