Najnowsza książka rosyjskiej tłumaczki literatury angielskiej i przekładzo- nawczyni ma tytuł Przekład artystyczny: w poszukiwaniach prawdy [Kazakowa 2006a). Książka ta składa się z dwóch części. Pierwsza dotyczy przekładu ar tystycznego jako procesu informacyjnego, druga zaś rozpatruje przekład arty styczny jako proces psychosemiotyczny. Kompozycja książki wynika z dwoistej roli przekładu artystycznego, który z jednej strony zastępuje oryginał dla czytel ników, z drugiej zaś staje się faktem literackim przekładającej kultury.
Samo wyrażenie chudożestwiennyj pieriew od ‘przekład artystyczny’ zgod nie z poglądem Tamary Kazakowej (2006: 4 -5 ) nie jest terminem w ścisłym tego słowa znaczeniu. Jest to raczej nazwa „ogółu złożonych i niejasnych pojęć związanych z twórczym rozwiązywaniem zadań międzykulturowego, międzyli- terackiego i międzyjęzykowego pośrednictwa". Zaciera się granica między po jęciami litieraturnyj pieriew od a chudożestwiennyj pieriewod. Pierwsze dotyczy tłumaczenia dokonanego zgodnie z ogólnymi normami stylistycznymi języka przekładu (języka literackiego, a nie języka literatury, tzn. artystycznych syste mów znakowych). W Polsce nie stosuje się rozróżnienia przekładu literackiego i artystycznego. Mała encyklopedia przekładoznawstwa zawiera hasło Przekład literacki, które zaczyna się następująco: „Przekład literacki (lub artystyczny) jest w istocie tą dziedziną, która przekładoznawstwu sprawia najwięcej kłopotów”
(Dąmbska-Prokop 2000:185).
Zastanawiając się nad tym, czym wyróżnia się przekład artystyczny, T. Kaza kowa przytacza pogląd Łotmana (1984a: 102): „przy przekodowaniu z systemu artystycznego na język nieartystyczny zawsze zostaje nieprzetłumaczona reszta — ta nadinformacja, która możliwa jest jedynie w tekście artystycznym". We dług semiotyka „ważnym wynikiem istnienia poetyckiej organizacji tekstu jest powstanie nowych, przed nią nie istniejących szeregów semantycznych utożsa mień i przeciwstawień" (Łotman 1984a: 282).
Jednym z istotnych zagadnień przekładoznawczych jest wartość infor macyjna tekstu1. Dotyczy ona zarówno jakościowej charakterystyki informacji i znaków, jak i informacyjnych preferencji tłumacza regulowanych przez struk turę jego kulturowojęzykowego tezaurusa (Kazakowa 2006: 60). Pożyteczne są
wyniki badań nad informacyjnością tekstu, które opublikował rosyjski przekła- doznawca Riurik Minjar-Biełoruczew (1975: 7). Przytacza je Tamara Kazakowa (2006: 58). Dzięki nim wiadomo, że optymalny zakres informacyjności zwy kłych tekstów2 waha się od 40% do 60%. Jeśli natomiast jest on mniejszy niż 40%, tekst wydaje się czytelnikowi nieciekawy, a gdy przekracza 60% — zbyt skomplikowany.
Niezmiernie interesującym zagadnieniem, którym zajmuje się Tamara Kazakowa (2006: 188-208), jest mowa wewnętrzna tłumacza. Sam termin mowa wewnętrzna pojmuje za N. Żynkinem (1 9 8 2 :1 8 -1 9 ) jako uniwersalny kod przedmiotowy, będący pośrednikiem „nie tylko między językiem a intelektem i między mową ustną a pisemną, ale także między językami narodowymi". Szcze gólnie zajmuje Kazakową pogląd Żynkina o pośredniczeniu uniwersalnego kodu przedmiotowego (UKP) między różnymi językami.
Wewnętrzna mowa tłumacza podlega działaniu dwóch rodzajów stereoty pów werbalno-mentalnych. Pierwszy z nich dotyczy sygnału w tekście wyjścio wym. Najbardziej niebezpiecznymi „fałszywymi przyjaciółmi" tłumacza okazu ją się wyrazy o największej frekwencji, których znaczenie rozpoznawane jest w mowie wewnętrznej automatycznie. Przykładem jest określenie Groznyj jed nego z carów rosyjskich, Iwana IV (1530-1584). W tradycji angielskiej utarł się przekład Ivan the Terrible, choć przymiotnika groznyj nie należy — podkreśla T. Kazakowa — interpetować we współczesnym kontekście, lecz historycznym (budzący pełną czci grozę u wrogów3). Z tego powodu bliższym odpowiednikiem angielskim byłby wyraz aw esom e 'budzący podziw, lęk, respekt’. Jednak tradycji nie da się przełamać. Świadczy o tym tytuł Is Yeltsyn becoming Boris the Terrible? („Time" No 40,1993). Stereotyp werbalno-mentalny stał się słowny.
Drugi typ stereotypu, który oddziałuje na mowę wewnętrzną tłumacza, jest znacznie większą przeszkodą niż pierwszy. Dotyczy bowiem przekładowej semiozy i wiąże się z jednostkami języka przekładu. Jego negatywnym wpły wem jest rosyjskie tłumaczenie Eto dieriewo umiejet gow orit gaw-gaw, po- etomu jeg o wietwi nazywajutsia wietwiami4 T o drzewo umie mówić hau, hau, dlatego jego gałęzie nazywają się gałęźmi' angielskiego zdania Lewisa Carrolla „Bough-wough!", that's why its branches are called boughs (Kazakowa 2 0 0 6 :197)5. W oryginale gra słów wykorzystywana jest jako „sposób przełamania stereotypu odrębności, niezgodności znaczeniowej” wyrazów bough-wough (onomatopeja hau, hau) i bough (konar, gałąź). Konieczne jest przełamanie stereotypu werbal no-mentalnego „wyraz języka wyjściowego = wyraz języka docelowego"
(wyra-2 Оптимальный объём информативности обычных текстов.
3 W oryg. внушающий благоговейный страх врагам■ Т. Kazakowa zdaje się jednak przemilczać wprowadzenie przez Iwana IV opryczniny (Bazylow 1 9 7 5 :1 0 9 -1 1 6 ).
4 Э.то дерево умеет говорить гав-гав, поэтому его. ветви называются ветвями. 5 U Carrolla zdanie to ma następującą postać: Itsays ‘Bough-wough’, cried a Daisy. That's why its branches are called boughs.
zowi języka wyjściowego odpowiada wyraz języka docelowego). Aby to uczynić, studenci filologii usłyszeli podpowiedz: „drzewo, które ochrania ogród". Dzięki temu zaproponowali kilka wariantów, np. Eto dieriewo grab, ono m ożet ograbit' kogo choczesz6 'to jest drzewo grab, ono może ograbić, kogo chcesz’. Inne nie są zrozumiałe w tłumaczeniu filologicznym z języka rosyjskiego na polski. Intere sujące są tu spostrzeżenia N. Demurowej (1970: 175) dotyczące wyboru rosyj skiego wariantu analizowanej tu gry językowej. Rozważając oparcie gry języko wej na parach wiąz 'wiąz’ - wiazat' 'wiązać', grab - grabit' ‘grabić rabować’ itp., N. Demurowa zdecydowała się na wybór pary dub 'dąb' - otdubasit”sprać, wytłuc'7. W jej przekonaniu dąb „zachowywał się bardziej zdecydowanie i mężnie od wszystkich innych drzew. Lepszego obrońcy kwiatów trudno sobie wyobrazić".
Tamara Kazakowa (2006: 199) podkreśla rolę uwarunkowań w procesie tłumaczenia, poczynając już od mowy wewnętrznej.
Swoistą właściwością kształtowania mowy wewnętrznej w procesie tłumacze nia artystycznego jest obecność zespołu wielu czynników warunkujących ko nieczność przełamania szeregu semiopsychologicznych stereotypów, w szcze gólności werbalno-mentalnych. W wyniku działania tych czynników w mowie wewnętrznej tworzy się system relacji semiopsychologicznych określanych przez a) sygnałową informację tekstu wyjściowego, b) kod uniwersalno-przed- miotowy, c) informację kulturołogiczną, d) procesy kognitywne, emocjonalne i wolicjonalne, właściwe osobowości tłumacza, e) system języka przekładu.
Można, jej zdaniem, wyodrębnić cztery etapy kształtowania się mowy we wnętrznej tłumacza. Pierwszym z nich jest rozpoznawanie8. Wtedy tłumacz szuka w swojej pamięci informacji nieodzownej w odbiorze sygnałów tekstu wyjściowego. Ów pierwszy etap determinowany jest przez sygnałową infor mację tekstu wyjściowego, kod uniwersalno-przedmiotowy oraz informację kulturołogiczną. Drugim etapem jest określanie rangi9 powstających w mo wie wewnętrznej elementów semiopsychologicznych zależności od informacji kulturologicznej. Polega ono na ustaleniu punktu widzenia na tekst wyjściowy („moja pragmatyka", czyli pragmatyka tłumacza), na identyfikacji zakładanego punktu widzenia autora tekstu wyjściowego („jego pragmatyka", czyli pragmaty ka autora) i na wzajemnym oddziaływaniu punktów widzenia tłumacza i autora („nasza pragmatyka"). Najbardziej złożony jest trzeci etap kształtowania mowy wewnętrznej, jakim jest programowanie powtórnego zamysłu10, szczególnie
6 Злпо дерево граб, оно может ограбить кого хочешь.
7 Вяз - вязать. Граб - грабить. Дуб - отдубасить. W przekładzie Demurowej analizowane zdanie ma postać: — Он хоть кого м аж ет отДУБасить, — сказала Раза. — Чта-что, а отДУБасить он у м е е т !'— On choć może kogo sprać — powiedziała Róża. — Co jak co, ale sprać on potrafi!’.
8 Распознавание. 9 Ранжирование.
ważne w przekładzie poetyckim, gdy nieunikniona jest znaczna rekonstrukcja tekstu. Piąty warunek [jakim jest system języka przekładu) determinuje etap dążenia do odpowiedniości semiopsychologicznych11 „znaków tekstu wyj ściowego, opracowanych w mowie wewnętrznej tłumacza, i sygnałów języka przekładu na podstawie powtórnego zamysłu" (Kazakowa 2006: 200).
Zagadnieniu mowy wewnętrznej i myślenia poświęcił książkę Aleksandr N. Sokołow (1968). Jest ona jednym ze źródeł inspiracji Tamary Kazakowej (2006: 210), która zastanawia się nad pojęciem sensu. Według niej jest to „sieć wzajemnie powiązanych asocjacji, powstająca w odniesieniu do znaku, istnieje w pamięci werbalnej jako zwinięta lub — według A.N. Sokołowa — skrócona forma mowy wewnętrznej", czyli zespół semiotyczny.
Ważną cechą publikacji Tamary Kazakowej jest jej dydaktyczny charakter, wiązanie teorii z praktyką. Przyjmując jako założenie znaną tezę, że tłumacze nie to proces podejmowania decyzji (Levy 1981), rozróżnia ona trzy kierunki kształtowania umiejętności rozwiązywania zadań w przekładzie artystycznym: analiza porównawcza istniejących przekładów, samodzielne tłumaczenie, reda gowanie przełożonych tekstów.
Tamara Kazakowa (2006: 267) wyraża pogląd, że na nawyki porównawczej analizy przekładowej składają się: 1) określenie problemu przekładowego na podstawie rozbieżności między tłumaczonymi tekstami, a także między orygi nałem a tłumaczonymi tekstami; 2) ocena różnorodnych decyzji przekładowych tego czy innego problemu; 3) badanie charakteru odchyleń i wykrycie ich możli wych przyczyn; 4) badanie charakteru kompensacji i analiza ich względnej war tości; 5) całościowa ocena zysków i strat w przekładzie; 6) uzasadnianie wła snych wariantów decyzji przekładowych.
Z kolei praca nad własnymi przekładami zakłada: 1) znajomość różnych odmian tekstów artystycznych; 2) nabycie doświadczenia w rozwiązywaniu problemów leksykalno-gramatycznych, stylistycznych, psychologicznych i kul- turologicznych w procesie opracowywania informacji artystycznej; 3) doskona lenie nawyków pracy ze słownikami, poradnikami i elektronicznymi źródłami informacji; 4) podnoszenie poziomu opanowania literackiego języka rosyjskiego w świetle porównawczo-ekspresywnych możliwości przy tłumaczeniu; 5) po głębienie znajomości literatury rosyjskiej w planie perspektyw międzyliterac- kiej komunikacji w przekładzie (Kazakowa 2006: 267-268).
Ćwiczenia w redagowaniu przekładów mają służyć czterem celom, jakimi są: 1) wykrycie i poprawienie błędów leksykalnych, gramatycznych i stylistycz nych w przekładzie — droga „od przełożonego tekstu"; 2) analiza wiarygodności decyzji translatorskich — droga „od tekstu wyjściowego"; 3) określenie charak teru przełożonego tekstu i jego perspektyw dla odpowiednich kategorii czytel ników, w tym również z zastosowaniem możliwości analizy socjometrycznej; 4) nabycie elementarnych nawyków redagowania literackiego i zaznajomienie się z praktyką wydawniczą (Kazakowa 2006: 268).