Interpretacja w przekładzie to tytuł obszernego, bo liczącego 38 stron, arty kułu (Kriukow 1987), w którym został przedstawiony pragmatyczny model tek stu w postaci trójkąta hermeneutycznego. Autor przeciwstawia się rozumieniu interpretacji, które zaproponowali Isaak Riewzin i Wiktor Rozencwejg (1964)1. Sprowadzanie przedmiotu interpretacji do rzeczywistości oznacza — jego zda niem — w końcowym rozrachunku depersonalizację tekstu2, czyli oderwanie autora od stworzonego przez niego dzieła. „Rzeczywistość, jeśli jest opisywana w tekście, to nie dla niej samej, lecz zawsze w jakimś celu, zawsze służy jako środek i sposób wyrazu intencjonalności komunikującej świadomości" (Kriukow 1987: 46). Ten aspekt przekładu znalazł się w centrum uwagi francuskiej szkoły tłumaczenia (Seleskovitch 1976). Szczególnie bliskie Kriukowowi jest rozpozna nie w ramach tej szkoły antynomii obiektywnego znaczenia językowego wypo wiedzi i skorelowanego z nim sensu intencjonalnego, a także uznanie dominu jącej roli sensu intencjonalnego. „Zgodnie z intencjonalną koncepcją przekładu — zauważa Anatolij Kriukow (1987: 46) — frazę typu U mienia na rukie bol- szoj furunkuP powinno się tłumaczyć ja nie mogu niesti etot czemodan4 (jeśli to właśnie stanowi sens intencjonalny wypowiedzi w danej sytuacji komunikacyj nej)". Jednym z niedostatków intencjonalnej koncepcji przekładu jest, zdaniem Kriukowa, ignorowanie antynomii sens intencjonalny vs. znaczenie językow e w tekście tłumaczenia, choć dostrzegana jest ona w tekście oryginału. Znacze nie językowe niesłusznie traktuje się jako „pasożytujące" na sensie intencjonal nym. Na poparcie swej tezy przywołuje Anatolij Kriukow pogląd Jurija Łotmana (1 9 7 0 :8 9 ,1984a: 102): „Każdy akt uświadomienia tworzy odrębny synchronicz ny przekrój, ale zachowuje przy tym pamięć o poprzednich znaczeniach i świa domość możliwości przyszłych". Recepcja tekstu jest wielowymiarowa: „Podczas odbioru tekstu nasza myśl porusza się nie tylko horyzontalnie, ale także wzdłuż osi wertykalnej, ona nieustannie dąży do przeniknięcia do głębszych poziomów
1 Szerzej traktuje o tym rozdział Isaak Riewzin i Wiktor Rozencwejg — semiotyczna teoria przekładu.
2 Wyróżnia się dwa błędy interpretacji tekstu: błąd intencjonalności i błąd absoluty- zacji tekstu (Szczerbowski 2000).
3 У меня на руке, большей фурункул ‘Mam na ręce duży ropień'. 4 Я н е могу нести, этот чемодан 'Nie mogę nieść tej walizki’.
i powraca, żeby sprawdzić i skorygować powstałe hipotezy" (Wasiljew 1982: 109).
Przytaczając słowa rosyjskiego bibliopsychologa „Ilu różnych czytelników, tyle różnych treści jednej i tej samej książki" (Rubakin 1895: 8), A. Kriukow (1987: 60) zwraca także uwagę na pogląd Nikołaja Żynkina, że „tłumacz tłuma czy nie to, co powiedział mówiący czy piszący, lecz to, co on zrozumiał".
Asymetrię obiektywnego znaczenia językowego i sensu intencjonalnego za licza A. Kriukow do uniwersaliów. Zwrócił na to uwagę Lew Wygotski (1989: 399): „Żywe zdanie wypowiedziane przez żywego człowieka zawsze ma swój podtekst, swą ukrytą myśl"5. Podobny pogląd wyraził Jewgienij Poliwanow (1968: 296): „mówimy tylko aluzjami; jeśli one wywołują u słuchacza potrzebną nam myśl, cel jest osiągnięty; a mówienie inaczej byłoby nierozsądnym marno trawstwem".
W antynomii sensu intencjonalnego i obiektywnego znaczenia językowego dostrzega Anatolij Kriukow (1987: 50) twórczą naturę każdego aktu komuni kacji.
Tekst wytwarzany przez mówiącego/piszącego (MP) ściśle mówiąc nie zawiera żadnej „gotowej" myśli. Każdy tekst jak już powiedziano to moment spotkania dwóch świadomości, a sens rodzi się w wyniku wychodzenia sobie naprzeciw świadomości MP i słuchacza/czytelnika (SCz). Intersubiektywne znaczenie ję zykowe [...] jest raczej zaproszeniem do dialogu dwóch świadomości.
Kriukow odrzuca pojmowanie interpretacji jako przypisywania znaczeń jednostkom tekstu. Interpretacja jest dla niego rekonstrukcją sensu intencjonal nego według obiektywnego znaczenia językowego i na podstawie sensu recep- tywnego, a nie przypisywaniem tekstowi znaczenia i sensu. Sens intencjonalny to dominanta zamysłu autora (Kriukow 1987: 61), nie jest on dany słuchaczowi/ czytelnikowi w „czystej" postaci. Ontologicznie sens intencjonalny jest fenome nem świadomości mówiącego/piszącego (MP), podczas gdy „recepcja skupia się w czytelniku" (świadomości SCz). Nie ma dwóch tożsamych świadomości, dlate go sens intencjonalny nie jest tożsamy z sensem „czytelnika", Kriukow nazywa go sensem receptywnym.
Przytoczywszy pogląd M.W. Nieczkiny (1982: 10): „Odbiór skupia się w czytelniku, ale zawiaduje nim poeta", Anatolij Kriukow (1987: 82) podkreśla: „jakkolwiek różniłby się sens receptywny od intencjonalnego, on powinien obej mować w sobie ostatni w jego istotnych cechach (ponieważ sens intencjonalny «zawiaduje» receptywnym)”.
Choć sens intencjonalny i sens receptywny są fenomenami dwóch świado mości, mają swój intersubiektywny „byt" w obiektywnym znaczeniu językowym tekstu.
5 W oryginale: „Живая фраза, сказанная живым человеком, всегда_имеет свой
Mówiący/piszący świadomie lub nieświadomie modeluje apercepcyjne możliwości potencjalnego adresata dzięki temu, że sens intencjonalny dostępny jest czytelnikowi/słuchaczowi w postaci lub na substracie sensu receptywnego. Modelowanie następuje za pomocą obiektywnych znaczeń jężykowych.
Przy tym samym tekście może być rekonstruowany odmienny sens inten cjonalny zależnie od typu socjopsychologicznego odbiorcy.
„Kluczem" hermeneutycznym do tekstu jest indywidualny kontekst senso wy (świadomość) odbiorcy, który na podstawie dochodzącego obiektywnego znaczenia językowego kształtuje sens receptywny. Prawdziwe poznanie wyma ga od odbiorcy dążenia do tego, aby oba sensy (receptywny i intencjonalny) były izomorficzne.
Interpretacja to tekstowo zobiektywizowane (ponownie wyrażające) rozu mienie, zapewniające powtórne rozumienie (rozumienie dla innych) (Kriukow 1987: 66).
„Inwariantem w przekładzie nie jest ani znaczenie, ani sens, a korelacja mię dzy nimi". Korelację pojmuje Kriukow (1987: 67) jako wzajemne przechodzenie z poziomu znaczenia na poziom sensu receptywnego, z niego zaś — na poziom sensu intencjonalnego i w odwrotnym kierunku.
Zaproponowane przez Kriukowa pojęcie interpretacji pozwala związać rozumienie z pojęciami sensu i znaczenia oraz zbudować pragmatyczny model tekstu w postaci trójkąta hermeneutycznego, w którym wierzchołkiem A jest obiektywne znaczenie językowe, B to sens intencjonalny jako fenomen świado mości mówiącego/piszącego, a C— sens receptywny jako fenomen świadomości słuchacza/czytelnika.
TRÓJKĄT HERMENEUTYCZNY
sens intencjonalny jako fenomen sens receptywny jako fenomen świadomości MP świadomości SCz
„Z trójkąta hermeneutycznego widać, że MP (mówiący/piszący] ma dostęp do świadomości SCz (słuchacza/czytelnika] jedynie poprzez wierzchołek trójką ta, tzn. obiektywne znaczenie tekstu jako fenomen intersubiektywny" (Kriukow
1987: 68]6.
Anatolij Kriukow wyodrębnia cztery poziomy rozumienia przy tłumacze niu: znaczeniowy, sensowy receptywny, sensowy intencjonalny i metodologicz ny (jako poziom refleksji o rozumieniu].
Rozumienie jest podstawą tłumaczenia, albowiem tłumacz dwukrotnie ro zumie tekst: jako odbiorca i jako twórca.
Tłumaczenie można określić jako cykliczny ruch po stopniach rozumienia: zna czenie językowe — sens receptywny — sens intencjonalny — znaczenie języ kowe — sens receptywny — sens intencjonalny i znowu od samego początku (Kriukow 1987: 69].
Z trójkąta hermeneutycznego wynika, że nie można oddzielać semantyki od pragmatyki i że rzeczywistymi problemami przekładu są problemy pragmatyki przekładu. Jeśli tradycyjną w Rosji lingwistyczną teorią przekładu7 jest teoria zestawionych semantyk dwóch tekstów w przekładzie, to teoria interpretacji jest teorią oddziaływania dwóch pragmatyk. W teorii interpretacji zestawia się sytuacje hermeneutyczne, a nie teksty.
6 Inspirujący byłby tu Problem znaczenia w językach pierwotnych (Malinowski
2000].