Prace Jurija Tynianowa z historii i teorii literatury: Zagadnienie języka wier szy (Tynianow [1924] 1965)1 oraz Archaiści i nowatorzy (Tynianow 1929) stały się inspiracją dla przekładoznawców tej miary co Andrzej Fiodorow czy Gideon Toury. Jego erudycja była imponująca. „Znał on rosyjski wiek osiemnasty i dzie więtnasty jak gdyby sam je przeżył", a Puszkina „znał znacznie lepiej, niż można znać najbliższych krewnych" (Czukowski 1989: 319)2.
Na dwie istotne cechy myślenia naukowego Tynianowa zwraca uwagę Lidia Ginzburg (1983:151):
Tynianow zawsze, od samego początku był historykiem literatury (co zresz tą nie przeszkadzało mu, lecz pomagało być olśniewającym teoretykiem). On przyszedł do Opojazu3 stosunkowo późno po aktywnym udziale w seminarium puszkinowskim S.A. Wiengierowa; przyszedł dlatego, że przyciągała go nowa i ostra problematyka badania specyfiki literackiej, przyciągała walka z rutyną akademicką i abstrakcyjną estetyką symbolistów. Tynianow wniósł jednak ze sobą dwie nieodłączne właściwości swojego myślenia naukowego — nadzwy czajne zainteresowanie sensem, znaczeniem zjawisk estetycznych oraz wy ostrzony historyzm. Właśnie te cechy miały rozsadzić od wewnątrz pierwotną doktrynę szkoły formalnej.
We wstępie do Zagadnienia języka wierszy z datą 5 lipca 1923 roku Jurij Tynianow podkreśla potrzebę badań nad zmianami semantycznymi słowa w za leżności od konstrukcji wiersza.
Najistotniejszym problemem w badaniu stylu poetyckiego jest kwestia znaczę' nia i sensu słowa poetyckiego.
1 Polski przekład ukazał się w dwu odrębnych publikacjach: rozdział I — w tomie: M.R. Mayenowa, Z. Saloni (red.), 1970, Rosyjska szkoła stylistyki, Warszawa, s. 6 2 -1 1 2 . Zob. rozdział II (i ostami) Sens słowa w wierszu ukazał się w tomie: Tynianow 1978: 2 0 7 -3 1 6 .
2 Autorem tych wspomnień jest rosyjski pisarz Nikołaj Korniejewicz Czukowski (1 9 0 4 -1 9 6 5 ), syn znanego przekładoznawcy Kornieja Iwanowicza Czukowskiego (1 8 8 2 - 1969).
3 Opojaz (ОПОЯЗ — Общество изучения поэтического языка) ‘Towarzystwo Ba dania Języka Poetyckiego’.
Zadaniem jest tu właśnie analiza swoistych zmian znaczenia i sensu słowa w zależności od samej konstrukcji wiersza. To wymagało od autora uzasadnie nia pojęcia wiersza jako konstrukcji [...] (Tynianow [1924] 1965: 22).
Tynianow pokazał, że nie ma elementów formalnych jako takich, jest forma znacząca4. Niestety w dzisiejszej szkole rosyjskiej — nad czym ubolewa Lidia Ginzburg (1983: 160) pół wieku później — w dalszym ciągu oddziela się formę od treści. Uczeń musi najpierw streścić utwór, a później krótko wymienić właści wości artystyczne.
Tytuł drugiej pracy Archaiści i nowatorzy (Tynianow 1929) wyjaśnia autor w artykule Archaiści i Puszkin.
Sami działacze literaccy lat dwudziestych czasem daremnie uganiali się za nie uchwytnymi pojęciami klasycyzmu i romantyzmu... i owe pojęcia okazywały się różne w różnych warstwach literackich. Było to [...] wynikiem tego, że u nas „gotowe" (w praktyce oczywiście też nie gotowe, lecz uproszczone) zachod nie formuły przykładano do złożonych zjawisk narodowych, które do nich nie przystawały.
Artykuł O ewolucji literackiej, po raz pierwszy opublikowany w roku 1927, dostępny jest w tomie wydanym pięćdziesiąt lat później (Tynianow 1977). Autor definiuje w nim termin konstrukcyjna funkcja elementu.
Korelację każdego elementu utworu literackiego jako systemu z innymi ele mentami, a także z całym systemem, nazywam konstrukcyjną f u n k c j ą dane go elementu (Tynianow 1978: 48).
Autofunkcja, tzn. korelacja jakiegokolwiek elementu z innymi podobnymi ele mentami innych systemów i innych szeregów, warunkuje synfunkcję, funkcję konstruktywną danego elementu (Tynianow 1978: 50).
Sedno poglądów Jurija Tynianowa na przekład literacki przedstawił A.W. Fio dorów we Fragmentach wspomnień (Fiodorow 1983b).
Jurij Nikołajewicz interesował się tokiem moich prac z teorii przekładu, hi storii „rosyjskiego Heinego", wskazywał mi (jeszcze na samym początku) na bezużyteczność poszukiwań kryterium dokładności formalnej w oddawaniu szczegółów, podkreślając wagę ich funkcji w systemie całości i funkcjonalnych odpowiedniości w innym języku. Uwagi te po prostu wynikały z podstawowych założeń Zagadnienia języka wierszy, gdzie kwestia formy i funkcji rozpatrywa na jest naturalnie w planie jednojęzycznym; a w wymiarze dwujęzycznym — w odniesieniu do przekładu — analogiczne myśli wypowiedziane są w arty kule Heine i Tiutczew, gdzie Jurij Nikołajewicz pisze o przekładach Tiutczewa. Wszystko to szybko przyswoiłem i skorzystałem z rad Jurija Nikołajewicza, jak
i drugiego mojego nauczyciela Siergieja Ignatjewicza Bernsztejna z dokładnymi odsyłaczami do nich — w pierwszych swych publikacjach (1 9 2 7 -1 9 2 9 ).
Zainteresowania Tynianowa przekładem wiąże Tamara Chmielnicka z jego pracą o parodii.
Tynianow w pierwszej swojej pracy o Gogolu i Dostojewskim przekonująco pokazał jak pożyteczna jest parodia w wykryciu systemu stylistycznego pa rodiowanego materiału. Dokładnie tak samo nie jest przypadkowa praca Ty nianowa o przekładach Heinego. Przecież zarówno przekład, jak i parodia to swoisty sposób krytyki konkretnej — rzeczywistego zrozumienia wszystkich elementów stylu i ich korelacji w dziele tłumaczonym lub parodiowanym. Jedy nie przekład czyni to z szacunkiem i powagą, a parodia groteskowo przesadza, wyolbrzymia i przesuwa parodiowany materiał w stronę kryjących się w nim stylistycznych niebezpieczeństw. W tej samej pracy z teorii parodii Tynianow pisze o ulubionej metodzie Dostojewskiego, gdy jego bohaterzy parodiują się nawzajem podobnie jak Sancho Pansa parodiuje Don Kichota (Chmielnicka 1 9 8 3 :1 3 0 ).
Analizą Tiutczewowskich przekładów wierszy Heinricha Heinego jest arty kuł Jurija Tynianowa, który pierwotnie ukazał się w roku 1922 w czasopiśmie „Kniga i riewolucyja" a później — po siedmiu latach — został włączony do tomu Archaiści i nowatorzy. Tynianow dokonuje rozróżnienia genezy zjawiska literac kiego i tradycji literackiej.
Geneza zjawiska literackiego tkwi w przypadkowym przechodzeniu z języka na język, z literatury do literatury, podczas gdy tradycja jest zgodna z prawami natury i zamknięta w kręgu kultury narodowej. W ten sposób, jeśli genetycz nie wiersz Łomonosowa na przykład wywodzi się z niemieckich wzorców, to on jednocześnie kontynuuje znane tradycje metryczne wiersza rosyjskiego, co i udowadnia się w danym wypadku samą żywotnością zjawiska (Tynianow 1977: 29).
Jurij Tynianow zwraca uwagę na charakterystyczną cechę przekładów Heinego: „Tiutczew, genetycznie sięgając do romantyzmu niemieckiego, styli zuje stare formy Dierżawina i daje im nowe życie — na tle Puszkina" (Tynia now 1977: 37). Charakterystyczne dla Tiutczewa zjawisko, którego przejawem są m.in. złożone przymiotniki, uznaje za archaistyczny środek stylu (Tynianow 1977: 48).
Tynianow łączył historię ze współczesnością. Według relacji Lidii Ginzburg, na zajęciach z literatury brał on dzieło literackie i pytał: „Co znaczyło ono w swo im pierwotnym bycie historycznym? Do czego potrzebują go moi współcześni?"5 (Ginzburg 1983:171).
5 W oryginale: „Что оно значило в своём первоначальном историческом бы
Tynianowowi jako tłumaczowi poświęcony jest obszerny artykuł Andrieja Fiodorowa (1983a: 262-285) Jurij Tynianow i jeg o przekłady Heinego. Ilustracją sztuki translatorskiej Tynianowa jest wiersz Heinego będący satyrą na parla ment frankfurcki, który zdradził rewolucję 1848 roku. W wierszu powtarza się wyraz Esel 'osioł’. „Oddając te stofy, Tynianow przenika je tymi głoskami, które tworzą słowo osioł, i dzięki temu uzyskuje (w danym miejscu) tekst, gdzie grote ska osiąga punkt kulminacyjny, ogromnej nie tylko fonetycznej, ale i znaczenio wej wyrazistości" (Fiodorow 1983a: 273).
HEINE
Ich bin ein Esel, und will getreu Wie meine Väter, die Alten, An der alten lieben Eselei, Am Eseltume halten.
Und weil ich ein Esel, so rat' ich euch, Den Esel zum König zu wählen. Wir stiften des große Eselreich, Wo nur die Esel befehlen.
PRZEKŁAD TYNIANOWA6 Ja jesm’ osioł, iz samych osłow, I wsiej duszoj i tiełom
Dierżus' ja starych oslinych osnow 1 wsiej oslatiny w cełom.
I my swój oslinyj sowiet dajom: Osła na priestoł postawit'; My osłomonarchiju osnujom, Gdie tolko osły budut prawit'.
6 Я есмь осёл, из самых ослов, И всей душой и толом Держусь я старых ослиных основ И всей ослятины в целом. И мы свой ослиный совет даём: Осла на престол поставить; Мы осломонархию оснуём. Где только ослы будут править.