MARJA KONOPNICKA
M ARJA KONOPNICKA
105 Albo owa odezwa do W i e r z b y w P r a t o ; nawodzi ona analogią wspólnej doli: „ f u j a r k o w e , ciche granie11, które, co prawda, niezbyt przystaje do krajobrazu toskańskiego. Z całego zaś cyklu I t a l i a bodaj najwięcej włoską jest transkrypcja rytm em polskim klasycznego fryzu z domu Vettiusów „Prace Amora“.
Najważniejsze dla zrozumienia ducha poetki są E c h a f l o
... Konopnicka w rosła krzepko na ojczystej ziemi, ...ukochała ją nadew szystko i z niej czerpie soki ożywcze. Ale nie znaczy to, uroczystości lub poprostu dla zaradzenia bieżącym troskom matki,
obarczonej dziatwą — od poezyj, będących czarodziejskim kw ia
tem natchnień w yjątkow ych, w yw ołanych najrzadszym na ziemi umiarem uczucia, wyobraźni i potęgi słownej. Od tego to umiaru zależy w artość utworu, tak jak od utrafionej szczęśliwie proporcji szlachetnych metalów zaw isły wibracje tonu, jaki w yda odlew dzwonu. Wiadomo, że w śród władz zasadniczych Konopnickiej najprzemożniejszą w ładzą jest uczucie; ale samo uczucie nie byłoby jej wzniosło na szczyty twórcze. Szczyty osiąga ona w tedy, gdy równomiernie uczuciu tow arzyszy w y o b r a ź n i a . Otóż bardzo charakterystycznym dla Konopnickiej jest stosunek wyobraźni do uczucia. Daleko jej do w yobraźni Słowackiego, który był wspaniałego opowiadania, gdzie niewiadomo co więcej podziwiać:
czy złączenie Danta ze Słowackim w dostojnem odtworzeniu wizji jeszcze trudniejszą próbę podołania takiemu bezmiarowi ty ta nicznych poryw ów jak Michała Anioła S y k s t y n a ! Tu w y obraźnia poetki miała się czem zapłodnić i przejąć! Nie mogło być m owy o całokształcie Sykstyny: mamy tylko ogólny ton w zru
szenia, obraz Sybilli, Stworzenie Adama — a wreszcie Sąd! Ten S ą d Michała Anioła doczekał się w poezji polskiej kom entarza tak wspaniałego, jakiego nie mają dotychczas Włosi.
Jest to jeden z najsilniejszych w ierszy Konopnickiej i sam uspokajia obaw y co do właściwego użycia siedmiozgłoskowca (Ko
nopnicka miała L i 1 j e w pamięci; są naw et formalne ich wpływ y).
Trzeba było tej mocy w yrazu, którą już w latach owych miała po
etka, ab y nie przestraszyć się śmiałym krokiem, który dzieli wznio
słość od śmieszności. Groza Sądu Ostatecznego wieje od tego
107 wiersza. D i e s i r a e rozbrzmiewa jakiemś drżeniem organów kościelnych:
.,Z pod grobow ej się darni B udzą goście cm entarni, B ieleją zgła, jak ś n i e g i . ..
Rozpad} się nieba zrąb, W o łan ie słychać trą b . . .
T o idzie O n ! .. .
A dopieroż przeprowadzenie wizji Michała Anioła w języku napoły biblijnym, napoły ludowym, jakby średniowiecznym, w spa
niałym w swej prostocie! Zakończenie zaś niezrównane w odda
niu gestu C hrystusa-Sędziego! Gdy tak wobec G rottgera i Mi
chała Anioła słow o i uczucie poetki musiało nadążyć wielkiej w y obraźni płomiennej, inną bardziej uspokajającą, krzepiącą dziedziną były krajobrazy rodzinne, jak wiosenne widoki Bugu, odma
lowane z wiernością czułą, godne stanąć obok krajobrazów z „Pana Tadeusza". Kto zaś chce mieć krajobraz ożywiony wielką histo
ryczną chwilą, niech piln:e czyta i odczytuje rapsod p. t. „Prze*
Głębinę", na cześć obchodu unji horodelskiej napisany. Przyjdzie już może niedaleki czas, że rapsod ten wejdzie do szkół pol
skich na wieczną pamiątkę lat strasznych nia polskiej ziemi, kiedy poetka pytać mogła:
„C zy nam już iść tak. pod um arłych zorze Bez upojenia chw ały i bez siły?
Czy, kark i zgiąw szy w hańbiące obroże, P okoleniam i kłaść się do m ogiły Bez c z c i . . . "
T yrteuszow a nuta rozbrzmiewała coraz donośniej pod koniec życia Konopnickiej. Gdy inni milczeli, ona nic same tylko cenzu- ralne pisała utw ory, ale w chwilach stanow czych umiała ożywić nadzieję. Cześć jej więc za to,
„Że w pieśń zaklęła ten błysk piorunow y, Co z w ielkich godzin bije w serce ludu, I że śpiew ała pieśń, czekając cudu!“
« *
Artyzm Konopnickiej na szczytach narodowych natchnień w y m agałby osobnego studjum, które przekroczyłoby znacznie zakres niniejszych skromnych rozważań. W szakże mówimy tu tylko o wydaniu ośmiotomowem, które pomnożyć się ma dalszemi to
mami. Nie chodzi zatem o t. zw. „wyczerpanie" przedmiotu, który urąga wogóle „wyczerpaniu". Chodzi tylko o przypomnienie, że oto wielki skarb poezji doczekał się uporządkowania i jest po
wszechnie dostępny. Nawet dla znawców i wielbicieli Konopnic
kiej dopiero wydanie Czubka odsłoni niejeden zapomniany klejnot.
Uwidocznia się np. jej zasługa wznowienia dawno w poezji naszej zaniedbanych b a l l a d z podkładem historycznym lub legendowym (wspaniała: „W jagnięcej chodzi wełnie"); w rodzaju tym osiąga prawdziwe perły, jak „Pocałunek Roberta Emmeta". Gorętsze od ballad będą oczywiście wiersze liryczne, jak „wyłam ane z piersi kryształów klejnoty", drżące od przeżytych wzruszeń i jakby rosą łez pokryte.
....Przeżycia .osobiste rzucą welon czarny na niejeden wiersz i zapraw ią usta goryczą. A w tedy w szystko w yda się jej złudą bezcelową prócz jednej tylko praw dy: bólu i śmierci. Tragizm doli ludzkiej z różnych stron życia w yziera ku poetce, czy to kiedy przemoc żądzy cielesnej urąga wszelkim teorjam i w nonsens je przeobraża, czy też kiedy rozdźwięk ducha każe jej przed Madonną Botticelli’ego uderzyć w spazm atyczny jęk nad nieubłaganą niedolą ludzkości. Obok podkładu ogólnoludzkiego ma ten tragizm jeszcze osobne zabarwienie polskiej rozpaczy i dlatego filozoficznej myśli Konopnickiej brak spokojnego kąta, gdzieby snuć mogła bezna
miętnie w ątek czysto ideowy. To też ideologja jej (bo o frlozofji
góle, prawie pozbawiony egotycznych pierwiastków. I dlatego to najodpowiedniejszemi naturze poetki były w ybuchy żywiołow e li
ryczne, jako płomienny w yraz jej osobistego heroizmu. Ody takie, jak „Ty, coś w alczył dla idei", lub „Iskrę słońca masz w sobie", lub
„M łody żołnierzu, W jaki ty idziesz bój?" — pozostaną w dziejach naszych porozbiorowych jako wspaniałe odezwy ducha, nie dają
cego się zakuć w dyby, a zarazem jako najlepszy w yraz naszej po
tęgi słownej na przełomie dwu wieków.
Obok nich stoją, jak gwiazdy pierwszorzędnego blasku w nocy pogrobowej, te wspaniałe, silne przykazania, które wiodły naród ku rozświtom wolności. Niepodobna przytaczać tu wszystkich, ale godzi się zwrócić uwagę na w iersze, o których dziś zw łaszcza pa
miętać powinniśmy: „Na zjazd w eteranów z r. 1831", „Lubelskiej młodzieży", „Pod nową zorzą" r. 1900, a zw łaszcza krótkie ostrze
109
Z „Poezyj“.
Zawsze leciałam...
Zawsze leciałam do ciebie, 0 światło!
Zawsze leciałam do ciebie, 0 światło wieczne na niebie, 1 byłam ci, jak drobny ptak, Co w podsłoneczny płynie szlak, I byłam ci jak muszka licha, Co za płomieniem dech wydycha, O światło!
Czyliś zabłysło dla ziemi, O światło,
Czyliś zabłysło dla ziemi Kwiatami nocy srebrn em i,, Czyś na m ajestat w eszło swój, Zwycięski z cieniem zwiódłszy bój, Czyliś miesięczną sw ą poświatą W brzózce tej drżało przed mą chatą, O światło!...
Zawsze tęsknemi ja loty, 0 światło!
Zawsze tęsknemi ja loty W zbijałam ducha w blask złoty, 1 w burzę nawet, kiedy grom Zatrząsł 'te w ęgły i ten dom, W błyskaw icowych ogniach cała, Jeszczem przed tobą z pieśnią stała, O światło!
Angelus.
W cichej komnacie pada mrok, Zachodu mrok perłow y,
Ostatnie blaski sieje dzień Na czarnych lasów głowy.
l i t Strzelista jasność oknem mży
Na sprzęty i na ściany, I na odkrytą mędrca skroń, Co siedzi zadumany.
I zlotem brzeży jedną z kart O twartej przed nim księgi!
Wiją się po niej, niby szlak, S tarych miniatur wstęgi.
Ale myśliciel utkwił wzrok W bezmiernej, pustej dali...
Nie widzi nawet, że się dzień Zachodnią łuną pali.
Ciało i duszę rozbił on Na cząstki, na atom y,
Przeniknął tajnię ruchów, sił, I cały świat widomy.
I nic nie znalazł na dnie złud, Jak w arsztat ów pajęczy,
Na którym człek sieć marzeń tka I barw i w blaski tęczy.
W ięc w szystkim wiarom, wszystkim snom Zaprzeczył głośno, śmiało,
I zerw ał z życia przędzę tę, Pod którą serce drżało.
I obojętny patrzy dziś Po wyludnionem niebie,
W milczącą, chłodną pustkę gdzieś, W skroś świata, czy wskroś siebie.
W tem stary zegar, stary druh, Zaskrzypi, załopota,
I na „Angelus“ bije w śpiż, Jak sygnaturka złota.
Odskoczy z cichym trzaskiem, I na lazurów ciemnych dnie Miesięcznym zalśni blaskiem.
I od zachodnich, krw aw ych zórz Topnieje w szczere złoto
Tryptyku wnętrze, tak jak je Malował niegdyś Giotto.
Owiana — niby ranna mgłą — Panieńskich rąbków strażą, Służebna Pana klęczy tam Z przejasną, cichą tw arzą.
A srebrny anioł wchodzi w drzwi, Migając szatą białą...
— Ave Maria! — słychać szept — Słowo się ciałem stało.
I srebrną lilję wzniósł na z.nak Poselstw a gdzieś z niebiosów...
A światłokręgiem łaska lśni Z przejasnych Panny włosów...
I bije zegar, śpiż w nim drga, Różaność płonie słońca, I na „Angelus“ zorza gra, Złotemi pyły mżąca...
T ak codzień mędrzec z myśli swych Budzi się owym gwarem;
Lecz dziw: nie pragnie rozstać się Ze starym swym zegarem!
I gdy mu ciąży znojny dzień I pustka w piersi głucha, Podnosi wzrok i patrzy weń, I głosów jakichś słucha.
Z „Pana Balcera".
Hej, puszczo, puszczo niezgłębionych borów, Stanęłaś ty nami w drodze czarną ścianą, Na której kartę ognistych kolorów Widziałem, ręką Boga wypisaną!...
Skroś ciemnej nocy, skroś mroku wieczorów, Widzę cię, w gwiazdy i kw iaty utkaną...
W cichości stoisz. Naraz z ciebie bucha Krzyk, jęk, przekleństwo... I znów cisza głucha.
Hej, puszczo, puszczo! Zeszli m y się społem, Jak te dwa w ichry z zachodu i wschodu.
A ty się ostrym staw iłaś nam kołem, Przeciw na rzeszom onego narodu, Co spadł na ciebie lecącym sokołem, I piersi jego przebiłaś od spodu...
I posypało się skrw awione pierze,
Którego Bóg sam, choćby chciał, nie zbierze.
Hej, puszczo, puszczo! Połknęłaś ty rosy Krwawe, po których gdy ziemia zarodzi, Słyszane będą westchnienia i głosy, Jak kiedy z płaczem po lasach kto chodzi!
Otrzęśli my się o ciebie, jak kłosy, Gdy je w sto cepów grad tęgi ugodzi...
I padło ziarno pieniste a świeże W ugory twoje i w twoje rubieże.
Kujawiak.
Na Kujawach rżną skrzypice,
Skoczę w taniec, dziewczę chwycę, Chwycę dziewczę z poza stoła, W ykręcę je dookoła.
Dokoluśka widno z nieba Dokoluśka bochen chleba Dokoluśka talar biały Dokoluśka świat je cały!
Niech ta wpodłuż tańczą pany, Z izby za próg odbijany.
Na Kujawach, chwalić Boga, Chłop nie przejdzie swego proga.
.P o lsk a lit e r a tu r a w sp ó łc zesn a .
Dzisiaj jedno, jutro dwoje!
Jasne stonko kołem chodzi,1 Na co wejrzy, to zarodzi!
Kołem, kołem, popod ściany, Przez bok poła od sukmany, Na łbie czapa, jak pót stoga, P rzy niej wstęga, że — laboga!
Kołem, kołem, popod ściany, Trzos rzęsiście nabijany A we trzosie — dukat praw y!
Jak Kujawy, to Kujawy!
Dokoluśka chaty nasze, Doikoluśka gniazda ptaszę, Dokoluśka kumy, braty, Dokoluśka płot u chaty!
Coraz prędzej P ietr Muzyka Po skrzypicy ciągnie smyka, Coraz gibciej dziewczę gnie się, Jak węgorek w mokrym lesie..
Na przechybkę, na przegiętkę, Oj, załowię cię na wędkę!
Na przegiętkę, na przechybkę...
Oj, załowię moją rybkę!
Coraz głośniej huczą basy...
P rzeszły czasy... przyjdą czasy Na psa urok stara bieda!
Kto się da — a chtop się nie da A jak bieda za mną k’sobie,
T o ja odsieb migiem drobię, Nim się bieda odsieb ruszy,
Ja znów k’s0'bie — co mam duszy!
Chce mnie bieda za czuprynę, To ja klęknę, to się zwinę, To do ziemi się przychylę, Że nie dotknie mnie — i tyle!
Nie przychylę się daremno.
W szędy Boża moc nade mną!
A i co mi za niewola?
Komu z pola, mnie — do pola!
Z prawej nogi, z lewej nogi, Umykajta na bok z drogi!
Jak Kujawiak się okręci,
Na bok z drogi — w szystkie św ięci!
Pole Grochowskie.
O, Grochowskie pole sławne!
Olszynowy lesie krw aw y!
T yś pomnikiem naszych nieszczęść I ogromnych bojów sław y!
O, gdyby tam była z g o d a , Gdyby wodza w iara miała, Pew no noga by Moskala W kraju naszym nie postała!
Drogo bitw ę tę opłacił
Żołnierz polski krw ią swą dzielną, Ale klęski jego nawet
Chwałą kwitną nieśmiertelną.
Tam Myciclski Ludwik zginął, Gdy zw iązaw szy ranę w szm aty, • Znacząc drogą ślad swój krw aw y, Szedł zagwoździć dwie arm aty.
Już dochodził do baterji,
Już dosięgał — blednąc — działa, Kiedy kula go moskiewska W pierś trafiw szy — dokonała...
Tam i Szembek padł generał, Z konia lecąc pod kopyta:
— Naprzód! — wołał — Naprzód nasi!
Kraj — zwycięzców niech powita!
Dziewięć padło tam tysięcy I konnicy i piechoty,
A imiona ich Ojczyzna
Wipisze kiedyś w regestr złoty.
Dwakroć tyle M oskwy legło, W śród krw aw ego tego pola...
I to ludzie. Idą — bo ich Rozkaz pędzi — carska wola.
Pod Grochow&m, tu raz pierw szy Błysnął sztandar ten przyszłości:
— W bój idziemy tak dla naszej, Jak dla waszej też wołności.
O, było to piękne godło!
Już go dzieje nie zapomną...
Wzejdzie kiedyś nad narodem Zorzą złotą i ogromną!
Oj, ty kulo nieszczęśliwa, Chłopickiego coś raniła...
Hej, inaczej z takim wodzem W iara nasza by się biła!
O, nieszczęsny Krukowiecki, Coś opuścił boju pole...
Równy zdradzie czyn twój leży Plam ą czarną na twem czole!
O, Grochowskie pole krw aw e, O, ty świadku naszej sław y, Ogarnęła ciebie Moskwa, Lecz nie w eszła do W arszaw y.
Ogarnęła ciebie Moskwa
Swym ogromem, lecz nie męstwem!
Grochów — zawsze pozostanie I w śród klęski nam — zwycięstwem !
Wojciech Zapała.
Kiedym poznał Wojciecha Zapałę, był on już dobrze posunięty w lata, w yschły jak trzaska, pożółkły jako liść jesienny, a taką przez łeb miał szramę, że choć czwórką po niej zawracaj.
P rosto się jednak trzym ał jeszcze stary, a jego szczotkowate, w górę sterczące w ąsy dodawały mu marsowej miny.
Równego z nim wieku zdaw ała się być i kurta jego zielona, zaryw ająca na mundur strzelecki, mocno już spłowiała, ale tw arda widać do zgryzienia, jako i jej pan.
Mieszkał Zapala pod lasem, w chatynce nędznej, na piaski rzuconej, z dachem roztrzęsionym, sczerniałym, czesanym przez w szystkie cztery w iatry, hulające po nim zawieruchą jesienną albo zimową zamiecią; — z kalenicą zaklęsłą, z bokiem jednym z węgła
117 ruszonym, drugim w ziemię idącym; z drzwiami licho wie jak trzymającemi się jeszcze odźwierka ’ — ot, w pustce ciężkiej, i tyle.
Prócz wróbli pod strzechą, tulił przy sobie Zapała w chacie owej drobnego chłopczynę, sierotę, co go niegdyś wiosną zgubiły bociany we wsi, lecące na łąki, na zielone. Poterało się mizerac- two, to tu, to tam, popychane, szturchane, niewiedzące kędy się dziać, a prócz sińców na grzbiecie mające tylko jedną koszulinę,' czarną jak święta ziemia.
Płaczącego z głodu i chłodu, przydybał kiedyś chłopca stary pod lasem, popatrzał, splunął, w ąsy najeżył, potem go na ręce wziął, kożuchem okrył, do chaty zaniósł, okrajcem chleba utulił — i na ławie, kędy sam legiwał — uśpił. Odtąd już się nie rozłączali.
Jako przy pniu dębowym odrostek wiosenny, tak Antek tkwił przy Wojciechu.
1 dobrze im było razem ; tylko- w miarę, jak chłopak podrastal i łyżka kartofli najeść sie już nie mógł — stary pasa przyciągał, aby im obu starczyło.
Wiosennym wczesnym porankiem już słychać było głos sta
rego Zapały:
— Dalej, chłopcze, marsz! A coś ty, baba, żebyś nie wie
dział, jak żołnierz chodzić powinien? P ra w a noga naprzód!... Nie ta... a czy skaranie boskie... toćże ta, druga! Uszy do góry!
brzuch w siebie! a! że też ty, chłopak, nijakiego rychtunku nie masz!...
A „żołnierz" w kosziilinie tymczasem, drepcząc obok starego, w ystaw iał nogi bose, brudne, cienkie jak badyle — i podnosił ko- nopiastą głowinę wysoko, sądząc słusznie, że i uszy z nią pójdą do góry; z brzuchem tylko jakoś nigdy do ładu dojść nie mógł.
Odęty, wielki, sterczał on uparcie z pod chudych żeber i tuż pod piersiami z za koszuliny wyglądał.
Czas jakiś maszerowali w milczeniu. Strwożone żaby w de
sperackich skokach pierzchały z pod nóg Wojciecha, chroniąc się w brózdy i w kępy wilgotne, a w ciszy porannej, dzwoniącej pie
śnią skowronka, słychać było daleko, szeroko, ciężkie stąpanie starego wiarusa.
Aż naraz, precz dalej maszerując, odzyw ał się Wojciech:
— Uważasz, chłopcze, przed nami idzie dobosz i bębni, aż w niebie słychać! A dalej trębacze złociste na trąbach grają, a tu z boku nasz kapitan, ej, dziarska u niego m ina! a za nami wali
piechota, jak morze. A tu adjutanty polatują, jak ptaki, ino w iatr furczy, a jenerały aż kapią ód ztota; a tam, dalej, na białym koniu, sam cesarz... Wilw limperer! hurra!
I w yrzucał w górę czapkę swoją stary Zapała, i salutował kijem sękatym, i promieniał cały; a zasłuchany ćhłopczyna, chcąc dojrzeć owego dobosza, owych trębaczy złocistych, adiutantów, jenerałów, a najbardziej onego cesarza — w ytrzeszczał oczy, otwie
rał usta — i naturalnie tak t gubił.
S tary m aszerow ał jeszcze kilkanaście kroków, jaśniejący w sobie, odmieniony, piękny niemal, jak był przed trzydziestu laty;
z oczami utkwionemi w przejrzystą różaność poranku, z rozw ia
nym włosem, naprzód podaną piersią, na której spłowiała jego ku rta nabierała też życia i barw y. Usta jego szeptały coś po- cichu — zdaw ał się jakby natchniony. Po chwili opam iętyw ał się, gasł w sobie, kułakiem przecierał oczy, a spostrzegłszy, że Antek przyzoistał, poczynał burczeć na niego.
— A czegóżeś ty gębę rozdziawił, nie mający na co? W i
dzicie go, piecucha; a ru,szajże się prędzej! Oj! żeby ty służył pod naszym wachmistrzem, dopieroby on ci pieprzu w uszy natarł!
Dalej! p raw a noga naprzód! Raz, dwa... a cóż ty, na kolkach idziesz? A czy cię też...
Ale chłopak, raz takt zmyliwszy, szedł jak odurzony, przebie
rając nogami bez składu.
T o zdawało mu się, że nie m a ani lewej, ani praw ej nogi, to znowu, że ma ich za wiele jakoś — i ani rusz do ładu z niemi trafić nie umiał. Szerzej więc jaszcze otw orżyw szy usta, staw ał zapa
trzony w Zapałę, a w ydęta jego brzuszyna w yglądała z otworu koszuli, zapomniawszy całkiem O' wojennej karności.
S tary dąsał się, gderał przez chwilę — aż ustaw iw szy dzie
ciaka „do frontu“, zaczynał sam m aszerow ać przed nim napokaz.
Nie był to już jednak ów bohaterski Zapała z przed chwili. Wielkie jego stopy podnosiły się teraz nad ziemią, sztywno i martwo' opa
dały, jakoby na drewnach sękatych wprawione; nadęta wierzchnia w arga komicznie jeżyła się przystrzyżonym i wysoko wąsami, a spencer jego spłow iały zwisał na zaklęsłej piersi, którą chwytał kaszel suchy, głęboki. W ów czas zatrzym ał się stary, głowę opusz
czał, dyszał chwilę, a w ziąw szy chłopca za rękę, szedł ■z nim w milczeniu, powłócząc zmęczonemi nogami.
Dzieciak jenerałów ow ych złocistych, dobosza i trębaczy za
pomnieć nie mógł.
119 Drepcząc obok Zapały, myślał, pnzemyśllwał, gdzieby] ich dziaduś mógł widzieć? A przed nimi, jak okiem zajrzeć, rozciągały się pola ozime, mazowieckie pola, zachodzące runią zieloną, po której poranny tuman bił w słońcu pyłem złotym, jakoby się mie
tlice kurzyły. Od lasu tylko błękitność jakaś przejrzysta siała się po ziemi, jakoby kto smugę modrą w powietrzu rozdmuchał przez przetaki srebrne.
Chłopak w ytrzeszczał oczy coraz szerzej, nadążając krokom starego. Juści nie gdzie, jeno w tym złocistym tumanie muszą być jenerały owe i cesarz. P atrzał, patrzał, otw orzyw szy gębę sz.eroko, gdy jednak nie dojrzeć nie mógł, pociągnął za rękaw sta
rego i odezwał się głosem cichym: — Dziadusiu!
Ale pogrążony w sobie Wojciech nie słyszał chłopięcia.
— Dziadusiu! — przemówił w tedy malec głośniej, — ja tam tego cesarza nie widział, ani trąbów nijakich...
Uśmiechnął się stary.
— A co ty myślisz, pędraku, że lada komu będą trąby g rały?
Oj, nasłuchał ich ja się, nasłuchał! To mi potem przez dziesięć lat z okładem w uszach dzwoniło, że anim ludzkiego gadania, ani wia
tru w polu nie słyszał, jeno to ich granie. Hej! nie słyszałem nawet, jak starość przyszła i bieda! Ludziska głupi powiadają: głuchy Zapała. Oj, nie głuchyć, nie głuchy, jepo słyszący takie rzeczy, 0 jakich wam się, M azury, nie śniło! Gdzie człowiek nie był, czego nie zaznał! Szedł pan na wojnę, szedł i ja. Wojciechu, powiada, nie żal ci chaty? Juści żal, panie, powiadam. To w racaj zdrów, powiada: ja stoję p rzy Napoljonie. Ha! to i ja stoję. A pan na to:
daj rękę, bracie; nie wrócę do domu, powiada, aż z Francuzami.
1 niie wrócił. To był pan!
I puszczał stary głowę, i szedł zadumany, w zdychający, aż po chwili prostow ał się i mówił dalej:
— Albo co! Raz, pamiętam, w ali nasza w iara do sz-turmu.
— Albo co! Raz, pamiętam, w ali nasza w iara do sz-turmu.