WPROWADZENIE TEORETYCZNE

Artykuł na poziomie teoretycznym i empirycznym ukazuje związki między celami stawianymi przez człowieka a jego temporalną orientacją czasową. Badania empi-ryczne zostały przeprowadzone na 143 osobowej grupie badawczej. W analizach statystycznych wykorzystano analizę kanoniczną, dającą możliwość ukazania ko-relacji między grupami cech celów i orientacji temporalnych. Wykorzystano rów-nież analizę skupień, która pozwoliła na wyróżnienie dwóch odrębnych profilów temporalnych, tj. proaktywnego i reaktywnego. Wyróżnienie tych profilów stało się podstawą do poszukiwania różnic w zakresie celów stawianych do realizacji i celów realizowanych. Ukazane różnice wskazują na należność między badanymi zmiennymi, głównie związki pomiędzy orientacją temporalną a celami podejmo-wanymi do realizacji.

1. WPROWADZENIE TEORETYCZNE

Człowiek żyje w czasie. Jest w nim zanurzony, ale także posiada narzędzia, by czas kontrolować i wykorzystywać jego upływ, podejmując określone działa-nia. Ludzka aktywność jest treścią wypełniającą czas. To dzięki planowanym i w konsekwencji realizowanym działaniom człowiek porządkuje oraz kontrolu-je upływający czas¹. Aktywność człowieka nie jest reagowaniem na sytuację zewnętrzną, ale jest świadoma i celowa.

O tym, że człowiek jest nastawiony na realizację celów pisze się w psycho-logii już od dawna. K.B. Madsen wskazuje, że wspólnym dla wszystkich teorii motywacji jest opisywanie, wyjaśnianie i przewidywanie zachowania motywo-wanego, czyli ukierunkowanego na cel².

Duża różnorodność definicji celu wiąże się z podkreślaniem przez autorów różnych właściwości jako istotnych w charakterystyce opisywanego pojęcia.

Najczęściej pojawiające się właściwości celu to³: jego związek z kategorią

cza-1 B. Bajcar, Psychologiczne modele temporalności, [w:] Psychologia umysłu, pod red. Z. Pi-skorza, T. Zaleśkiewicza, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2003, s. 88.

2 K.B. Madsen, Współczesne teorie motywacji, Warszawa 1980, s. 632.

3 R. Klamut, Cel – czas – sens życia, TN KUL, Lublin 2002, s. 53.

su, a dokładniej zwrócenie uwagi, że cel jest umiejscowiony w przyszłości, war-tościowość (ważność przypisana celowi), tzn. cel jest stanem pożądanym mają-cym ukierunkować zachowanie jednostki na jego osiągnięcie, możliwość zreali-zowania, osiągnięcia celu oraz antycypacja stanu, który jednostka chce osiągnąć.

Według Z. Zaleskiego „cel to kognitywnie reprezentowany, możliwy do osiągnięcia, mający wartość i siłę regulacyjną przyszły stan rzeczy, do którego człowiek dąży przez działanie”.⁴

Jako konstrukt procesów myślowych cel istnieje na poziomie pojęciowym w umyśle i ukierunkowuje aktywność jednostki, antycypując sytuacje w przy-szłości.

Badania

przeprowadzone przez Z. Zaleskiego pozwoliły wyróżnić aspekt stawiania celów i ich podejmowania do realizacji⁵. Inne miejsce w reprezentacji poznawczej celu zajmuje określenie, zdefiniowanie przyszłego stanu rzeczy, a jeszcze inne obszar przyszłej jego realizacji.

W aspekcie stawiania celów istotne cechy to:

• ważność rozumiana jako istotna dla jednostki, subiektywna wartość ce-lu,

• szansa osiągnięcia określająca oczekiwanie sukcesu, jakie towarzyszy człowiekowi w podejmowaniu celu,

• konflikt międzycelowy związany z faktem, że ludzie jednocześnie po-siadają i usiłują zrealizować kilka (więcej niż jeden) niezależnych od siebie celów.

W aspekcie podejmowania celów do realizacji, ich związku z działaniem wyróżniono następujące cechy:

• wysiłek jaki jednostka musi włożyć, aby cel osiągnąć,

• wytrwałość w realizacji celu związana z radzeniem sobie podmiotu z różnymi przeszkodami stojącymi na drodze do osiągnięcia celu i po-wracaniem do działań skierowanych na cel,

• zadowolenie wynikające z przeżywania pozytywnych emocji towarzy-szących bieżącym działaniom na rzecz celu.

Aby lepiej opisać problematykę celów w funkcjonowaniu podmiotu, należy najpierw przyjrzeć się kategorii czasu i sposobu istnienia człowieka w czasie.

Kategoria czasu jest obecna w psychologii w dwóch znaczeniach⁶:

• czasu fizycznego istniejącego w rzeczywistości, odmierzającego jego zmiany i będącego punktem odniesienia dla dziejących się wydarzeń,

• czasu psychologicznego, subiektywnego, ukazującego zmiany od strony podmiotu; czas psychologiczny jest przeżywany jako przestrzeń, w

któ-4 Z. Zaleski, Psychologia zachowań celowych, PWN, Warszawa 1991, s. 60.

5 Ibidem, s. 59, 77.

6 B.S. Gorman, A.E. Wessman, The personal experience of time, „Plenum Press”, New York, London 1977, s. 28. W. Łukaszewski, Szanse rozwoju osobowości, Książka i Wiedza, Warszawa 1984, s. 157.

rej jednostka istnieje, a jego przepływ ujmuje w określone dla siebie ra-my; jest konstrukcją poznawczą, tworzoną w osobowości i wyrażającą dynamizmy psychiczne⁷.

Każdy człowiek ma swój indywidualny sposób doświadczania czasu po-wiązany z jednostkowym sposobem funkcjonowania i z charakteryzującymi go cechami osobowości. W osobowości można wyróżnić obszar związany z istnie-niem człowieka w czasie. Charakterystyczny dla poszczególnych jednostek spo-sób doświadczania czasu wynika z osobowościowych właściwości związanych ze sposobem jego przeżywania. Do właściwości tych należą⁸:

• teliczność – ukierunkowanie zachowania na cele, które określa stopień orientacji na cele; dotyczy ona stawiania sobie jasnych celów, poważne-go ich traktowania oraz wytrwałości w ich realizowaniu i doprowadza-niu do końca; T. Mądrzycki wskazuje na ważną rolę teliczności w pra-widłowym funkcjonowaniu osobowości,

• planowanie – sposób określania własnej przyszłości i strukturalizowanie jej przez wyznaczanie planów działania; to tendencja do obmyślania sposobów dojścia do celu, przewidywania konsekwencji własnego dzia-łania i wyciągania wniosków z dotychczasowych; dotyczy sytuacji przygotowania działania w taki sposób, aby osiągnąć zamierzony cel,

• szczegółowość lub ogólność zachowań – przywiązywanie wagi do szczegółów w obecnym zachowaniu i strukturalizowaniu przyszłości,

• wykorzystywanie czasu – dotyczy poziomu konstruktywnego organizo-wania sobie własnych zajęć w czasie, aktywne zapełnianie czasu zda-rzeniami, które jednostka planuje,

• presja czasu – ujmuje subiektywne tempo upływu czasu oraz charaktery-styczny sposób zachowania wyznaczony przez upływający czas,

• koncentracja na przeszłości – związana z nadawaniem większego zna-czenia temu, co minęło,

• koncentracja na teraźniejszości – dotyczy koncentracji na bieżących za-daniach, zdarzeniach oraz maksymalizacji bieżących przyjemności, by-cie „tu i teraz”,

• koncentracja na przyszłości – opisuje nastawienie jednostki na poziomie myślenia i działania na to, co dopiero ma się wydarzyć.

Wymienione właściwości osobowościowe, odnoszące się do sposobów przeżywania czasu, C. Nosal i B. Bajcar nazywają orientacjami temporalnymi⁹

7 C.S. Nosal, Psychologiczne modele umysłu, PWN, Warszawa 1990, s. 192.

8 T. Mądrzycki, Osobowość jako system tworzący i realizujący plany, Gdańskie Wydawnic-two Psychologiczne, Gdańsk 1996, s. 130. C.S. Nosal, B. Bajcar, Kwestionariusz Orientacji Tem-poralnej AION-99 (wersja eksperymentalna), Wrocław 1999, s. 10-12

9 C. Nosal, B. Bajcar, Czas psychologiczny: wymiary, struktura, konsekwencje, WIP PAN, Warszawa 2004, s. 49.

i w ramach jednostkowej orientacji temporalnej wyróżniają: perspektywę tempo-ralną oraz organizację działania w czasie.

Perspektywa temporalna (czasowa) dotyczy wszystkich wymiarów czasu:

przeszłości, teraźniejszości i przyszłości w jednostkowo rozumianym psycholo-gicznym czasie życia. Człowiek koncentrując się na wybranym przedmiocie odniesień, umiejscawia swoją aktywność poznawczą w jednym z wymiarów czasu i w określonej odległości od chwili obecnej lub w chwili obecnej właśnie.

Posiada określony zasób wiedzy i gotowość do podejmowania zadań pojawiają-cych się w danej sytuacji.

Rodzaj orientacji temporalnej, jej ukierunkowanie na przeszłość, teraźniej-szość lub przyszłość, wpływa na specyficzne rozumienie rzeczywistości i własną aktywność¹⁰.

Organizacja

działania w czasie jest szczególnie widoczna w perspektywie przyszłości. Zajmuje ona główne miejsce w perspektywie temporalnej aktyw-nych, dobrze rozwijających się osób. Umiejętne przeżywanie i organizowanie przyszłości sprzyja rozwojowi jednostki.

Cała motywacja ludzka, ze swej definicji, jest zorientowana na przyszłość, więc i cała przestrzeń związana z tworzeniem celów dotyczy orientacji na przy-szłość. J.E. Nurmi¹¹ odwołując się do teorii poznawczych i teorii działania, orientację na przyszłość opisuje w kategoriach motywacji, planowania, warto-ściowania. Ogólna motywacja człowieka do działania odnosi się do ogólnych motywów, wartości, wiedzy i na tej bazie powstaje zainteresowanie określoną dziedziną aktywności. Człowiek następnie uszczegółowia swój obszar zaintere-sowań, by później stawiać specyficzne cele umożliwiające realizację zamierzeń.

Poziom planowania dotyczy określania sposobów realizacji celów oraz zamie-rzeń. W tym procesie jednostka tworzy najpierw reprezentację celu i kontekst przyszłościowy, w którym może on być zrealizowany. Następnie określa najbar-dziej korzystny sposób osiągnięcia celu i podejmuje się jego realizacji.

Wartościowanie wiąże się z nadawaniem znaczeń dotyczących podejmo-wania i realizacji celów, dzięki niemu jednostka może bowiem określić najlep-szą dla siebie drogę osiągnięcia najwłaściwszych celów. Ważnym elementem jest również zaangażowanie w ich realizację. J.E. Nurmi wprost więc traktuje cele jako element orientacji przyszłościowej.

Czas i cele spotykają się w umyśle człowieka, gdzie oba te pojęcia są ze so-bą mocno powiązane. Ich zależność jest obustronna. Z jednej strony cel określa czas, z drugiej czas uzasadnia i porządkuje stawianie oraz realizację celów.

10 W. Lens, M.A. Moreas, Future time perspective: an individual and a societal approach, [w:] Z. Zaleski, Psychology of future orientation, TN KUL, Lublin 1994, s. 25.

11 J.E. Nurmi, The development of future-orientation in a life-span context, [w:] Z. Zaleski, Psychology..., op. cit., s. 64.

Istotą orientacji temporalnej jest związek czasu z działaniem¹². Umiejętność poznawczego ujmowania czasu jest dla człowieka podstawą określania własnej tożsamości¹³, a także podejmowania świadomej, podmiotowej aktywności. To określone właściwości orientacji temporalnej wpływają na samą aktywność i jej efektywność. A sama aktywność człowieka jest możliwa dzięki stawianiu celów i podejmowaniu ich do realizacji. Cele zarówno w aspekcie stawiania, jak i po-dejmowania ich do realizacji są uwarunkowane temporalnością człowieka. Zna-jomość własnego sposobu przeżywania czasu we wszystkich jego wymiarach ma znaczenie w określaniu i wartościowaniu celów, jakie jednostka sobie stawia¹⁴.

Jednocześnie w charakterystyce orientacji temporalnej ważne znaczenie ma konkret dający możliwość zapełnienia czasu uszczegółowienia go przez elemen-ty składające się na jego upływ. Tym konkretem jest cel. Jedną z głównych funkcji, jakie pełni cel w organizowaniu aktywności ludzkiej jest określanie człowieka w czasie. To one wypełniają czas, organizują życie, dają czasową ciągłość między poszczególnymi życiowymi doświadczeniami oraz nadają życiu ład i porządek¹⁵. Natomiast brak hierarchii celów i związanych z nimi skal od-niesienia czasowego jest źródłem chaosu w przeżywaniu czasu¹⁶.

J. Nuttin pisze, że już samo postawienie celu do realizacji jest istotnym czynnikiem motywującym do podejmowania działań w przyszłości¹⁷, a więc może także już samo postawienie celu ma wpływ na określone doświadczanie upływu czasu.

Opisywane współzależności na poziomie teoretycznym staną się przedmio-tem bardziej szczegółowych analiz w części empirycznej prezentowanego arty-kułu.

Przedstawi

ana zależność między czasem a celami pokazuje współwpływa-nie na siebie analizowanych zmiennych. Może rówwspółwpływa-nież uwidaczniać się w cha-rakteryzowaniu odrębności funkcjonowania w zakresie jednej zmiennej w zależ-ności od różnic występujących w ramach drugiej zmiennej. To, w jaki sposób różni ludzie przeżywają czas i organizują go w swym umyśle ujawnia się w zróżnicowaniu cech stawianych celów. „Są dwa rodzaje patrzenia na przy-szłość: aktywne, wyrażające się w myśleniu o tym, co mamy zamiar zrobić i pasywne, cechujące się oczekiwaniem na to, co się nam zdarzy bez naszej ak-tywności. Obydwie postawy mają różny wpływ na działanie, lecz łączy je wspólny wektor – żyjemy w teraźniejszości zorientowanej na przyszłość i mniej

12 C. Nosal, B. Bajcar, op. cit., s. 50.

13 G. Trommsdorff, Future time perspective and control orientation: social conditions and consequences, [w:] Z. Zaleski, Psychology..., op. cit., s. 39.

14 W. Łukaszewski, op. cit., s. 160.

15 Z. Zaleski, Psychologia…, op. cit., s. 65.

16 C.S. Nosal, op. cit., s. 199.

17 J. Nuttin, Motivation et Perspectives d’Avenir, „Presses Universitaires de Louvain”, Lou-vain 1980, s. 21.

nas obchodzi nasza przeszłość¹⁸. To co Z. Zaleski pisze w odniesieniu do przy-szłości, można odnieść do przeżywania czasu w ogólności – do orientacji tempo-ralnych.

Ten

aspekt różnicowania aktywności celowej stanie się również przedmio-tem badań.