Punktem wyjścia do rozważań Natalii Niestierowej jest określenie sześciu fi lozoficznych źródeł nowej koncepcji tekstu: fenomenologia (Husserl1), ontologia (Heidegger), hermeneutyka (Gadamer), szkoła frankfurcka (Adorno, Habermas, Apel), poststrukturalizm i postmodernizm (Foucault, Derrida, Lyotard), filozofia analityczna (Frege, Russell, Wittgenstein, Austin, Searle). Najbardziej interesu je ją hermeneutyka i postmodernizm. Odwołując się do nich, proponuje Natalia Niestierowa intertekstualny model przekładu2.
Przyjmuje dwa podstawowe założenia: „nic nie istnieje poza tekstem" (Der rida 1 9 6 7 :158)3 i „nie ma tekstu oprócz intertekstu" (Grivel 1982: 240).
Przekład traktuje jako „łączące ogniwo", jako swoisty „most kulturowy" między dwiema (i/lub więcej) przestrzeniami intertekstualnymi (Niestierowa 2005: 176). Autor, którego w rzeczywistości zastąpił skryptor, jest zanurzony w tym samym powszechnym intertekście, znajduje się w otoczeniu cudzych tek stów, które wchłania świadomie lub nieświadomie. Z owego intertekstu, czyli pamięci, czerpie autor elementy swojego tekstu, które na zasadzie kalejdoskopu przekształca w „nowy" tekst (Niestierowa 2005:175).
Rosyjska badaczka odrzuca rozpatrywanie przekładu za pomocą starego terminu wierność, uznaje manipulacyjną władzę tłumacza, pojmuje przekład jako most nad przestrzenią, która rozdziela środowisko dające i przyjmujące. Zgodnie z założeniem dekonstrukcjonistów przekład wpisuje się w nieprzerwa ną semiozę, nieprzerwany proces oznaczania, w którym nie ma i nie może być „pierwotnych" istot. Ściślej mówiąc, przekład jest mechanizmem owego procesu, a każdy tekst jest jednocześnie przekładem i oryginałem.
Natalia Niestierowa, proponując intertekstualny model przekładu, ma na uwadze nie tekst jako intertekst, lecz przekład jako „ogniwo łączące", jako
swo-1 I oczywiście nasz Ingarden.
2 Warto tu przytoczyć słowa polskiej przekładoznawczyni: „Złożoność ontologicz- ną przekładu pomaga opisać kategoria intertrekstualności, łącząca w sobie wspomniane koncepcje filozoficzne i konkretną zdolność tekstu do wchodzenia w związki z innymi tekstami" (Tokarz 1998: 21).
3 Wyznanie Derridy jest według niej logicznym rozwinięciem starej metafory księga życia.
isty „most kulturowy" między dwiema (i/lub więcej) przestrzeniami intertek- stualnymi.
Pierwszy z przytoczonych tu schematów przedstawia model przekładu, któ rego rozwinięciem jest intertekstualny model przekładu.
Model przekładu (Niestierowa 2 0 0 5 :1 7 7 )
Zależność między tekstem oryginału T j a tekstem przekładu T2 ma charak ter funkcji f. C to wektor kierujących oddziaływań. Innymi słowy, tłumacz f pod czas przekładania podlega różnym oddziaływaniom (językowym, kulturowym, subiektywnym, obiektywnym i wielu innym), które kierują (control) jego dzia łalnością.
Intertekstualny model przekładu (Niestierowa 2 0 0 5 :1 7 9 )
I2 to przestrzeń intertekstualna tekstu Tt, I2 — przestrzeń intertekstualna tekstu T2 Na powstanie tekstu przekładu wpływ ma zarówno tekst oryginału, jak i obie przestrzenie intertekstualne (I2,12). Z przedstawionego schematu wynika, że tłumacz znajduje się w trzeciej przestrzeni (międzyintertekstualnej — jak ją proponuje nazwać Natalia Niestierowa) między I2 i I2, a w procesie przekładu łą czy on obie przestrzenie intertekstualne. Dzięki tłumaczowi tekst oryginału staje
się tekstem należącym do obu przestrzeni intertekstualnych, które funkcjonują na zasadzie naczyń połączonych, wymieniając się tekstami, które z kolei przybli żają coraz bardziej owe przestrzenie do siebie. Proces ten, który trwa nieprzer wanie, określa się w teorii kultury terminem dyfuzja. Powstają coraz to nowe sensy, rodzi się wieloznaczność wszystkiego.
W rozumieniu sensu bliska jest Natalii Niestierowej (2005: 44) koncepcja Anatolija Iwanowicza Nowikowa (1999), który na podstawie wnikliwej lektury wielu prac dotyczących sensu4 sformułował paradoksy sensu w postaci siedmiu par przeciwstawnych poglądów. Przedstawiam je w tabeli.
Paradoksy sensu według A.I. Nowikowa
Sens jest wynikiem rozumienia tekstu. Dzięki sensowi rozumiemy tekst
Zrozumieć sens tekstu to zrozumieć całą głębię tekstu.
Sens jest nieuchwytny, zmienny, synkretyczny.
Sens jest inwariantny. Sens jest zmienny.
Sens jest wypisywany z tekstu. Sens jest przypisywany tekstowi.
W pamięci przechowuje się zbiór gotowych sensów, które aktualizuje się zgodnie z konkretnym tekstem.
Sensu trzeba „szukać”, „chwytać” go, „odgadywać”.
Sens należy do sfery świadomości. Sens nie poddaje się ostatecznemu
rozumieniu (uświadomieniu sobie]. Sens jest wynikiem rozumienia,
jego celem końcowym. Sens jest narzędziem poznania.
Różnica między treścią a sensem polega na tym, że treść to projekcja tekstu na świadomość, a sens to projekcja świadomości na te k s t Nowikow uważa, że sens jest sposobem rozczłonkowania świata w świadomości, przy czym istnieją jednocześnie różne sposoby rozczłonkowania świata. Sensu nie można konstruować, można go jedynie odkrywać, dostrzegać.
W rosyjskich pracach przekładoznawczych dotyczących intertekstualności termin intertekst odnosi się albo do oryginału (Kuźmina 2001, Aleksiejewa 2002, Dienisowa 2003), albo do przekładu (Niestierowa 2005:176). Oczywiście jedno stanowisko nie wyklucza drugiego, albowiem — mając na uwadze plan przekła- doznawstwa5 (Toury 1995) — w pierwszym ujęciu intertekstualność jest przed miotem zainteresowania przekładoznawstwa szczegółowego ograniczonego problemem6, w drugim zaś - intertekstualność to przedmiot uwagi przekłado znawstwa ogólnego.
4 Russell, Wittgenstein, Frege, Husserl, Wasiljew, PaWlionis, Slusariewa, Żynkin, Bondarko, Koboziewa, Sulejmienowa, Franki.
5 Proponuję tu plan przekładoznawstwa jako polski odpowiednik map o f translation studies.
6 Problem intertekstualności w przekładzie można ująć w postaci pytania, czy trze ba adaptować intertekstualność oryginału, tzn. „zamieniać określone narodowe i
indy-Najnowsza publikacja zatytułowana Sensum de sensu: sens ja k o przedmiot tłumaczenia (Niestierowa 2009a) odrzuca tradycyjny pogląd, według którego sens miałby być inwariantem przekładu. Nie może nim być, gdyż sens nie należy do tekstu, lecz do świadomości percypującego podmiotu. Oznacza to w konse kwencji, że pewne przesunięcie sensu jest nieuniknione jako ontologiczna ce cha tłumaczenia. Z tego powodu tłumacz może powiedzieć prawie to samo co autor, ale nigdy to samo (Eco 2006). Formułę sensum de sensu należy więc rozumieć jako transpozycję sensu zakładanego przez autora na sens zakładany przez tłumacza. Oba sensy nigdy nie będą się w pełni pokrywać.
widualne znaki interetekstualne oryginału innymi znakami, wiążącymi tekst przekładu z tekstami kultury przyjmującej" (Niestierowa 2005: 176), czy też, posługując się egzo- tyzacją (приём отчуждения), zachować dystans kulturowy między autorem i czytelni kiem.